Ríu Júcar

El Júcar ye un ríu de la península ibérica, asitiáu nel este d'España. Tien un llargor de 498 km, traviesa les provincies de Cuenca, Albacete y Valencia, y desagua nel mar Mediterraneu. Yera conocíu como Sucro polos romanos. Naz a 1700 msnm, na aguada meridional del cuetu de San Felipe (Montes Universales) na paraxa conocida como los Güeyos de Valdeminguete y cerca tamién de la nacencia de los ríos Cuervu (cuenca del Tajo), Guadalaviar-Turia, Cabriel (cuenca del Júcar) y del propiu Tajo, na Cordal Ibéricu. Puede dicise que les principales sierres de la zona estremera ente Cuenca y Teruel, cuantimás, los Montes Universales, constitúin el principal divortium aquarum o la principal divisoria d'agües ente los ríos de l'aguada atlántica y los que drenan escontra'l Mediterraneu incluyendo, obviamente, a la cuenca del ríu Ebro cola nacencia del ríu Jiloca nel sosuelu de les parameras de Pozondón (al norte de los Montes Universales).

Ríu Júcar
Situación
País	España
Autonomía	Castiella-La Mancha
Provincia	provincia de Cuenca
Tipu	ríu
Coordenaes	39°10′22″N 0°17′41″W
Ríu Júcar Ríu Júcar (España)
Datos
Conca hidrográfica	cuenca hidrográfica del Júcar (es)
Superficie de la conca	22 436 km²
Llonxitú	509 km
Caudal	49,22 m³/s
Desembocadura	mar Mediterraneu
Afluentes	ver Ríu Lezuza, Ríu Huécar, río Escalona (es) , Río Gritos (es) , Río Albaida (es) , Río Sellent (es) , Ríu Cabriel, Ríu Magro, Ríu Valdemembra, río Altarejos (es) y río Moscas (es)

Toponimia de la cuenca del Júcar

Un recién trabayu de Joan Carles Membrado Tena, de la Universidá de Valencia, que se titula Toponimia sucronense en Valencia, presenta un enfoque bien detalláu d'esta tema, abondo complexu por cuanto coesisten topónimos d'orixe pre-romanu con otros puramente romanos, árabes (bien numberosos, especialmente nel cursu baxu, na Contorna de La Ribera), catalanes y castellanos.

Curso

Cursu cimeru

Ríu Júcar dende El Ventano del Diañu (provincia de Cuenca).

Nel so cursu altu, el ríu Júcar percuerre les tierres montascoses de Cuenca con una direición norte-sur nuna zona de precipitaciones medies cimeres a los 800 mm añales polo qu'algama un caudal absolutu en Cuenca de 11,25 m³/s y un relativu de 11,43 l/s/k².

Ríu Júcar al so pasu por Cuenca.

Esta parte del so cursu ye por demás pintoresca y podría definise como un verdaderu mostrariu de formes cárstiques del relieve. N'especial abonden los cañones y gargüelos entallaos polos mesmos ríos, según

les cueves, les torces, dolines, lenares y otros fenómenos d'erosión fluvial en roques caliares. Los exemplos más notables d'estes formes cárstiques pueden atopase na Ciudá Encantada, en Las Majadas y nel mesmu calce del ríu Júcar y dellos de los sos afluentes, como ye'l casu del ríu Huécar na mesma ciudá de Cuenca, que forma la Focete del Huécar, onde s'atopen les famoses Cases colgaes de Cuenca y na acumuladura de magres de descalcificación de les marges nes partes ablayaes, formando lo que se conoz como dolines o planicies magrices. Antes de llegar al Ventano del Diañu recibe al so afluente, el ríu Uña, pel so marxe derecha, que forma una llaguna xustu antes de la confluencia, al represar les sos agües pol dique que se forma na ribera derecha del Júcar.

Ríu Júcar al so pasu por Cuenca

Cursu mediu

Vista de Alarcón col so castiellu y el banzáu de Enchideros.

El ríu Júcar en Alcalá del Júcar.

Les agües del Júcar nel banzáu de Cortes de Pallás inda caltienen el color típicu que presenta al salir de la Serranía de Cuenca.

