Cabreirés

El Cabreirés ye un dialeutu del idioma asturllionés que se fala na comarca llionesa de Cabreira.

Llingüísticamente encuaya nel cuelmu occidental del asturlleonés endientro del conxuntu oeste (palatalización del cuelmu -ct- > /it/) con una riestra de carauterístiques propies y orixinales

Trazos xenerales: editar

El Cabreirés presenta los principales rasgos xenerales del asturlleonés:

Diptongos /ue/, /ie/ qu'entamen nes vocales breves llatines /ŏ/, /ĕ/. Dase asina; güeyu, mueyu, cueyu, tiempu, piedra, sacantes nel tiempu verbal “yía” ‘ye’. Nun se da’l diptongu /uo/ qu'apaez más al sur en tierres de Senabria. El diptongu apaez tamién énte /n/: entuences, fuente, puente, escuende.

Mantenencia del fonema inicial y intervocálicu /F/ llatín: fuegu, fame, fumu.

Palatalización de la inicial /l-/: lleite, llueidu ‘lleldu’, llinu, 'llin'.

Acabos verbales tien, diz, sal, val, quier, etc.

Encoyimientu del conxuntu secundariu /-m'n-/ a /-m-/: fame, llumi, ñomi.

Caltenimientu del grupu interior /-mb-/: llamber, llombu.

Reacción contra hiatos col enxertu de yod epentética: trayere, ouyire, cayere, Mariya, rayíz, feyu, tiya.

Piesllu xeneral del vocalismu átonu: furmientu, cunciellu, duluciella, iquí, illí, outubri, ñueiti, cuentu, perru. El piesllu dase tamién nes formes verbales cayendu, fueimus, creyu ‘creo’, veyu ‘veo’.

Cayida secundaria de /d/ nel sufixu llatín –atem: ciudá, universidá.

Enxertu de yod epentética xeneral fuercia, matancia, ufensia, palicia, graniciu.

Concuaya tamién col asturianu occidental nos vinientes trazos:

Caltién los diptongos decrecientes /ei/ /ou/. poucu, cousa, outru, cantéi, falóu.

Desconoz el neutru de materia.

Mesmo que nes faces C y D, enxerta /u/ pol influxu de /w/ na sílaba viniente: augua, yeugua, fraugua.

Mesmo que nes faces C y D amiesta -e paragóxica tres d-, r-, l-: falade, bebede, sede, rede, parede, muñire, muyere, “esfrecere”.

Mesmo que nes faces C y D, vocaliza'l conxuntu llatín /kt/: lleite, ñueite.

Mesmo que nes faces C y D, fai /ch-/ nos conxuntos llatinos pl-, kl-, fl-: chuvia, chave, chama.

Magar d'ello, xébrase del asturianu occidental no siguiente:

Concasa col gallegoasturianu nel desendolcu de los conxuntos d'oclusives torgaes con llíquida /pl/ y /bl/ > /pr/, /br/: ñubru, igrexa, arregru, abrana, craru, puebru. Pero non nel sufixu –abile ónde dase “impusible”.

Fai l'artículu del complementu indireutu en -yi/-yis, al aviesu del senabrés que fai -lle/-lles. Asina, contóu-yi, dixu-yis.

Palatalización de /n-/ y /nn/: ñuesu, ñuedu, ñueite, cabaña, ñueca,ñuétiga. Concuaya col senabrés y asturianu centro-oriental.

El diminutivu íguase mesmo col sufixu –inu del norte que col sufixu –icu del senabrés: vallicu, caminicu, irmanicu, bonicu.

Nun conoz ya y mantién la conxunción y.

Enxertu de /o/ ente l'axugu vocálicu /iu/ > /iou/: miou ‘mio’, friou ‘friu’, riou ‘riu’ (sin embargu riyu 1ª pp de reyir), tiou ‘tiu’ (frente a tiya ‘tia’), endelgaciou ‘endelgazó’, uñiou ‘xunió’.

Enxertu de /e/ ente l'axugu vocálicu /ui/ > /uei/: muei ‘mui’, mueitu ‘muncho’, trueita 'truita, trucha’, rueidu ‘ruíu’, cueidu 'cuidu', cueitu 'cuchu', frueita 'fruta', bueitre 'utra'.

Formes verbales: editar

Presente 1ª p.s. en –y-: you oyu, riyu, veyu, trayu, cayu, veyu.

Presente 2ª p.p. en –ades, -edes, -ides: vosoutrus chegades, sodes ‘sois’, partides.

Imperfeutu 2ª p.p. en –ades: chegábades, cuyíades ‘coyíeis’, partíades.

Perfeutu 3ª p.p. en –orun pa verbos en –ar, y –erun pa verbos en –er, -ir: ellus chegorun, cuyierun, partierun. Frente a les formes –onen del senabrés del norte chegonen y -onon nel sur chegonon.

Posesivos: editar

miou	miya
tou	tua
sou	sua
ñuesu	ñuesa
vuesu	vuesa

Textu d'exemplu editar

Vengu achegare'l tou caballu p'abaixu de las llameiras. Illí xunta'l carballicu de la igrexa taban uñidas las tuas irmanas cumendu coñus tous sobrinus, y truxórunme una cuenca de lleite con ñatas. Faléi con eillas y a los fillicus cuntéi-yis el cuentu de la lloba y los güeitu cabriticus. Lluegu cuntinuéi'l miou caminu.

Referencies editar

- Jonatán Rodríguez Bayo. "Vocabulariu de La Baña" Preseos nu. 10. Academia de la Llingua Asturiana. 2007

- Maria Concepcion Casado Lobato "El Habla de la Cabrera Alta. Contribucion al estudio del dialeutu Leones" Revista de Filologia Espanola, Anejo XLIV. 1948

- Asina falan en Corporales de Cabreira. https://www.youtube.com/watch?v=xm0yyaNdwyA