Diferencies ente revisiones de «Antigua Grecia»

El términu '''Antigua Grecia''' referir al periodu de la [[hestoria de Grecia]] que toma dende la [[Edá escura]] de Grecia, empezando nel [[1200 e.C.|1200 e.C.]] y la [[invasión dórica]], hasta l'añu [[146 e.C.|146 e.C.]] y la conquista [[República romana|romana]] de [[Grecia]] tres la [[batalla de Corinto (146 e.C.)|batalla de Corinto]]. Considérase xeneralmente como la cultura seminal que sirvió de base a la [[Occidente|civilización occidental]]. La [[cultura de Grecia]] tuvo una poderosa inflúi sobre'l [[Imperiu romanu]], que espublizar al traviés de munchos de los sos territorios n'[[Europa]]. La civilización de los antiguos griegos foi descomanadamente influyente pa la llingua, la política, los sistemes educativos, la filosofía, la ciencia y les artes, dando orixe a la corriente [[Renacimientu|renacentista]] de los sieglos XV y XVI n'[[Europa Occidental]], y resurdiendo tamién mientres los movimientos [[Neoclasicismu|neoclásicos]] de los sieglos XVIII y XIX n'Europa y [[América]].

Tradicionalmente considerábase que la dómina de l'Antigua Grecia remataba cola muerte de [[Alexandru Magnu]] nel [[323 e.C.|323 e.C.]], dando empiezu al [[periodu helenísticu]].<ref>{{cita web |autor=Thomas R. Martin |url=http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus%3Atext%3A1999.04.0009 |títulu=An Overview of Classical Greek History from Mycenae to Alexander |fechaacceso=30 de marzu de 2010 |publicación=Perseus Dixital Library |editorial=[[Universidá Tufts]] |idioma=inglés}}</ref> Sicasí, estiéndese'l periodu de l'Antigua Grecia munches vegaes pa incluyir el tiempu hasta la conquista romana de 146 e.C. Dellos autores traten la cronoloxía de l'Antigua Grecia como un continuu hasta la llegada del [[cristianismu]] nel sieglu IV; pero esta opinión ye pocu convencional.

* La [[Dómina arcaica]] ([[750 e.C.]]-[[500 e.C.|500 e.C.]]) sigue, ente que los artistes creaben [[escultura griega|escultures]] en postures espurríes cola «[[sorrisa arcaica]]» onírica. Suelse considerar que la Dómina Arcaica termina al derrocar al postreru tiranu d'[[Atenes]] nel añu 510 e.C.

* El [[Grecia clásica|periodu clásicu]] ([[500 e.C.]] - [[323 e.C.|323 e.C.]]) ufierta un estilu distintu, que dempués se consideró como exemplar (esto ye, «clásicu»); el [[Partenón]] construyir mientres esta dómina.

* El [[periodu helenísticu]] ([[323 e.C.]]-[[146 e.C.|146 e.C.]]) ye cuando la cultura y el poder de Grecia espandir nel [[Oriente Próximu]] y el [[Oriente Mediu]]. Esti periodu empieza cola muerte d'Alexandru Magnu y termina cola conquista romana tres la [[batalla de Corinto (146 e.C.)]].

A lo llargo del [[Dómina arcaica|periodu arcaicu]] (sieglos VIII al V e.C.) y del clásicu (sieglu V e.C.), les ''polis'' fueron la verdadera unidá política, coles sos instituciones, costumes y lleis, y constituyéronse como l'elementu identificador d'esa dómina. Nel periodu arcaicu yá se perfiló'l protagonismu de dos ciudad, [[Esparta]] y [[Antigua Atenes|Atenes]], con modelos d'organización política estremos ente'l réxime aristocráticu y la democracia. L'actividá de les ''polis'' escontra ultramar foi un elementu importante de la so propia esistencia y dio llugar a lluches hexemóniques ente elles y al desenvolvimientu d'un procesu d'espansión colonial pola [[cuenca mediterránea]]. La decadencia de les ''polis'' favoreció la so absorción pol [[reinu de Macedonia]] a mediaos del sieglu IV e.C. y l'entamu d'un periodu con unes connotaciones nueves, l'[[Periodu helenísticu|helenísticu]], pol que la unificación de Grecia daría pasu con [[Alexandru Magnu]] a la construcción d'un Imperiu, sometiendo al [[Imperiu aqueménida]] y al [[Periodu tardíu d'Exiptu|exipciu]]. D'acordies con dellos especialistes, nesta fase la hestoria de Grecia volvía formar parte de la hestoria d'Oriente y peracabaríase la síntesis ente l'helenismu y l'orientalismu. La civilización griega desenvolver nel estremu nordés del [[Mar Mediterraneu]], nos territorios que güei ocupa [[Grecia]], Asia Menor ([[Turquía]]), y en delles islles como [[Creta]], [[ChipreXipre]], [[Rodas]], y [[Sicilia]] ([[Italia]]).