En realidá, nun resulta fácil esplicar lo que podríamos definir como cursu mediu nel casu del ríu Júcar. Si tratar d'un pequeñu riega, nel que pueden identificase sobre'l terrén los trés partes en que s'estrema (cuenca de receición, canal de desaguadoriu y conu de deyección) nun se presentaría esti problema. Y tampoco se presentaría nel casu d'un ríu típicu, nel qu'ente la parte montascosa de mayor pindiu y el cursu baxu, con un desnivel mínimu, preséntase una parte Entemedia na que la que la rimada y la erosión que produz son entá abondo fuertes (el Guadalquivir sería un exemplu nesti sentíu). Pero nel casu del Júcar, la salida escontra la llanura aluvial que forma la contorna valenciana de La Ribera vien de una zona bastante abrupta, onde'l ríu va bien encaxáu y esa llanura aluvial constitúi una zona bastante amenorgada. Con éses el Júcar podría considerase como un ríu que namái presenta, a les traces, dos tramos: unu montascosu (o con mayor propiedá, mesetario) y unu de llanura. En resume, el cursu mediu del Júcar podría considerase allugáu ente Villalba de la Sierra (cerca del Ventano del Diañu) y el Banzáu de Tous (84 msnm) nel empiezu de La Ribera que yá forma parte del cursu inferior.

El Júcar agües arriba de Millares, encaxáu nun fondu cañón nel macizu del Caroche (Caroig).

Sicasí, esta estensa parte media del Júcar nun ye dafechu uniforme, y presenta tramos onde forma meandros divagantes y otres zones de mayores pindios, nos que s'encaxar fondamente, como ye l'área de meandros encaxaos onde s'atopa la llocalidá d'Alarcón. Precisamente, ye nesta llocalidá onde s'atopa la presa homónima que embalsa les agües del Júcar a lo llargo de más de 40 km de llargor, lo cual da idea de la escasa rimada nesti tramu. El que s'encaxe nel relieve en Alarcón significa l'entamu d'una zona de mayor pindiu nel puntu onde s'esvia de nuevu escontra'l sur, onde empieza la gran curva escontra l'este pa salir de la rexón de La Mancha.

Capes de roca sedimentaria erosionadas pel ríu cerca de Maldonado (Jorquera).

Antes va recoyer, per mediu d'un calce artificial dende Albacete (conceyu pol qu'escurre'l Júcar), la Canal de la Reina María Cristina, y al altor de la llocalidá de Valdeganga, los escedentes hídricos qu'esquiten polos rebosaderos del acuíferu de Los Llanos, nutríu esti de la mesma pola cuenca endorreica del Río Xardín/Balazote que vien dende l'alta Sierra d'Alcaraz.

Con éses en La Mancha (concretamente, en La Manchuela), el Júcar describe un arcu d'unos 90º y camuda la so direición escontra l'este, como resultáu d'un antiguu fenómenu de captura qu'asocedió hai unos dos millones d'años, y dempués del coldu de captura, toma la direición escontra l'este pa buscar el Mediterraneu, y el so cursu dibuxa numberosos meandros encaxaos (el Focete del Júcar, con cortes d'unos 150 m d'altor, ente Jorquera y Alcalá del Júcar), abiertos nuna especie de relieve llixeramente plegáu que formaba orixinalmente la divisoria d'agües ente l'aguada atlántica y la mediterránea. Equí'l so caudal absolutu mengua por cuenta del usu de les sos agües (antes yá s'empecipió'l tresvase Tajo - Segura) y la menor cantidá d'agües. Cosme Morillo descríbenos el fenómenu de captura y les consecuencies del mesmu:

Nesti mar interior (referir a La Manchuela hai unos 100 millones d'años, esto ye, nel Terciariu), que s'estendía dende Cofrentes hasta La Roda y que tenía la so mayor fondura en Alcalá de Júcar, depositáronse les grandes capes horizontales de sedimentos que güei nos amuesa'l gran cañón. Pero primero que ésti abriérase pola aición erosiva del ríu, foi precisu que se produxera un cambéu importante nel trazáu del so calce.

