Español mediu

Variante del castellán usada entre finales del sieglu XV y finales del sieglu XVII

El español mediu, español áurico o español de los sieglos d'oru ye la variante d'español usada ente finales del sieglu XV y finales del sieglu XVII marcada por una serie de cambeos fonolóxicos y gramaticales que tresformaron l'español medieval nel español modernu.

Tomo V de la edición del Diccionariu de la Llingua Castellana, 1737.

Ente los principales cambeos pueden mentase'l reaxuste de les sibilantes, la perda de les sibilantes sonores, la fixación de la posición de los pronomes clíticos o la equiparación de les formes compuestes de los verbos inergativos y inacusativos.

Los falantes d'español que llegaron a América falaben variantes d'español mediu y, poro, toles formes del español actual son descendientes del español mediu. El xudeoespañol caltién dellos arcaísmos del castellán medieval que sumieron del restu de les variantes, como la presencia de sibilantes sonores o'l caltenimientu de los fonemes /š/ (=AFI ʃ) y /ž/ (=AFI ʒ). Plantía:Cladograma español

Descripción llingüística

editar

Fontes sobre l'español mediu

editar

Amás de la evidencia filoxenética proporcionada tantu poles variantes d'español modernu, como por otres llingües romances próximes, esisten diverses gramátiques escrites mientres el sieglu XVI qu'apurren datos interesantes sobre la fonoloxía y la morfoloxía del español mediu. Asina la Gramática Castellana (1558) del llicenciáu Villalón, publicada en Amberes, o la Gramática de la llingua Vulgar d'España (1559) d'autor anónimu, publicada en Lovaina apurren datos interesantes sobre la pronunciación de la dómina. En particular, d'ellos deduzse que l'asordamientu de les fricatives y africaes sonores taba avanzáu, ente que n'Antonio de Nebrija (1492) señálense diferencies de sonoridá.

Fonoloxía

editar

A partir de finales del sieglu XVI y mediaos del sieglu XVII l'inventariu fonolóxicu quedaría amenorgáu pola perda de sonoridá nes fricatives y el reaxuste de les sibilantes al siguiente inventariu:

Llabial Alveolar Palatal Velar Glotal
Predorsal Apical
Obstruyente Sorda p t č (tʃ) k
Sonora b d g
Fricativa sorda f s̪̺ š (ʃ) (h)
Nasal m n ñ (ɲ)
Vibrante ɾ, r
Aproximante Llateral l ʎ
Non-lat. ʝ

Delles observaciones importantes son que:

  • El soníu [h] inda ye recoyíu polos gramáticos del sieglu XVI, y seique fuera marxinal nel sieglu XVII, anque inda nel sieglu XX persiste en munches variantes andaluces y d'Estremadura (n'otros dialeutos esiste'l alófonu o soníu [h] como resultáu de les aspiración de /-s/ y //, pero de normal nun se considera un fonema independiente). Ver cambéu fonéticu «f → h» del español. Sicasí tantu pa Nebrija como Villalón el soníu [h] ye una variante de /f/, una y bones dalgunos falantes pronunciaben [haiˈɾina] y otros [faˈɾina] para lo qu'anguaño ye farina [aˈɾina].
  • N'América, Canaries y cuasi toa Andalucía'l fonema // fundir con /s̪̺/ (polo que'l fonema represéntase a cencielles como /s/). Nel centru y norte de la península /s̪̺/ > /θ/ ente que la apico-alveolar // caltener ensin cambeos (comúnmente escríbese a cencielles /s/).[1]
  • Dellos autores usen la trescripción // pa /s̪̺/ y/o usen // pa //.
  • El fonema aproximante palatal /ʝ/ respuende a evoluciones idiosincrátiques ya irregulares d'otros fonemes, ente les fontes de les que procede tán:
    Llatín generu > Cast. Ant. gerno > Cast. mod. xenru
    Llatín genesta > Cast. Ant. ginesta > Cast. mod. (h)iniesta
    Llatín gypsu > Cast. Ant. yesso > Cast. mod. yelsu
    Llatín iacet > Cast. Ant. yaze > Cast. mod. xaz (frente a ianuariu" > xineru)
    Llatín ferru > Cast. Ant. fierro > Cast. mod. fierro /ʝero/
  • Numberoses variedaes perdieron la distinción ente'l fonema /ʎ/ y el fonema /ʝ/, lo que se conoz como yeísmu. Esisten entá variantes non yeístes tantu na península Ibérica como n'América del Sur. Ente les variantes con soníu /ʎ/ yera común nuna dómina'l cambéu /-r+l-/ > /ʎ/; traer+lo > traello, ximelgar+lo > meneallo.
  • El fonema trescritu equí como /š/ (sibilante postalveolar) evolucionó n'español modernu a /x/, ye posible que nel s. XVI esistieren alófonos [ʒ]~[ʃ]~[ç], polo qu'en delles posiciones la evolución sería /š/ > /ç/ > /x/. El soníu velar [x] estender dende Sevilla y la so rexón.

Gramática

editar

Nel español mediu asocedió ciertu reaxuste de los pronomes personales qu'estremen al español medio y moderno del español medieval:

  • Pa esaniciar l'ambigüedá de la forma vos que nel rexistru cultu sirvía tantu pa la segunda persona singular (formal) como pa la segunda persona plural, creáronse dos formes alternatives:
    • Per un sitiu creóse la forma la vuesa mercé > vuesarced > usté como forma de respetu na segunda del singular.
    • Per otru llau, la forma vós (< vos otros) yá xeneralizada nel sieglu XIV na península como forma avezada de segunda persona plural,[2] al contrariu que n'Andalucía occidental, Canaries y, ante l'ambigüedá de la conxugación del "vos" y el "vós", n'América esta forma nun espolletó y por ello la forma ustedes foi ganando importancia en desterciu del usu de "vós", siendo utilizada tantu pa situaciones formales como informales.[3] Ente que na península ibérica, el "vos" sumiera, probablemente n'América perdurara lo suficiente como para erosionar l'usu de "vós".[2]
  • Por cuenta de la perda del fonema /ž/ (= /ʒ/) les formes medievales gelo, gela, gelos, gelas, son reintereptadas como se lo, se la, se los, se les, como en: digelo > esp. med. dí-ylo > esp. mod. dar.
  • En cuanto al orde de los pronomes clíticos, n'español mediu inda esisten munchos pronomes postverbales con formes finitas, anque empiecen a alternar con formes preverbales como n'español modernu: enfermóse y murióse > carecióse y morrióse.

Referencies

editar
  1. J. I. Hualde, 2005, p. 153-8
  2. 2,0 2,1 «Voseo y vós». Consultáu'l 9 de setiembre de 2015.
  3. Usu de "vos", "la vuesa mercé", "vuesa mercé" y "usté" ente los sieglos XII y XVII

Bibliografía

editar
  • Alvar, Manuel (direutor), Manual de dialeutoloxía hispánica. L'Español d'España, Ariel Llingüística, Barcelona, 1996 & 2007.
  • Cano, Rafael (coord.): Historia de la llingua española, Ariel Llingüística, Barcelona, 2005.
  • Hualde, José Ignacio (2005): The sounds of Spanish, Cambridge University Press, 2005.
  • Penny, Ralph (1993): Gramática histórica del español, Ariel, Barcelona, ISBN 84-344-8265-7.

Gramátiques d'español mediu

editar