L'idioma protogriego fechar escontra'l periodu darréu anterior a estes migraciones, yá sía a finales del [[III mileniu e.C.|III mileniu e.C.]] o, a más tardar, al sieglu XVIl e.C. La civilización de los protogriegos de la Edá del Bronce ye xeneralmente conocida como [[Periodu heládico|heládica]] y precedió a lo que ye conocíu como ''Antigua Grecia''.

* Heládico recién o Micénicu antiguu (1600 e.C.-1400 e.C.). Periodu de socesives inmigraciones de pueblos [[ganadería|ganaderos]] ([[Aqueo (pueblu)|aqueos]], [[xonios]]), que conocíen los metales, introducieron el carru de guerra y el [[ámbare]]. Edificaron les fortaleces monumentales de [[Micenas]], [[Tirinto]] y [[Pilos]], y formaron urbes a la so alredor. Comerciaban con [[Troya]], [[Sicilia]] y la [[península itálica]]. Espandieron los sos dominios y fundaron colonies en [[Mileto]], [[Rodas]], [[Panfilia]], [[Licia]] y [[ChipreXipre]].

Mientres el periodu en que la Grecia peninsular inda resplandía so la impresionante cultura micénica, na islla de [[Creta]] producíase'l florecimientu de la civilización minoica cretense con capital en [[Cnosos]] ([[sieglu XVII e.C.|1600]]-[[1250 e.C.|1250 e.C.]]).<ref name="GrlichCreta">{{cita llibru |apellíu=Görlich |nome=Ernst J. |títulu=Op. cit. |páxines=70-71}}</ref>

Dende [[sieglu XII e.C.|1100]] hasta'l [[sieglu VIII e.C.|sieglu VIII e.C.]] conozse como la [[Edá escura]] —siguiendo al colapsu de la Edá del Bronce—. D'esta etapa nun sobrevivió nengún [[fonte primaria|testu primariu]], y solamente queda escasa evidencia arqueolóxica. Dalgunos [[Fonte secundaria|testos secundarios]] y [[Fonte terciaria|terciarios]] contienen curties cronoloxíes y llistes de los reis d'esti periodu, incluyendo ''[[Hestoria (Heródoto)|Hestoria]]'' de [[Heródoto]], ''[[Descripción de Grecia]]'' de [[Pausanias (xeógrafu)|Pausanias]], ''[[Biblioteca histórica]]'' de [[Diodoro Sículo]] y ''Chronicon'' de [[Jerónimo de Estridón|Jerónimo]].