Porque'l Júcar non siempres corrió en busca del Mediterraneu y hubo un tiempu en que'l destín de les sos agües yera l'Atlánticu, a onde llegaben en desaguando nel Guadiana.

Nun ta claru qué foi lo que determinó'l cambéu d'aldu, pero desque ésti producióse, hai l'orde d'unos dos millones d'años, el ríu llabró la espectacular socesión de meandros encaxaos, qu'algamen hasta 150 m de fondura, que s'estiende dende La Jorquera hasta'l banzáu d'El Molinar. (Cosme Morillo, 2000)

.

Amás de los meandros divagantes tamién esisten antiguos meandros abandonaos que dan fe d'una antigua migración del calce cuando la erosión regresiva del ríu prindó'l cursu actual del mesmu, colo que los meandros yá esistentes, empezaron a afondase y encaxar nel relieve ().

Poco dempués vuelve encaxar na depresión teutónica de norte a sur por onde escurre la carretera N - 330 y en Cofrentes, onde s'alluga una central nuclear, recibe al Cabriel (el so afluente más importante) y les sos agües son represadas nel banzáu de Cais, tres de lo cual vuelve encaxar fondamente nel Macizu del Caroig, a lo llargo d'un cañón d'unos 350 m d'altor, ente les muelas de Cortes de Pallás y del Albeitre.

Nesta zona encaxada ente estratos buzando escontra fuera del calce, lo qu'indica probablemente un antiguu anticlinal falláu y erosionado (valle anticlinal), visible na imaxe tomada cerca del saltu de Millares, el ríu haise represado nuna socesión de banzaos gradiaos hasta llegar al más recién ya importante, el banzáu de Tous, allugáu a unos 84 metros sobre'l nivel del mar, a partir del cual entramos de llenu na llanura aluvial de la Ribera.

Cursu baxu

Concursu rexonal de pesca (ensin muerte) en Fortaleny, na vera derecha del ríu Júcar.

En travesando la zona montascosa del Caroche y salir del banzáu de Tous, algama'l so máximu caudal en Sumacàrcer, con 49,22 m³/s y 2,75 l/s/k²; nesti puntu, o pa ser más precisos, na Masía de Mompó (nel tradicional sitiu d'aforu), el Júcar abrir na llanura dempués de pasar polos cañones y gargüelos onde s'alluga'l banzáu de Tous, y a partir d'esi momentu los sos niveles mengüen debíu al intensu aprovechamientu pal regadío nes Riberes Alta y Baxa.

Bombéu de l'agua del Júcar pal riego de los arrozales de Sueca. Puede trate la tubería de aducción y la torre d'entrada del suministru llétricu al motor de bombéu.

Los últimos tramos del cursu encaxáu ente montes faciliten l'alimentación soterraño de dellos manantiales artesianos ("güeyos" del ríu Verde, manantiales de l'antigua canal de la Reva) qu'esisten na Ribera. Tamién la Canal Júcar-Turia sale artificialmente en forma soterraña dende'l banzáu de Tous p'aprucir a un km al norte de la nueva población de Tous, dende onde se dirixe escontra'l nordés, pa regar una bona parte de la Ribera Alta y de la Güerta Sur de Valencia.

Esta zona ye la so llanura aluvial, de gran importancia económica, por cuenta de la agricultura, siendo la zona más densamente poblada del so cursu. La planicie ta formada por apurrir tantu del mesmu Júcar como de los sos afluentes Magro y Albaida. Equí'l ríu describe un percorríu tropezosu con meandros y asitiándose en cotes más altes que les tierres allegantes, dalgunes d'elles importantes marjales como l'Albufera de Valencia.

Desaguada del ríu Júcar. Podemos ver tamién parte de la ciudá de Cullera a la derecha, y el so castiellu a la izquierda.

