Diferencies ente revisiones de «Idioma feniciu»

El feniciu (''kanaʿnīm'' o ''pōnīm'') ta atestiguáu más o menos dende'l [[sieglu XI a. C.|sieglu XI e.C. ]] y nun se dexó de falar totalmente antes del [[sieglu VI]]. Originalmente el dialectudialeutu d'una pequena rexón de [[Canaán]], [[Fenicia|Pūt]] (la franxa costera alredor de [[Tiro]] y [[Sidón]]), escontra'l [[sieglu X a. C.]] remaneció como una llingua de prestíu por cuenta de la hexemonía comercial y política de Tiro y Sidón. Dende equí, el feniciu llegó a finales del segundu mileniu a [[Cerdeña]] y a principios del primer mileniu a [[Chipre]], onde apaecieron numberosos reinos fenicios de pequeñu tamañu, destacando ente ellos la ciudá estáu de [[Kition]].<ref name="krahmalkov5"/> Ente los sieglos [[sieglu IX a. C.|IX]] y [[sieglu VIII a. C.|VIII a. C.]], el feniciu llegó a convertise na ''[[lingua franca]]'' de [[Oriente Próximu]]. Sicasí, la presencia foi mayor y más duradera escontra occidente, estendiéndose hasta [[Marruecos]] y el suroeste de la [[península ibérica]]. Cola puxanza de [[Cartago]] nel [[sieglu V a. C.]], el feniciu convertir nuna llingua de prestíu nel [[Mediterraneu]], compitiendo col [[llatín]] y el [[idioma griegu|griegu]]. Sábese que mientres esta dómina traducieron obres de la [[lliteratura griega]] al feniciu, anque apenes quedaron fragmentos d'estes.<ref name="krahmalkov6">{{cita llibru|apellíos=Krahmalkov |nome=Charles R. |títulu=A Phoenician-Punic Grammar |añu=2001 |capítulu=1. The Phoenician language |allugamientu=Leiden; Boston; Köln |editorial=Brill |páxina=6}}</ref> De la [[lliteratura fenicia]] en sí nun quedó más qu'una serie d'inscripciones y monedes, fragmentos de la Hestoria de [[Sanjuniatón]], la traducción al griegu del viaxe de [[Hannón el Navegante]] y el testu del ''Poenulus'' de [[Plauto]].<ref name="amorpun">{{Cita web |url=http://books.google.es/books?id=8iFy9nGX2uEC&pg=PA496&lpg=PA496&dq=%22lliteratura+fenicia%22&source=bl&ots=Z_Y7Faj79F&sig=FnzbXNVo8eckoW1dZiSGsvvmjqQ&hl=ca&ei=_Q4STrWRKM3GtAaP6rj2Dg&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=3&vei=0CC0Q6AEwAjgK#v=onepage&q=%22lliteratura%20fenicia%22&f=true |páxina=496|apellido=Amor Ruibal |nombre=Ángel María |títulu=Los problemes fundamentales de la filoloxía comparada: el so historía, la so naturaleza y les sos diverses relaciones científiques |editorial=Consello da Cultura Galega |añu= 2005|isbn= 8496530078}}</ref>

Como toa llingua espublizada por un territoriu estensu, el feniciu siempres cuntó con una gran cantidá de dialectosdialeutos, diverxentes en mayor o menor grau del feniciu estándar, qu'en primer instancia considérase'l de [[Tiro]] y [[Sidón]] y, darréu, el de [[Cartago]], so la denominación convencional de [[idioma púnicu|púnicu]].<ref name="krahmalkov6"/> A lo llargo de too el periodó en que se faló'l feniciu esperimentó, como ye natural, un [[cambéu llingüísticu]] notable. Los [[cambéu fonéticu|cambeos fonéticos]] son los más reconocibles nes inscripciones porque dexen un reflexu claru na [[alfabetu feniciu|ortografía]].