La economía, floreciente nel periodu micénicu, viose amenorgada a la [[agricultura]], sofitada por esclavos, xornaleros ''(thêtes)'' y [[comuñeru]]s ''(hektemoroi)''.<ref name="Kinder47"/> Xeneralizóse la probeza y l'escasez del ganáu, que foi adquiríu por unos pocos terratenientes.<ref name="Kinder47"/> Nun hai rexistru d'Estaos entamaos políticamente nesta dómina y muncho menos de les estructuradas normes de tipu micénicu, que regulaben la economía y aseguraben una relativa distribución de la riqueza, dexando que la vida diaria de los llabradores, pastores y ceramistes resultara tolerable.<ref name="MartinDarkEconomy">{{cita web |autor=Thomas R. Martin |url=http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus%3Atext%3A1999.04.0009%3Achapter%3D3%3Asection%3D3 |títulu=Op. cit. |fechaacceso=31 de marzu de 2010 |urlarchivo=https://web.archive.org/web/20110115004752/http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus%3Atext%3A1999.04.0009%3Achapter%3D3%3Asection%3D3 |fechaarchivo=15 de xineru de 2011 }}</ref> Nesti contestu, el trabayadores de la tierra dedicar a l'agricultura de subsistencia, entamaos en pequeñes comunidaes que raramente entepasaben los venti persones.<ref name="MartinDarkEconomy"/> La necesidá de nueves pasturas pa los animales produció de la mesma una medría del [[nomadismu]].<ref name="MartinDarkEconomy"/> Nel ámbitu relixosu, siguieron los cultos micénicos.<ref name="Kinder47"/> Nel terrén del arte y la cerámica, producióse un empobrecimiento de les formes micéniques; xenerándose darréu dos periodos arqueolóxicos: el [[Periodu protogeométrico|protogeométrico]] ([[sieglu XI e.C.|1050]]-[[950 e.C.|950 e.C.]]) y el [[Periodu xeométricu|xeométricu]] ([[sieglu X e.C.|950]]-[[700 e.C.|700 e.C.]]), que fadríen evolucionar amodo la calidá y técnica artesanales hasta concluyir, yá nos alboreceres de la Dómina Arcaica, nun mundu ornamental nuevu y dafechu desenvueltu.<ref name="Kinder47"/> La evolución mentada mientres estos periodos llindar casi puramente a la [[cerámica]]; nun esiste evidencia de que s'alzaren monumentos mientres la Edá escura ―práutica común mientres la dómina micénica― y les representaciones [[Antropomorfismo|antropomórficas]] fueron usualmente grabaes en [[ánfora]]s.<ref name="MartinDarkEconomy"/> Nel ámbitu de l'arquiteutura, abandonóse la construcción en piedra.<ref name="Sealey1112"/>

Nel [[sieglu VIII e.C.|sieglu VIII e.C.]], Grecia empezó a salir de la Edá Escura que siguió a la cayida de la civilización micénica. Al pueblu faltábalu alfabetización y escaeciérase el sistema d'escritura micénico, [[Llinial B]]. Pero los griegos adoptaron el [[alfabetu feniciu]] y modificar pa crear el [[alfabetu griegu]].<ref>{{cita llibru |apellíu=Pomeroy |nome=Sarah B. |títulu=Op. cit. |páxines=73-74}}</ref><ref name="MartinEastern">{{cita web |autor=Thomas R. Martin |url=http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus%3Atext%3A1999.04.0009%3Achapter%3D5%3Asection%3D10 |títulu=Op. cit. |fechaacceso=15 d'abril de 2010}}</ref> A partir del [[sieglu IX e.C.|sieglu IX e.C.]]<ref>{{cita llibru |apellíu=Hall| nome=Jonathan M. |títulu=A history of the archaic Greek world, ca. 1200-479 BCE|editorial=Wiley-Blackwell|añu=2007| isbn= 9780631226673 |url=http://books.google.com/books?id=WGNH-oxXiAUC&dq= |páxina=57}}</ref> ―según dellos autores, específicamente nel VIII e.C.―<ref>{{cita llibru |apellíu=Sealey| nome=Raphael |títulu=Op. cit. |páxina=15}}</ref> empezaron a apaecer escritos. Grecia estremar en munches comunidaes autónomes pequeñes. Esta pauta foi impuesta en gran parte pola xeografía griega, onde cada isla, valle y llanura ta aisllada de les demás pel mar o les sierres.<ref>{{cita llibru |apellíu=Sealey| nome=Raphael |títulu=Op. cit. |páxines=10-11}}</ref> Como productu directu de les migraciones previes, diches comunidaes amosaben un calter étnicu: mientres el [[sieglu VII e.C.|sieglu VII e.C.]] surdió [[Argos (Grecia)|Argos]], habitada por [[dorios]], como una de les ciudaes principales del [[Peloponeso]].<ref name="Sealey1516">{{cita llibru |apellíu=Sealey | nome=Raphael |títulu=Op. cit. |páxines=15-16}}</ref> Dicha ciudá foi venciendo gradualmente inflúi al so rival [[Esparta]], tamién dórica.<ref name="Sealey1516" /> Pela so parte, [[Antigua Atenes|Atenes]] convertir na residencia principal de los [[xonios]] nos [[Balcanes]].<ref name="GrlichMigraciones">{{cita llibru |apellíu=Görlich |nome=Ernst J. |títulu=Op. cit. |páxines=78-79}}</ref>

La primer metá del sieglu VII e.C. vio la [[Guerra Lelantina]] (escontra'l [[Sieglu VIII e.C.|710]]-escontra'l [[650 e.C.|650 e.C.]]), un conflictu enllargáu que s'estrema como la guerra documentada más temprana del periodu de l'Antigua Grecia. Nella enfrentáronse les [[ciudá tao|ciudaes-tao]] entós importantes [[Calcis]] y [[Eretria]] sobre la fértil llanura lelantina de [[Euboea]]. Dambes ciudaes paecen sufrir cayentes como resultáu d'esta llarga guerra, anque Calcis foi la vencedora nominal.