Nel cursu baxu atópense delles ciudaes importantes, como ye'l casu de Carcaixent, Alzira, allugada orixinalmente nun meandro del ríu qu'arrodiaba dafechu a la ciudá (el nome d'Alzira significa isla n'árabe), Algemesí (xunto al ríu Magro, cerca de la so desaguada nel Júcar), Sueca y Cullera, yá na desaguada. Esta ye tamién la zona con mayor riesgu d'hinchentes al configurar la llanura aluvial del ríu cerca de la so desaguada. Tres un percorríu de 497,5 km desagua en Cullera (Valencia), non ensin antes sirvir de puertu deportivu pa centenares d'embarcaciones, inclusive de tamañu respetable, como puede trate fácilmente dende'l castiellu.

El cursu baxu del Júcar ye zona naranjera por excelencia (Vicente Blasco Ibáñez describe perbién la zona na so famosa novela Entre naranjos) y tamién arrocera, anque yá na Ribera Baxa, a lo llargo de les acequias que, saliendo del propiu ríu, van desaguar na Albufera.

Una obra monumental en tres tomo sobre la Historia de La Ribera, apaecía nel 2001, constitúi una fonte escelente, non yá pa la historia de la contorna sinón tamién pa la so xeografía (los aspeutos físicos pueden consultase nel primer tomu), pa la toponimia (tomu II), los aspeutos económicos y munchos otros: la de Tomás Peris Albentosa.

El Júcar y l'arte

Lliteratura

Pocu autores han ambientáu les sos obres na cuenca del ríu Júcar. El motivu d'esti fechu puede debese a la fragmentación impuesta pol relieve en dicha cuenca, lo que torga una bona comunicación a lo llargo del ríu. De fechu el Júcar y los sos afluentes son en gran parte trevesaos peles grandes víes de comunicación por aciu obres importantes d'inxeniería: recordemos el puertu de Contreras nel Cabriel (qu'esistía na carretera nacional de Madrid a Valencia antes de la construcción del Banzáu de Contreras, por onde agora pasa l'A-III) y el trazáu de la Vía Augusta pa enllazar (al traviés de la so interseición col ríu na antigua ciudá de Sucro , actual villa d'Albalat) a la ciudá romana de Valentia (Valencia) cola tamién romana de Saetabis (Xàtiva). Ente los autores que se refieren a llugares allugaos na cuenca del ríu Júcar podemos citar, amás de Vicente Blasco Ibáñez, yá nomáu, a Antonio José Cavanilles, Azorín y Joan Fuster, ente otros.

Antonio José Cavanilles

Anque nun ye un representante de la lliteratura de ficción, Cavanilles ye dignu de mención pol estraordinariu valor científicu de la so obra cume sobre'l Reinu de Valencia (Cavanilles, 1797).

Na so obra fai una detallada esplicación sobre la cuenca baxa del Júcar enfatizando los problemes d'hinchentes qu'obligaron al abandonu de dellos poblaos allugaos nes zones crítiques mientres les crecíes (por casu, la destrucción del llugar llamáu de Paixarella, na confluencia del ríu Albaida col Júcar por dellos hinchentes nel sieglu XVIII), a l'agricultura de toles poblaciones de La Ribera y, sobremanera, a los efeutos del cultivu creciente del arroz en tierres de dicha contorna. La so oposición al cultivu del arroz basar nel fechu de qu'esistía una correlación estrecha ente'l cultivu del arroz y la mayor mortalidá de la zona con al respective de les zones o conceyos nos que nun se cultivaba esta cebera:

La esperiencia dio orixe a aquel proverbiu valencianu: Si vols viure poc y ferte ric, vesten a Alberíc; si en vols mes, a Masalavés. Como si dixera: si quies arriquecer y depués morrer, vete a Alberíc a vivir; ó ve a Masalavés, onde más ciertu ye (Antonio José Cavanilles).

Luis de Góngora y Azorín

Luis de Góngora y Argote escribió en 1603 un poema tituláu Nos pinares del Júcar, como parte de la selección Poemes de l'alma y ellí fai referencia al ríu Júcar, como escenariu de los bailles d'unes serranes (referir a la Serranía de Cuenca).

Y José Martínez Ruiz, más conocíu pol so seudónimu d'Azorín, remembra parte de dichu poema na so novela Don Juan de 1922:

Una moza va y vien pola casa y les tierres. Llámase Virginia y ye fía del cachicán.

