Diferencies ente revisiones de «Escocia»

El [[Reinu d'Escocia]] foi un [[estáu]] independiente fasta'l [[1 de mayu]] de [[1707]] cuando s'axuntó con una xunión política col [[Reinu d'Inglaterra]] pa crear el [[Reinu Xuníu|Reinu Xuníu de Gran Bretaña]].<ref name=Keay/><ref name=Mackie/> Esta xunión foi'l resultáu del [[Tratáu de Xunión]] alcordáu previamente y puestu n'efeutu poles [[Acts of Union de 1707|Acts of Union]] (''Lleis de Xunión'') que foren aprebaes polos parllamentos de dambos países pesie a les perestendíes protestes a lo llargullargo de toa Escocia.<ref name="1707 protests">{{cita llibru|last=Devine|first=T.M|date=1999|title=The Scottish Nation 1700–2000|publisher=Penguin Books|page=9|isbn=0140230041|quote=From that point on anti-union demonstrations were common in the capital. In November rioting spread to the south west, that stranglehold of strict Calvinism and covenanting tradition. The Glasgow mob rose against union sympathisers in disturbances which lasted intermittently for over a month}}</ref><ref>{{cita web |title=Act of Union 1707 Mob unrest and disorder|date=2007 |publisher=The House of Lords|url=http://www.parliament.uk/actofunion/06_03_mob.html |location=London |accessdate=2007-12-23 }} </ref> El sistema llegal escocés continúa separtáu de los d'Inglaterra, [[Gales]] ya [[Irlanda del Norte]]; Escocia aínda constitúi una [[xurisdicción]] estremada tanto nes lleis públiques como les privaes.<ref>Collier, J.G. (2001) [http://assets.cambridge.org/052178/2600/sample/0521782600ws.pdf ''Conflict of Laws (Third edition)''](pdf) Cambridge University Press. "Por mor del conflictu de lleis ingleses, tou país nel mundiu que nun seya parte d'Inglaterra y Gales ye un país estranxeru y les sos lleis son estranxeres. Esto vien decir que nun solo son foriatos países dixebraos como [[Francia]] o [[Rusia]]... tamién son países foriatos colonies britániques como les [[Islles Falkland]]. D'otra miente, les otres partes del Reinu Xuníu, Escocia ya Irlanda del Norte son países foriatos polos presentes propósitos, al igual que les otres islles britániques, la [[Islla de Man]], [[Jersey]] y [[Guernsey]]."</ref> La darréu independencia de les lleis escoceses, el sistema educativu escocés y la [[Ilesia d'Escocia]] tienen toes contribuyío a la continuación de la cultura escocesa y la so identidá nacional dende la Xunión.<ref name="administrative control"> Devine, T.M (1999), ''The Scottish Nation 1700–2000'', P.288–289, ISBN 0-14-023004-1 ''"created a new and powerful ''local state'' run by the Scottish bourgeoisie and reflecting their political and religious values. It was this local state, rather than a distant and usually indifferent Westminster authority, that in effect routinely governed Scotland"''</ref> Pesie a qu'Escocia dende entós nun ye yá un estáu soberanu dixebrao, el futuru constitucional d'Escocia ciontinúa siendo tema d'alderique..

''Escocia'' vien del [[llatín]] ''[[Scoti]]'', el términu emplegáu pa los [[Escotos]]. La pallabra del llatín tardíu ''[[Scotia]]'' (''tierra de los Escotos'') foi al entamu emplegada pa referise a [[Islla d'Irlanda|Irlanda]]. En acabando'l [[sieglu XI]], ''Scotia'' entamó a emplegase pal norte d'Escocia (de fala [[escocés|gaélica]]), a partir del [[ríu Forth]], a lo llargullargo de les denomaes ''Albania'' o ''Albany'', dambes derivaes del gaélicu ''[[Alba]]''.<ref name="Brewer">{{cita llibru| apellíos = Ayto | nome = John | coautores = Ian Crofton | títulu = Brewer's Britain & Ireland : The History, Culture, Folklore and Etymology of 7500 Places in These Islands | editorial = WN | isbn = 030435385X }}</ref> L’emplegu de les pallabres ''Scots'' y ''Escocia'' p'abarcar tolo qu'agora entiéndese como Escocia pasó a ser vez una [[Baxa Edá Media]].<ref name=Keay/>