Na primer metá del sieglu VII surdió una [[Comerciante|clase mercantil]] y, nel correr del [[sieglu VI e.C.|sieglu VI e.C.]], empezar a utilizar [[Monedes de Grecia|monedes]] (probablemente por imitación a los [[lidios]]), anque seríen necesarios sieglos pal desenvolvimientu d'una economía monetaria plena.<ref name="MartinEastern" /> Paez xestase tensión en munches ciudaes-tao. Los réximes [[Aristocracia|aristocráticos]] que polo xeneral gobernaben les llamaes [[polis]] sentíense amenaciaos pola nuevu riqueza de los comerciantes, que de la mesma deseyaben poder políticu. A partir de 650 e.C., les aristocracies teníen que lluchar pa evitar ser derrocaes y reemplazaes por [[Tiranía (Antigua Grecia)|tiranos]] [[Populismu|populistes]]. La palabra deriva de la palabra griega non [[Peyorativu|peyorativa]] τύραννος ''tyrannos'', que significa 'soberanu ilexítimu', que podía aplicase tantu a bonos como a malos líderes.<ref>«[http://www.etymonline.com/index.php?term=tyrant Tyrant]»: ''Online Etymology Dictionary'' (n'inglés).</ref><ref>«[http://buscon.rae.es/draeI/SrvltConsulta?LEMA=tiranu Tiranu]»: ''Diccionariu de la Real Academia Española''.</ref>

Mientres esti periodu asocedieron grandes desenvolvimientos económicos en Grecia y tamién nes sos colonies de ultramar, qu'esperimentaron crecedera nel comerciu y la manufactura. El nivel de vida de la población tamién ameyoró descomanadamente. Dellos estudios envaloren que la casa griega típica aumentó cinco veces de tamañu ente [[Sieglu IX e.C.|800]] y [[300 e.C.|300 e.C.]], indicando un gran aumentu nos ingresos promediu de la población.{{demostrar}}

Na segunda metá del sieglu VI, Atenes cayó so la tiranía de [[Pisístrato]], y depués de los sos herederos [[Hipias (tiranu)|Hipias]] y [[Hiparco d'Atenes|Hiparco]]. Sicasí, en [[510 e.C.|510 e.C.]], por pidíu del aristócrata [[Clístenes d'Atenes]], el rei espartanu [[Cleómenes I]] ayudó a los atenienses a derrocar la tiranía. Poco dempués, sicasí, Esparta y Atenes empecipiaron relaciones contraries, y Cleómenes I instauró a [[Iságoras]] como arconte pro-espartanu. Coles mires de evitar qu'Atenes se convirtiera nun gobiernu de paya» sol reináu espartanu, Clístenes propunxo a los sos conciudadanos atenienses qu'Atenes sufriera una revolución política, que tolos ciudadanos compartieren el poder independientemente del so [[Estatus social|estatus]], qu'Atenes se volviera una «[[Democracia griega|democracia]]». Los atenienses abrazaron esta idea con tantes ganes que dempués de derrocar a Iságoras ya implementar les reformes de Clístenes, pudieron repeler fácilmente una invasión a trés frentes que los espartanos conducieron pa reinstaurar a Iságoras.<ref>Holland, T. ''Persian Fire'', ISBN 978-0-349-11717-1, pp. 131-138.</ref> La llegada de la democracia resolvió munchos de los problemes d'Atenes, dando entamu a una edá d'oru» pa los atenienses.

Col términu ''Grecia Romana'' denominar al periodu de la [[Hestoria de Grecia]] que siguió a la victoria romana sobre los [[Antigua Corinto|corintios]] tres la batalla de Corinto, nel añu [[146 e.C.|146 e.C.]], hasta'l restablecimiento de la ciudá de [[Bizancio]] y el so nomamientu, pol emperador [[Constantino I el Grande|Constantino I]], como capital del [[Imperiu romanu]] (la [[Nueva Roma]]) renombrada [[Constantinopla]] nel añu [[330]].