Nos pinares del Júcar
vi baillar a unes serranes,
al son de l'agua nes piedres
y al son del vientu nes cañes...
¡Qué bien baillen les serranes,
qué bien baillen!

(Azorín)

Con al respective de la copla incluyida nesta última obra, Ángel Lacalle fai referencia al orixe popular y por tanto, anónimu, de la mesma:

Sobre un cantar popular escribió Azorín esta páxina en que nos cunta les habilidaes y virtúes de Virginia, la moza más alta y espodada de Paracuellos que desque quebra l'alba hasta la nueche nun se cansa de traxinar y qu'amás ye la moza que meyor bailla na Plaza (Ángel Lacalle)

Vicente Blasco Ibáñez

Como yá se señaló, Blasco Ibáñez ambienta dalguna de les sos noveles pela redolada del Júcar, nel cursu baxu d'esti ríu, cuantimás, na obra a la que nos referimos, Entre naranjos, obra que se desenvuelve en Alzira y na que se describe una riada del Júcar:

La única esmolición yera si llovería coles mesmes nos montes de Cuenca. Si baxaba agua d'allá, l'hinchente sería cosa seria. Y los curiosos faíen esfuercios al anochecer por aldovinar el color de les sos agües, tarreciendo veles corites, señal cierta de que veníen de la otra provincia (Vicente Blasco Ibáñez).

Joan Fuster

L'escritor, poeta, filólogu, historiador y ensayista valencianu Joan Fuster, nacíu na ciudá de Sueca en 1922, ye unu de los escritores que más s'esmolecieron pola investigación de la xeografía y historia de la Comunidá Valenciana polo xeneral y de la contorna de La Ribera en particular (Sueca, la so ciudá natal, ye la capital de la contorna de la Ribera Baxa). Na so obra El País valencianu (Joan Fuster, 1962) fai una escelente descripción xeográfica y histórica de la cuenca inferior del Júcar, enfatizando el desenvolvimientu económicu de la rexón col cultivu de la naranxal (empecipiáu nel sieglu XVII en Carcaixent y Alzira, como tamién señaló Cavanilles) y del arroz, centráu na Ribera Baxa:

El Júcar sale al nuesu alcuentru. Nos sos meandros finales, y magar la continua sangría que vien careciendo a lo llargo de la Ribera, topar más caudalosu que nunca, con brenga entá p'anubrir los espaciosos términos de Cullera y Sueca. Dos cálceres, cerca d'esta última ciudá, arrínquen-y l'agua necesario al inmensu arrozal ya inda-y queda enforma que, lenta y magriza, arrenunciar nel mar (Joan Fuster, 1962).

Cine y televisión

Foi llevada a la televisión en formatu de serie la novela Entre naranjos de Vicente Blasco Ibáñez, centrada en Alzira. Nel cine'l ríu Júcar cobra un protagonismu especial na película Volver de Pedro Almodóvar yá que ye onde'l so protagonista, Raimunda (interpretada por Penélope Cruz) sotierra al so home dientro de la nevera na que lo metiera en matándolo en casa. La zona ye un monte fluvial onde amás ta marcáu un árbol con un corazón y señala el llugar onde ta soterráu.

Réxime fluvial

El réxime del ríu na so cabecera ye pluvio-nival con un máximu primaveral y un caudal abondosu. Nel so cursu medio y baxo depende más de les agües estacionales, algamando un máximu serondiegu coincidiendo cola "gota fría" tan carauterística de les tierres valencianes. De resultes de les agües enchentes algamó los caudales más altos d'España, tres el Ebro. Les principales riaes de la historia en Alzira son:

• 4 de payares de 1864: 13.000 m³/s, conocida como Riada de San Carlos.
• 20 d'ochobre de 1982: 16.000 m³/s, conocida como Pantanada de Tous.
• 5 de payares de 1987: 5.200 m³/s

