El quirosán ye la faliella del Conceyu Quirós que s’entuera nel subconxuntu nomáu "faza B" o de les tierres altes del este, dientro del asturianu occidental. D'esta miente amuesa los trazos propios d'esta faza que son:


  • a) Diptongos decrecientes /éi, ói/: veiga, cantéi. Sin embargu non concuaya dafechu colos resultaos de pal occidente (queisu, feleitu) nin colos de pal centro-oriente (quesu, felechu), seyendo una faza de transición que guarda'l diptongu con vocal abierta caseum > *caisu > queisu y lu reduz en casu de vocal zarrada (filictu > feleitsu > feletsu)[1].
  • b) Plurales –as y –an: vacas, atoupas, cantan.
  • c) Sufixu -oriu, -oria que concuaya coles fales centrales: Cobertoria, taladraoria, casoriu.
  • d) /ḷḷ/ en cuenta de /ll/ de la faza A o tierres baxes: ḷḷuna, ḷḷover, ḷḷama (nun siendo n'interior de pallabra onde /ch/: achalga).
  • e) /-n-/ en cuenta de /-ñ-/: pena, cabana, farina.
  • f) Mesmo que na faza D, resultáu /ch/ pa /ly, k'l/: mucher, viecha, fuecha, fanochu[2] 'fenoyu', achu 'ayu'.
  • g) Únicu nel conxuntu del asturianu; /ts/ pa /kt, ult/: cutsu, mutsu, gutsu, petsu. (en Ḷḷena y Ayer tamién)


'Trazos ermunos del quirosán':

  • a) Camudamientu del diptongu decreciente /ou/ en /oi/. Ye de xuru el trazu más carauterísticu del quirosán y únicu nel conxuntu l'asturianu. causa > cousa > coisa, coisadieḷḷa. alter > outre > oitri 'otru' (namás en masculín pues nun se rexistra *oitra), falcis > fouce > foiz, toupu > toipu, maurus > mouru > moiru.
  • a) Piesllu –e en –i qu'inclúi formes verbales: barri tu, nun abrin, nomes: naidi, ḷḷeitsi, ḷḷavi, tardi, parti, conxunciones: sobri, alxetivos: oitri, venti, el tuyu tá ye más grandi y nel oxetu indireutu: cantéi-ḷḷi un cantar, comú-ḷḷi’l pan. Nun se produz el zarru nos reflexivos -me, -te, -se sentame, pegate, fartucase[3].
  • b) Piesllu –es en –is qu'inclúi formes verbales: ¿nun barris tolos díes?, ¿sientis la música?, nomes: nuetsis, pieis, tardis, alverbios: antis, espueis, alxetivos: oitris y nel oxetu indireutu: ḷḷavéi-ḷḷis la cacía.
  • c) Señes de metafonía en -u: sulu, tudu, piquinu, nigru, ḷḷubu y en -i: isti, isi, voi comiḷḷu 'voi comelo', qu'amuesa continuidá col vecín asturianu central meridional del conceyu de Ḷḷena[4].
  • d) Cayida de les oclusives sonores ruea, comía, dían 'diben', arría 'arriba'.
  • e) Palatalización del oxetu direutu -ḷḷu, -ḷḷa, -ḷḷos, -ḷḷas tres d'infinitivu: voi comiḷḷu, voi nomaḷḷa.
  • f) 2ª p.s. del perfeutu en –este (na primer conxugación): canteste, segueste, y -ieste (na segunda y tercer conxugaciones) barrieste, comieste, abrieste.
  • g) 3ᵉʳ p.s. del perfeutu en –ú como nes fales centrales de Ḷḷena: comúlo oitri non 'comiu', bebú non 'bebiu', oyú, golvú, morrú, etc.
  • h) 3ᵉʳ p.p. del perfeutu en –oron: partoron, comióronlo oitris.

Referencies

editar
  1. Busto Cortina, Xuan Carlos 2017 "Los inicios históricos de la literatura en lengua asturiana". En Ramón d'Andrés Díaz (ed.), Los estudios filolóxicos asturianos güei (páxs. 81-122). Uvieu: Real Instituto de Estudios Asturianos
  2. Xulio Viejo Fernández "Dellos fitónimos quirosanos". LLAA 45. 1992
  3. Xulio Viejo Fernández "Patrones de vocalismu palatal final na fala de Quirós: implicaciones pragmátiques y gramaticales" LLAA 85.2004
  4. Xulio Viejo Fernández "Metafonía y contrametafonía en quirosán: pragmática, determín léxicu y morfosintaxis". Revista de Filoloxía Asturiana nᵘ 1. Universidá d'Uviéu