Mientres la Dómina Arcaica, la población de Grecia creció fuera de la capacidá de la so llindada [[tierra arable]] (según un cálculu, la población multiplicóse más de diez veces ente'l 800 y el [[400 e.C.|400 e.C.]], dende 800&nbsp;000 hasta una población total envalorada ente 10 y 13 millones).<ref name="umsystem">{{cita llibru |apellíu=Herman Hansen |nome=Morgen |títulu=The Shotgun Method: The Demography of the Ancient Greek City-State Culture |url=http://books.google.com.uy/books?id=0QSVh83hCcAC&dq=The+Shotgun+Method&ei=Ra3IS7iANpWwNv2uzZEG |fechaacceso=16 d'abril de 2010 |añu=2006 |editorial=University of Missouri Press |allugamientu=[[Columbia (Misuri)|Columbia]] |isbn=978-0-8262-1667-0}}</ref> Escontra 750 e.C. los griegos empezaron 250 años d'espansión, colonizando en toles direiciones. Al este, colonizaron primero la mariña [[mar Exéu|exea]] de [[Anatolia|Asia Menor]]; depués [[hestoria de Chipre|Chipre]] y les costes de [[Tracia]], el [[mar de Mármara]] y la mariña del sur del [[mar Negru]]. A la fin la colonización griega llegó tan llueñe qu'algamó, al nordés, zones de [[Ucraína]] y Rusia ([[Taganrog]]). Al oeste colonizaron les costes de [[Iliria]], [[Sicilia]] ya Italia del sur; depués [[Francia]] del sur, [[Córcega]] y entá España del nordés. Tamién s'establecieron colonies griegues en [[Antiguu Exiptu|Exiptu]] y [[Hestoria de Libia|Libia]]. Les actuales [[Siracusa (Sicilia)|Siracusa]], [[Napoli]], [[Marsella]] y [[Istambul]] empezaron como les colonies griegues Syracusae ''(Συρακούσαι)'', Neapolis ''(Νεάπολις)'', Massalia ''(Μασσαλία)'' y [[Bizancio|Byzantion]] ''(Βυζάντιον)''. Estes colonies desempeñaron un papel nel espardimientu de la influencia griega al traviés d'Europa, y tamién ayudaron a establecer redes de comerciu de llarga distancia ente les ciudaes tao griegues, aguiyando la [[economía na Antigua Grecia]].

Guerra na Antigua Grecia ye'l términu usáu pa describir la guerra de les [[polis]] griegues (les [[ciudá tao|ciudaes tao]] de l'Antigua Grecia), ente la [[sistema hoplítico|revolución hoplítica]] del [[sieglu VIII e.C.|sieglu VIII e.C.]] y l'emerxencia del [[Reinu de Macedonia|imperiu macedoniu]] nel [[sieglu IV e.C.|sieglu IV e.C.]]

Poques civilizaciones fueron tan belicoses como les polis griegues, a pesar de que fueron sociedaes pocu militarizadas hasta'l [[sieglu IV e.C.|sieglu IV e.C.]] Los [[templu griegu|templos]] tienen representaciones nes sos [[Frontón (arquiteutura)|frontones]] y los sos [[frisu]]s con dioses con [[indumentaria]] de [[hoplita]]. Los [[cerámica griega|vasos cerámicos]] glorifican les [[fila (exércitu)|files]] de la [[falanxe]]. Les [[Cercu (monumentu)|cercos funerarios]] representen les muertes de los [[soldáu]]s de [[infantería]]. [[Platón]] utiliza de cutiu el modelu de la guerra pa ilustrar les sos teoríes de la [[virtú]] y de la conocencia y estrayi frecuentemente los sos exemplos de la esperiencia militar personal de [[Sócrates]]. Para [[Heródoto]], [[Tucídides]] o [[Jenofonte]], yera aparantemente inconcebible rellatar otres coses. Pa Sócrates, matar homes engardiendo por [[Antigua Atenes|Atenes]] nun s'oponía a la práutica de la [[dialéctica]] o de la reflexón astracta.<ref>[[Victor Davis Hanson|Davis Hanson, Victor]] (1999). ''Les guerres grecques, 1400-146 av. J.-C.'', traducción de Laurent Bury, París: Autrement, Le Club Du Livre, prólogu. ISBN 978-28-626-0972-0.</ref>