Pueblu wenaiwika

Pueblu wenaiwika
Tipu	etnia
Población total	4966
Llingua	piapoco (es)
Xeografía
Estáu	Venezuela y Colombia

Los Wenaiwika, Tsáse nái, Enaguas o Piapoco son un pueblu indíxena qu'habita en distintes llocalidaes ente'l ríu Meta y el ríu Guaviare, nos departamentos colombianos de Meta y Vichada y nes riberes del ríu Orinoco, nel estáu de Estáu Amazones (Venezuela). Son más de cuatro mil persones. Los sos vecinos Sikuani llamar Dexa. Tamién se-yos conoz como Yapaco, Cuipoco, Cumanaica, Wenéiwika'.

Orixe editar

Acordies colos sos rellatos provienen de la cuenca del ríu Negru, dende onde migraron al traviés del ríu Vaupés, pa depués cruciar el ríu Guaviare y llegar hasta'l territoriu qu'anguaño habiten.

Economía editar

La so economía articula l'agricultura cola pesca y la caza. Cultiven la yuca amargosa, maíz, fríjol, chontaduro, piña, ají, plátanu, arroz y caña d'azucre. El procesamientu de la yuca amargosa ye un llabor destacáu na vida de les muyeres, que llogren l'almidón pa fabricar "casabe" (tortiella) y "fariña" (farina turrada) y el zusmiu estrumíu, pa cocinalo como "mingao", una bébora típico.

Les muyeres practiquen alfarería. Fabriquen el púali o "budare" una gran sartén pa rustir l'almidón de yuca. Tamién olles y taces de folla pa la venta. El día que moldien el "budare", les alfareres nun tienen de bañar se nin beber agua, por que el oxetu fabricáu non se deforme nin se quebre. Homes y muyeres producen hamaques de fibres de la palma cumare, parte de les cualos usen y otres bien fines y belles, son vendíes. Otres artesaníes que producen son los canastros, en primer llugar el mapíri pa guardar la "fariña".

L'arcu y la flecha úsense tantu pa la cacería como pa la pesca, que son especialmente importantes mientres el branu. Críen pites, gochos y ganáu vacunu.

Organización social editar

Orixinalmente son una "fratria" conformada por cles patrilineales exogámicos. Les principales autoridaes son los suegros (padres de la esposa) en redol a los cualos confórmense les families estenses y les unidaes residenciales. Anguaño amás de respetar la exogamia dientro de cada llinaxe, cada unidá residencial o llocalidá ye exógama y amás de caltenese rellaciones matrimoniales ente elles, estableciéronse aliances d'intercambiu matrimonial colos Sikuani, los Kurripako, los Saliba y los Achagua, de manera que llegaron hai una visión del sistema de cles que podría considerase por sobre la pertenencia étnica. Les comunidaes viven en resguardos indíxenes que la so propiedá coleutiva ye reconocida pol estáu y que xeneralmente comparten con comunidaes coles qu'establecieron aliances matrimoniales.

Cosmoloxía editar

Furna Minali o Kuwai fixo habitable esti mundu al ganar a Kemeine una anaconda caníbal, a la qu'unvió al espaciu y convirtió na Vía Láctea. Tamién Kuwai entamó la sociedá humana y dio a cada pueblu'l so idioma. Tanto un home como una muyer de mayor edá puede ser reconocíu como xamán, dempués d'estudiar pa ello y pasar por delles esperiencies, ente elles periodos d'ayunu. Un ritual bien importante ye la iniciación femenina o "rezu del pexe".

Llingua editar

Falen un idioma de la Familia Arawak. Esta ye'l so fonoloxía:

Vocales

	Anteriores	Centrales	Posteriores
Altes	i		o
Medies	y \| align="center" \|
Baxes		a \| align="center" \|

Les vocales realícense nasales cuando tán al llau de consonante nasal. Les vocales acentuaes realizar con un llixeru allargamientu.

El acentu ye fonémico, recái sobre cualesquier de les sílabes y determina significaos distintes de les pallabres. Sicasí'l tonu ye predecible, amestáu al acentu: alto na sílaba acentuada y bien baxu y la siguiente.

Consonantes

	llabial	dental	alveolar	palatal	velar	glotal
oclusives sordes	p		t		k
oclusives sonora	b		d
nasales	m		n
fricatives sorda		θ				h
africaes sorda			c (ʦ)
vibrantes			r
aproximante	w			j (y)

L'africada alveolar [ʦ] varia llibremente cola africada palatal [ʧ]. La aproximante llabial [w] realízase como fricativa llabial [β] antes de les vocales anteriores [i], [y].

Referencies editar

Arango, Raúl y Enrique Sánchez (2004) Los Pueblos indíxenes de Colombia nel estragal del nuevu mileniu: 359-360. Bogotá: Departamentu Nacional de Planeación.
Klumpp, James y Deloris de (1979) "Piapoco", traducción de María Teresa Cristina; Aspeutos de Cultura Material de Grupos Étnicos de Colombia II: 251-277. ILV. Lomalinda: Editorial Townsend.
Sudo, Timothy (1976) "Fonoloxía del Piapoco"; Sistemes fonolóxicos d'idiomes colombianos III: 8-13. ILV. Lomalinda: Editorial Townsend.
Telban, Blaz (1988) "Piapoko"; Grupos Étnicos de Colombia. Etnografía y Bibliografía: 379-381. Cayambe: Ediciones Abya-Yala.