[[Archivu:Orkney Skara Brae.jpg|thumb|left|upright|[[Skara Brae]], un asitiamientu neolíticu, alcuéntrase na [[Bahía de Skaill]], [[Orkney]].]] La [[protohistoria]] escrita d'Escocia entamó col aporte del [[Imperiu Romanu]] al centru y sur de [[Gran Bretaña]], cuando los romanos ocuparon lo qu'anguañu ye [[Inglaterra]] y [[Gales]], administrándoles como [[Provincia romana|provincia]] baxo'l nome de ''[[Britannia]]''. Les invasiones y ocupaciones romanes nel sur d'Escocia nun foren más que breves interludios. Nel añu [[83 e.C.]] el xeneral [[Cnéu Xuliu Agrícola]] derrotó a los [[caledonios]] na [[batalla del Monte Graupius]], y [[Castra|fuertes romanos]] foren per pocu tiempu asitiaos a lo llargullargo de [[Gask Ridge]], a la vera de la [[Falla de les Highlands]] (nun se conoz dengunu que fore contruyíu más al norte). Tres años dempués les [[Exércitu romanu|tropes romanes]] retirárense haza les [[Southern Uplands]].<ref>Hanson, William S. ''The Roman Presence: Brief Interludes'', in Edwards, Kevin J. & Ralston, Ian B.M. (Eds) (2003) Scotland After the Ice Age: Environment, Archeology and History, 8000 BC - AD 1000. Edinburgh. Edinburgh University Press</ref> Construyeren la [[Muria d'Adrianu]] pa controlar les tribus a dambos llaos del muru,<ref name=snyder>{{Citation | last = Snyder | first = Christopher A. | year = 2003 | title = The Britons | publisher = Blackwell Publishing | isbn = 0-631-22260-X}}</ref> y los ''[[Limes|Limes Britannicus]]'' convirtiéronse na frontera norte del imperiu, pesie a que l'exércitu caltuvo'l [[Muru d'Antoninu]] nes [[Central Lowlands]] por dos curtios periodos, el caberu d'estos dimientres la era del emperador [[Septimiu Severu]], dende'l 208 fasta'l 210.<ref>Robertson, Anne S. (1960) ''The Antonine Wall''. Glasgow Archaeological Society.</ref> La presencia d'ocupaciones militares romanes en cualaquier parte significativa d'Escocia tuvo llimitada a un total másimu de 40 años, pesie a que la so influencia na seición sur d'Escocia en territorios d'ocupación [[britanos|britana]] como los de los [[Votadini]] y [[Damnonii]] entovia tendría sío considerable.<ref name=snyder/>

[[Archivu:Scotland (Location) Named (HR).png|float|left|thumb|upright|Mapa en relieve d'Escocia]]La totalidá d'Escocia foi cubierta por mantes de xelu dimientres les edaes de xelu del [[Pleistocenu]] y el paisax heredao ta afeutao pola [[glaciación]]. Dende una perspeutiva [[xeoloxía|xeolóxica]]'l país tien tres divisions cimeres. Les [[Highlands]] y les Islands atópense al norte y oeste de la [[Falla de les Highlands]], que va dende la [[Islla d'Arran]] a [[Stonehaven]]. Esta parte d'Escocia comprende en gran midía roques perantigües d'orixe [[Cámbricu|cámbricu]] y [[Precámbricu|precámbricu]], que foren xubíes fasta la superficie dimientres la cabera [[Oroxenia caledoniana]]. Intercálase con intrusions [[igneu|ígnees]] d'una edá más reciente, los restos de lu que formó nel so día masificaciones montañoses como les [[Cuillins]] de [[Cairngorms]] y [[Skye]]. Una esceición significativa a les nomaes agora son les cubirtes de rodamientos fósiles del [[Old Red Sandstone]], que s'atopen principalmente a lo llargullargo de la costa de [[Moray Firth]]. Les [[Highlands]] son polo xeneral montañoses y caltienen les elevaciones más altes de les [[Islles britániques]]. Escocia tien más de 790 islles, dividíes en cuatro grupos cimeros: les [[Shetland]], les [[Orkney]], y les [[Hébrides interiores]] y les [[Hébrides esteriores|esteriores]]. Hai numberosos cuerpos d'agua duce, incluyendo [[Loch Lomond]] y [[Loch Ness]]. Delles partes de la llinia de costa consisten nos [[Machair]], una duna perbaxa compuesta de pación.

En xeneral, l'oeste d'Escocia ye davezu más templao que'l este debio a la influencia de les corrientes oceániques del Atlánticu y les temperaturas fríes veníes dende’l [[Mar del Norte]]. [[Tiree]], nes [[Hébrides Interiores]], ye un de los sitios más soleaos del país: algamó a tener 300 díes soleaos en 1975. Les precipitaciones camuden a lo llargullargo de toa Escocia. Les tierres altes del oeste d'Escocia resulten ser el territoriu más llentu del país, con precipitaciones añales qu'esceden los 3.000&nbsp;mm (120&nbsp;[[pulgada|pulgaes]]).<ref name="Met Office UK"/> En comparanza, la mayoría de les tierres baxes del país reciben menos d'800&nbsp;mm (31&nbsp;pulgaes) añalmente.<ref name="Met Office UK"/> Les fuertes nevaes nun son daqué común nes tierres baxes, anque pasa a ser daqué más normal con sitios d'altor. [[Braemar]] esperimenta una media de 59 díes nevosos añales,<ref>[http://web.archive.org/web/20040926133609/http://www.bbc.co.uk/weather/features/understanding/scotland_01.shtml Scottish Weather Part One] BBC.co.uk Recoyío'l [[21 de setiembre]] de [[2007]]</ref> dimientres que les árees costeres tienen una media menor de 10 díes.<ref name="Met Office UK"/>

[[Archivu:Red deer.jpg|thumb|right|[[Ciervu roxu]]]]La vida salvaxe d'Escocia ye la típica del noroeste d'[[Europa]], pesie a que bayura de los grandes mamíferos como'l [[Lynx lynx|llince]], l'[[Osu pardu]], el [[Canis lupus lupus|llobu]], l'[[alce]] y la [[Morsa]] foren cazaos fasta'l so desaniciu a lo llargullargo de la hestoria. Hai importantes poblaciones de [[Pinnipedia|foques]] y ñeros territoriales internacionalmente significativos pa variedaes d'[[Ave marina|aves marines]] como'l [[Alcatraz común]].<ref> Fraser Darling, F. & Boyd, J.M. (1969) ''Natural History in the Highlands and Islands.'' London. Bloomsbury.</ref> Amás de lu comentao, l'[[Águila rial]] vien a ser un inconu nacional.