Canales y acequias

La canal Júcar Turia nel términu municipal de Carlet

• Canal de María Cristina: Albacete
• Acequia de Texer: Tarazona de la Mancha
• Canal Júcar-Turia: Banzáu de Tous
• Real Acequia Gradia: Sumacàrcer
• Acequia particular de Antella: Sumacàrcer
• Acequia de Carcaixent: Sumacàrcer
• Acequia Real del Júcar: Antella
• Acequia de la Campana: Riola
• Acequia Madre de Sueca: Riola
• Acequia de Cuatro Pueblo: Riola
• Acequia de Cullera marxe derecha: Sueca
• Acequia Madre de Cullera marxe esquierda: Sueca

Banzaos

Na so cuenca hai una serie de banzaos dedicaos a la producción d'enerxía hidroeléctrica, la regulación del ríu pa prevenir hinchentes y l'aprovechamientu pal regadío y el consumu humanu. La central nuclear de Cofrentes usa les agües del Júcar pal enfriamientu de la planta. Amás, la enerxía sobrante n'hores de baxu consumu emplegar pa bombiar agua al banzáu de La Muela allugáu sobre la Muela de Cortes de Pallás, que contribúi a aumentar el potencial hidroeléctricu de les centrales nel calce del propiu Júcar (Central Hidroeléctrica de Cortes de Pallás).

Los banzaos más importantes na cuenca del Júcar son el de La Toba, agües enriba de la población d'Uña y en plena Serranía de Cuenca; el banzáu de Alarcón tamién agües enriba de la llocalidá de Alarcón; el banzáu d'El Picazo, asitiáu mui cerca del anterior y que la so presa queda debaxo del viaductu de l'autovía de Valencia (A-3); el banzáu del Molinar (coordenaes 39.2076556°N 1.2404233°O / 39.2076556; -1.2404233), mui cerca de la llende de la provincia d'Albacete con Valencia; el banzáu de Cais, que recueye les agües tantu del Júcar como del so afluente más importante, el Cabriel; el de Cortes II; el banzáu d'El Naranxeru; el de Cortes de Pallás y la Presa de Tous na salida a la llanura de la contorna de la Ribera, na provincia de Valencia. Nos sos afluentes destaquen el banzáu de Contreras nel Cabriel, el de Forata nel Magro, el Gradia nel ríu Gradia y el de Bellús nel ríu Albaida.

Central hidroeléctrica en Jorquera.

Otros usos

Los banzaos y canales para riego, les represas pa la producción d'hidroelectricidá o pa usos industriales (los exemplos de la central de Cofrentes, onde les agües del Júcar utilizar pa esfrecer la planta termonuclear, y munchos otros), el suministru d'agua potable, la navegación fluvial (nos postreros km, nes acequias que drenan escontra la Albufera, na ruta turística fluvial ente Cofrentes y Cortes de Pallás), la pesca fluvial (pesca deportiva) y el turismu son dalgunos de los usos bien importantes d'esti ríu, el más importante y usáu de la Comunidá Valenciana. Ye unu de los principales ríos pa la práutica del piragüismu recreativu nel sistema Ibéricu, incluyendo tantu tramos d'agües braves (Cortaos de Villalba, Dos Aguas) como d'agües seles y de iniciación. L'empléu de les agües del Júcar nos tramos finales del ríu (puertu deportivu y concursos de pesca) vienen completar la cita de Joan Fuster yá indicada que se refier al usu tan intensu y, poro, al enorme valor económicu d'esti ríu. Ye probable qu'esti ríu sía, con rellación al so caudal, el más utilizáu y el que mayor valor económicu tien ente los ríos d'España.

Referencies

Ver tamién

• Sucro oppidum
• Hidrografía d'España
• Cuenca hidrográfica del Júcar
• Xunta Central de Regantes de la Mancha Oriental
• Tresvase Tajo-Segura

Enllaces esternos

• Wikimedia Commons acueye conteníu multimedia sobre Ríu Júcar.
• Estáu de los banzaos de la cuenca del Júcar
• Llibro Dixital de l'Agua. Ministeriu de Mediu Ambiente y Mediu Rural y Marín.
• Visor xeográficu del Sistema Integráu de Xestión de l'Agua. Ministeriu de Mediu Ambiente y Mediu Rural y Marín
• Sistema d'Indicadores de l'Agua

• Datos: Q14311
• Multimedia: Júcar River