Diferencies ente revisiones de «Asturianu»

La llingua asturiana ye'l resultáu del desendolcu del [[llatín]] llantáu pol [[Imperiu Romanu]] nel territoriu de los [[ástures]] y [[cántabros]] ya dende'l sieglu I. De la llingua [[llingua astur|astur]], o llingües que falaben estos puelos pre-romanos poco se sabe, pero de xuru que foi'l deprendizax del llatín con vezos llingüísticos y articulatorios estremaos a los romanos, y por supuestu, a los d’otrosd'otros pueblos peninsulares, lo que-y dió'l so fustax propiu, al traviés d'un procesu de formación calmu y progresivu.

De temprana documentación, sobre too nos fueros ([[Avilés]] 1155, [[Uviéu]] 1295, [[Campumanes]] 1247) cartafueyos notariales de los sieglos XII-XIII, o'l Llibru d'Alexandre (erroniamente atribuyíu a les lletres castellanes) l'asturianu ye una de les fales meyor conseñaes na [[Península Ibérica]]. La normalización llingüística ye, por embargu, un fechu muncho más recién. Mesmo qu'otres llingües minoriegues de la Península, darréu'l s. XIV, l'asturianu entamó a encoyer tres convertise’l [[castellanu]] na llingua de les clases altes y l’l''alministración.

# Palatalización de /LL/ del cuelmu R'L ''perlla'' < *pirula, ''garllar'' < *garrulare, ''burlla'' < *burrula, ''parllar'' < *parolare, ''Carllos''<ref>Xosé Ll. G. Arias "Contribución a la gramática histórica de la lengua asturiana y a la caracterización etimológica de su léxico" px. 119, Universidá d'Uviéu. 1988</ref> < *Carolus, ''Arllós'' < agrum lausi<ref>Xoxé Ll. G. Árias ¿"Las Marmas"? de Siero y otras cuestiones toponímicas y documentales. Archivum nu. 27-28.</ref>, ''esterllina'' < Sterling<ref>El cuelmu RL ye inseguru dafechu y tamién puede resolvese con metátesis. Asína conséñase tamién ''pelra'', ''bulra'', ''palra'', ''Calros'', etc.</ref>, ''orlla'' < *orula<ref>''envolubrada nuna orlla d’entellazaosd'entellazaos vexetales y animales fabulosos''. Pablo Suárez García torna a l'asturianu de 'Tirant lo Blanc'. ALLA. 2012</ref>.

A esta base llatina hai qu’amestarqu'amestar les pallabres qu’entrarenqu'entraren nel fondu léxicu del dominiu asturianu dende llingües falaes enantes de la llegada del llatín (sustratu) o dempués (superestratu). A la influencia del sustratu y superestratu hai qu’amestarqu'amestar los emprestos posteriores a d’otresd'otres llingües.

De la llingua de los ástures y cántabros sábese bien poco, anque ye dadero que tuviere allegau a dos llingües indoeuropees, el celta y el llusitanu. Atrópense col nome de sustratu prellatín a les pallabres veníes de la llingua de los astures o d’otresd'otres llingües preindoeuropees falaes nesti territoriu: ''bedul, boroña, brincar, bruxa, cándanu, cantu, carrascu, comba, cuetu, güelga, llamuerga, llastra, llócara, matu, peñera, riega, tapín, zucar...''

L’asturianu tamién recibió bona parte del so léxicu de llingües allegaes, como’l [[castellanu]], el [[francés]], l’l'[[occitanu]] o’l [[gallegu]]. A traviés del castellanu, tamién llegaren pallabres d’idiomesd'idiomes más llonxanos.

N’orde d’importanciad'importancia, el [[castellanismu]] asítiase nel primer llugar na llista d’emprestosd'emprestos al asturianu. Sicasí en dellos casos, pola mor del gran allegamientu ente‘l castellanu y l’asturianul'asturianu ye bien lluendio saber si una pallabra ye un emprestu del castellanu, un resultáu común a les dos llingües dende’l llatín, o un emprestu del mesmu asturianu pal castellanu. Dalgunos castellanismos n’asturianu son ''echar'', ''antoxu'', ''guerrilla'', ''xamón'', ''siesta'', ''rexa'', ''hoxaldre'', ''vainilla'', ''xaréu'', la conxunción ''y'' nel asturianu central (asturianu medieval ''ye'') ''ocho'' (asturianu medieval ''vuechu'', senabrés y mirandés ''vuoitu'') ''privilexu'' (asturianu medieval ''privilleyu'').

El castellanu valió tamién d’intermediariud'intermediariu pa la llegada de pallabres d’otrosd'otros idiomes, especialmente d’Américad'América. Por exemplu, pasando pel castellanu, llegaren pallabres del [[náhuatl]] (''cacagüesa, chicolate, tomate''), del [[quechua]] (''cóndor'', ''llama''), del [[caribe (llingua)|caribe]] (''caimán, caníbal, piragua'') o del [[arawak (llingua)|arawak]] (''iguana, furacán'').

Tamién pasaren pel castellanu delles pallabres veníes del [[inglés]] (''esprái, fútbol, güisqui, ḥoquei, water-polo''), o d’otresd'otres llingües: ''bumerán'' (de les llingües aboríxenes australianes, pasando pel inglés), ''cachalote'' (del [[portugués]]), ''caolín'' (del [[chinu]]), ''kamikaze'' (del [[xaponés]]), ''vampiru'' (del [[serbiu]]) o ''vodka'' (del [[rusu]]).

Dacuando, los '''emprestos del gallegu''' son lluendios d’identificard'identificar, pol allegamientu d’estad'esta llingua coles variedaes más occidentales del dominiu llingüísticu astur. Suelen considerase pallabres d’orixed'orixe gallegu dalgunes como cachelos, chombada, falcatrúa o quimada.

Los '''galicismos''' (pallabres tomaes del francés) y '''occitanismos''' apaecen bien ceo, lo que paez ñiciar que los contautos con xente d’alluendid'alluendi los [[Pirineos]] fueren frecuentes, non namás al traviés del [[camín de Santiago]], sinón, tamién per vía marítima. Munches d’estesd'estes pallabres pertenecen n’efectu al léxicu marín, anque na mayoría de los galicismos llegaren al asturianu per vía direuta, n’otros casos pasaren enantes pel castellanu.