En cuanto al idioma, dellos préstamos del púnicu siguen n'usu nos dialectosdialeutos bereberes modernos. Un exemplu ye ''agadir'' («muralla, fortificación»), proveniente del feniciu 𐤂‏𐤃‏𐤓‏ (''gader''), términu del que deriva'l nome de l'actual [[Cádiz]].<ref>{{cita llibru |apellíu=Lipiński |nome=Edward |añu=2002 |títulu= Semitic Languages: Outline of a Comparative Grammar |volume=80 |serie=Orientalia Lovaniensia analecta |allugamientu= Belgium |editorial=Peeters Leeuven |páxina=575 |isbn=978-90-429-0815-4 |url=http://www.peeters-leuven.be/boekoverz.asp?nr=6387 |fechaacceso=miércoles 2 de setiembre de 2009}}</ref><ref group="n">La evolución del topónimu de [[Cádiz]] ye la que sigue: Cádiz < [[idioma árabe|ár.]] قادس, ''Qādis'' < [[llatín|lat.]] {{versalita|Gades}} < fen. 𐤂𐤃𐤓(𐤀), ''(ʾ)gdr'', «castiellu, fortaleza, cortil murada».</ref> Quiciabes la influencia más importante del púnicu ye'l nome de [[Hispania]] (la [[península ibérica]]), que paez derivar del términu 𐤀‏𐤉‏𐤎‏𐤐‏𐤍‏𐤉‏ (''ʾyspny''). Esti interpretóse, yá dende [[dómina clásica]] como ''ʾy-spn-y'', significando «la islla o península de los [[damán|damanes]]»,<ref group="n">El términu ʾy apaez tamién nel topónimu 𐤀‏𐤉‏𐤁‏𐤔‏𐤌‏ (''ʾybšm'', «[[Eivissa]]»): {{cita llibru |nome= M. J. |apellido=Fuentes |añu=1997 |títulu=Diccionari abreujat fenici-català&#39; |páxina=18}}</ref> pola bayura de [[coneyu|coneyos]], que los fenicios asimilaríen a aquéllos. Pela so parte, según [[Jesús Luis Cunchillos]] nel so ''Gramática fenicia elemental'' (2000), el raigañu del términu ''span'' ye ''spy'', que significa «forxar o bater metales». Asina, ''ʾy-spn-yá'' sería la «la tierra na que se forxen metales».<ref>{{cita llibru |editor= Linch, John |autor=Fernández Castro, María Cruz |títulu=Historia d'España, El País |volume=II |capítulu=La península Ibérica en dómina prerromana: Dossier. La etimoloxía d'España; ¿tierra de coneyos? |páxina=40 |isbn= 978-84-9815-764-2}}</ref> Lo que sí paez tar claro ye l'orixe púnicu del nome. Otru casu ye'l d'una tribu contraria de «xente peluda» que [[Hannón el Navegante]] atopó nel [[Golfu de Guinea]]. El nome que-yos dio foi arramáu en [[idioma griegu|griegu]] como γορίλλαι (''goríllai''). En [[1847]], [[Thomas Staughton Savage|Thomas S. Savage]] aplicar a los [[gorila|goriles]].

=== DialectoloxíaDialeutoloxía y variantes ===

==== DialectosDialeutos ====

Pola naturaleza de les inscripciones que llegaron hasta l'actualidá, la mayoría escrites nun llinguaxe formal y ceremonioso, non puede tenese constancia de la llingua real que se remanaba cotidianamente en cada llugar. Les formes dialectalesdialeutales locales pueden entevese, pero raramente, namái en dalgún grafiti o por cuenta de un lapsus del escribiente. Ye probable que cada ciudá fenicia tuviera'l so propiu dialectudialeutu, ente que les inscripciones tienden a representar una fala estandarizada común. Con tou, ye posible determinar ciertos dialectosdialeutos principales:<ref name="harris8s"/>

* '''DialectosDialeutos orientales:'''

** '''Feniciu estándar''': la fala orixinal de la rexón de [[Tiro]] y [[Sidón]], y probablemente la variedá en que se basen los dialectosdialeutos occidentales. Dexó de falase alredor del [[sieglu II]].<ref name="harris8s"/>

** '''Biblio''': la fala de [[Biblos]], de la que se tien constancia escrita dende'l sieglu XIII hasta l'I a. C. Nun paez que s'estendiera escontra l'oeste y ta marcáu por importantes diferencies gramaticales, siendo'l dialectudialeutu más similar al [[idioma hebréu|hebréu]].<ref name="harris8s"/>

** '''Chipriota''': la fala de [[Chipre]] amuesa bastantes diferencies tantu en pronunciación como en gramática y vocabulariu. Hai inclusive nicios de diferencies dialectalesdialeutales ente les mesmes ciudaes, lo que puede debese a que l'elementu feniciu na islla siempres foi pequenu y foranu.<ref name="harris8s"/>

* '''[[idioma púnicu|Púnicu]]''': la fala de les colonies occidentales, destacando la de [[Cartago]] pol so papel centralizador. Dende aprosimao'l sieglu V a. C. siguió evolucionando con cierta independencia de los dialectosdialeutos orientales. Les sos principales diverxencies, sicasí, pueden debese a la interacción del elementu feniciu col sustrato llingüísticu de los pobladores orixinales: [[pueblos bereberes|bereber]], [[ibero]], etc.<ref name="harris8s"/> Tres la cayida de Cartago desenvolvióse'l llamáu «neopúnico», que yá ensin la influencia cultural conservadora de la capital nin de les [[metrópoli]]s fenicies, evolucionó más rápidu y acusando munches vegaes inflúis locales non semítiques.<ref name="harris8s"/>

Les formes enclítiques variaben tamién según el dialectudialeutu. Nel dialectudialeutu arcaicu de Biblos, los pronomes de 3ª persona yeren 𐤄‏- o 𐤅‏- (''-ō'') pal masculín singular (𐤅‏- /-ēw/ tres vocal), 𐤄‏- (''-aha(ː)'') pal femenín singular y 𐤄‏𐤌‏- (''-hum(ma)'') pal masculín plural. En púnicu tardíu, escribir pa la 3ª persona de singular en femenín y masculín, ensin que camudara la pronunciación, anque'l pronome de 3ª persona singular masculín podía ser 𐤌‏- (''-im'').