Diferencies ente revisiones de «Imperiu aqueménida»

En dómina aqueménida, el [[persa antiguu]], antecesor del actual [[idioma persa]] faláu n'[[Irán]], escribir nuna variedá de [[escritura cuneiforme]] que solo empezó a ser descifrada a empiezos del [[sieglu&nbsp;XIX]], gracies sobremanera a los esfuerzos de [[Henry Rawlinson]] y al so trabayu cola [[Inscripción de Behistún]], que fai un relatu pormenorizáu de les circunstancies en que [[Darío&nbsp;I]] aportó al poder. Anguaño, conócense numberoses inscripciones en [[antiguu persa]], pero, con una sola esceición apocayá identificada,<ref name=stolper>Una tablilla alministrativa topada en [[Persépolis]] (Stolper, M. W.; & Tavernier, J. (2007), "An Old Persian Administrative Tablet from the Persepolis Fortification", ARTA 2007.001). Desconozse si'l documentu reflexa una práutica más estendida o se trata d'un casu escepcional.</ref> estes acútense al ámbitu de les declaraciones de la realeza, espresiones de la so poder y [[ideoloxía]]. Son fontes d'información útiles pa conocer l'actividá constructora de los reis, y l'imaxe qu'estos teníen de sigo mesmos, pero nun suelen apurrir información sobre otros ámbitos (la única de calter narrativu ye la de Behistún).

 

 

=== Fontes arqueolóxiques ===

La primer fase (490&nbsp;a.&nbsp;C.) producióse cuando los perses unviaos pol so rei Darío&nbsp;I al traviés d'un exércitu y viaxando per mar, desembarcaron na Grecia continental, que sofitaba a les rebalbes colonies griegues so la so égida. Na [[batalla de Maratón]] ([[años 490 a. C.|490&nbsp;a.&nbsp;C.]]), un exércitu griegu empuestu por [[Milcíades el Mozu|Milcíades]] foi unviáu a retener a los perses, y sosprendentemente llograron la victoria; por cuenta de esta derrota, el rei persa viose obligáu a afitar les llendes del so imperiu de nuevu en [[Asia Menor]].

 

 

La segunda fase tuvo llugar l'añu 480&nbsp;a.&nbsp;C., cuando los perses unviaos pol so rei [[Jerjes&nbsp;I]] (485–465&nbsp;a.&nbsp;C., persa antiguu Xšayarša, ‘héroe ente reis’), fíu de [[Darío&nbsp;I]], dirixir por tierra escontra Grecia. El so exércitu entró en Grecia pel Norte, atopando poco o nenguna resistencia en [[Macedonia (Grecia)|Macedonia]] y [[Tesalia]], pero foi deteníu por una pequeñu fuerza griega mientres tres díes nes [[Termópilas]]. Tratar d'un exércitu espartanu de 300&nbsp;guerreros empobinaos pol so rei [[Leónidas&nbsp;I]]. Los 300&nbsp;soldaos y el so rei morrieron na batalla traicionaos por un griegu qu'enseñó a los perses un camín p'atacar pel costazu. Una [[batalla de Artemisio|batalla naval simultánea en Artemisio]] foi pocu decisiva nel aspeutu tácticu pos grandes nubes destruyeron naves de dambos llaos. La batalla foi detenida prematuramente cuando los griegos recibieron noticies de la derrota nes Termópilas y retiráronse. La batalla foi una victoria estratéxica de los perses, lo que-yos dio'l control indisputado de Artemisio y del mar Exéu.

L'usu escritu del persa antiguu paez habese práuticamente acutáu a les inscripciones reales; hasta'l momentu identificóse tan solo un documentu alministrativu nesti idioma,<ref name=stolper/> anque apaez tamién en dellos sellos y oxetos artísticos. El fechu de qu'apaeza principalmente n'inscripciones aqueménidas del oeste d'Irán suxure entós que'l persa antiguu yera l'idioma común d'esa rexón. Sicasí, nel reináu de Artajerjes&nbsp;II, la gramática y l'ortografía de les inscripciones taben tan "llueñe de la perfección"<ref>{{cita publicación|autor=Ware, James R. and Kent, Roland G.|títulu=The Old Persian Cuniform Inscriptions of Artaxerxes&nbsp;II and Artaxerxes&nbsp;III|revista=Transactions and Proceedings of the American Philological Association|volume=55|añu=1924|páxines=52–61|doi=10.2307/283007}} p. 53</ref> que se suxurió que les escribes que compunxeron aquellos testos yá escaecieren en gran midida l'idioma, y teníen que basase n'inscripciones más antigües, qu'ellos en gran midida reproducíen textualmente.<ref>{{cita publicación|apellido=Gershevitch|nome=Ilya|títulu=Zoroaster's own contribution|revista=Journal of Near Eastern Studies|volume=23|númberu=1|añu=1964|páxines=12–38|doi=10.1086/371754}} p. 20.</ref>

 

 

Dempués de la conquista de [[Mesopotamia]], la llingua más utilizada na alministración pal conxuntu del Imperiu foi'l [[Idioma araméu|araméu]], que sirvía tamién como llingua de comunicación interregional: el fechu de que pa escribilo utilizárase un alfabetu facilitaba amás les comunicaciones. Ello ye que atopáronse documentos n'araméu en llugares tan distantes ente sigo como [[Elefantina]], nel [[Alto Exiptu]], [[Sardes]], en [[Asia Menor]], y la rexón de [[Bactriana]] nel estremu nororiental.<ref name="irdynasty"/><ref>Pa los documentos arameos apocayá topaos n'[[Afganistán]], vease Naveh, Joseph & Shaked, Shaul (2006), ''Ancient Aramaic Documents from Bactria'', Studies in the Khalili Collection, Oxford: Khalili Collections, ISBN 1-874780-74-9. P'Asia Menor, [http://www.achemenet.com Achemenet.com] > Documents > textes epigraphics d'Anatolie.</ref> Según la ''[[Encyclopaedia Iranica|Encylopedia Iranica]]'', "l'usu d'un únicu idioma oficial, que los modernos estudiosos denominaron araméu oficial o [[Idioma araméu#Araméu imperial|araméu imperial]], puede suponese que contribuyó en gran midida al sorprendente ésitu de los aqueménidas a la de caltener xuníu'l so estensu imperiu mientres tanto tiempu".<ref>{{Cita enciclopedia|encyclopedia=Encyclopedia Iranica|volume=2|añu=1987|title=Aramaic<!-- pp:250-261 --><!-- section:Aramaic in the Achaemenid Empire pp:251/252-->|apellíu=Shaked|nome=Saul|editorial=Routledge & Kegan Paul|llugar=New York|páxines=250-261}} p. 251</ref> En 1955, Richard Frye cuestionó la clasificación del araméu imperial como un "idioma oficial" señalando que nun sobrevivió nengún edictu qu'espresamente y ensin ambigüedá apurriera tal estatus a nengún idioma en particular.<ref>{{cita publicación|apellido=Frye|nome=Richard N.|títulu=Review of G. R. Driver's "Aramaic Documents of the Fifth Century B. C."|revista=Harvard Journal of Asiatic Studies|volume=18|númberu=3/4|añu=1955|páxines=456–461|doi=10.2307/2718444}} p. 457.</ref> Frye reclasifica l'araméu imperial como la "''[[lingua franca]]''" de los territorios aqueménidas, suxuriendo que na dómina aqueménida l'usu del araméu taba más estendíu de lo que xeneralmente se cree. Munchos sieglos dempués de la cayida del Imperiu, siguiría utilizándose en Persia una escritura derivada de l'aramea, la [[pahlavi|escritura pahlavi]], que se caracteriza amás pol usu de numberoses pallabres aramees como [[logograma|logogrames]] o [[ideograma|ideogrames]].<ref>{{cita llibru|autor=[[Wilhelm Geiger|Geiger, Wilhelm]] & [[Ernst Kuhn]]|añu=2002|títulu=Grundriss der iranischen Philologie: Band&nbsp;I. Abteilung 1|allugamientu=Boston|editorial=Adamant}} pp. 249ff.</ref>

 

De los sos métodos de saludu, afirma que los iguales besar nos llabios, si dalgunu d'ellos "fora de condición daqué inferior, besar na mexella; pero si la diferencia de posición resultara escesiva, postrándose, reverencia al otru" (Llibru&nbsp;I, CXXXIV).<ref name="Heródoto"/>

[[Archivu:Behistun DB1 1-15.jpg|thumb|350px|[[Inscripción de Behistún]], columna&nbsp;1 (DB&nbsp;I 1–15).]]