Wikipedia

Diferencies ente revisiones de «Imperiu aqueménida»

Navegar l'historial de mou interactivu
← Edición más antiguaEdición más nueva →
Contenido eliminado Contenido añadido
VisualTestu wiki
m Iguo testu: -"Panthera lleo" +"Panthera leo"
m correiciones
Llinia 4:
|nome_común=
|continente = Asia, África y Europa
|añu_entamu = [[años 550 ae. C.|550 a. C.]]
|añu_fin = [[años 330 ae. C.|331 a. C.]]
|status =
|status_testu =
Llinia 31:
|símbolu = Faravahar.svg
|mapa = ImperioAqueménida500AC.svg
|aclaración_mapa = Máxima estensión del Imperiu aqueménida mientres el reináu de [[Darío I]], escontra'l [[sieglu VI ae. C.|500 a. C.]]
|lema_nacional =
|himnu_nacional =
Llinia 53:
 
L''''Imperiu aqueménida''', ye'l nome dáu al primera y más estensu de los imperios de los [[pueblo persa|perses]],<ref name="kuhrt 298">Amélie Kuhrt (2002): ''L'Oriente Próximu na Antigüedá'' (volumen dos, pág.&nbsp;298). Barcelona: Crítica, 2002. ISBN 84-8432-163-0.</ref> el cual estendióse polos territorios de los actuales estaos d'[[Irán]], [[Iraq]], [[Turkmenistán]], [[Afganistán]], [[Uzbequistán]], [[Turquía]], [[Rusia]], [[Xipre]], [[Siria]], [[Líbano]], [[Israel]], [[Estáu de Palestina|Palestina]], [[Grecia]] y [[Exiptu]]. La so espansión territorial empezó, mientres el reináu de [[Ciro II]] (559-530&nbsp;a.&nbsp;C.), col'anexón del reinu [[Media (Oriente Mediu)|medo]],<ref name="kuhrt 298"/> y algamó el so máximu apoxéu nel añu 500&nbsp;a.&nbsp;C., cuando llegó a tomar parte de los territorios de los actuales estaos de [[Libia]], [[Bulgaria]] y [[Paquistán]], según ciertes árees del [[Cáucasu]], [[Sudán]] y [[Asia Central]]. Les grandes conquistes fixeron d'él l'imperiu más grande n'estensión hasta entós.<ref name="kuhrt 298"/>
La so esistencia concluyó en [[años 320 ae. C.|330&nbsp;a.&nbsp;C.]] cuando'l postreru de los reis aqueménidas, [[Darío&nbsp;III]], foi vencíu pol conquistador macedoniu [[Alexandru Magno]].<ref name="kuhrt 298"/>
 
L'Imperiu debe'l so nome a la dinastía que la gobernó mientres unos dos sieglos, los [[dinastía aqueménida|aqueménidas]], fundada por un personaxe semilegendario, [[Aquemenes]].<ref name="kuhrt 298"/>
Llinia 79:
== Historia ==
 
L'imperiu empezó como un [[estáu vasallu|estáu tributariu]] de los [[medos]] pero acabó conquistando'l [[Imperiu medo]] y ampliándolo hasta tomar [[Antiguu Exiptu|Exiptu]] y [[Asia Menor]]. Con [[Jerjes]] llegó casi a conquistar la [[Antigua Grecia]]. Los aqueménidas fueron ganaos pola conquista de [[Alexandru Magno]] en [[años 330 ae. C.|330&nbsp;a.&nbsp;C.]]
 
=== Antecedentes ===
 
Los perses pertenecíen a los [[pueblos iranios|grupos iranios]] que s'establecieren sieglos tras nel pandu d'[[Irán]], y habitaben l'actual provincia de [[Fars]] ([[Irán]]), una rexón de tradicional influencia [[Elam|elamita]]. Dedicar de manera destacada a la cría de [[ganáu]], anque col tiempu fueron adoptando la [[agricultura]]. La hestoria de los primeros reis perses, quien viviríen mientres el sieglu VII&nbsp;a.&nbsp;C. y la primer metá del [[sieglu&nbsp;VI&nbsp;a.&nbsp;C.]], ye pocu conocida. Acordies con la xenealoxía tradicional, basada na [[Inscripción de Behistún]] de [[Darío&nbsp;I]] (ca. [[años 510 ae. C.|518&nbsp;a.&nbsp;C.]]) y nel historiador griegu Heródoto de Halicarnaso, los perses seríen gobernaos pola [[dinastía aqueménida]], fundada pola so [[epónimu]] [[Aquemenes]] (n'antiguu persa, ''Haxamaniš'', ‘el que tien l'espíritu d'un siguidor’<ref>Schmitt, R: "Achaemenid dynasty", en ''Encyclopaedia iranica''.</ref>). Asocedió-y el so fíu [[Teispes]] (Cišpi), de quien se sabe por inscripciones de los sos socesores qu'utilizó'l títulu de "rei d'[[Anshan (Persia)|Anshan]]".<ref>R. Schmitt: "Cispis", en ''Encyclopaedia iranica''. El so bisnietu Ciro&nbsp;II otorgar tal títulu nel [[Cilindru de Ciro]].</ref>
 
La dinastía estremaríase entós en dos llinaxes: unu empezáu por [[Ciro&nbsp;I]], rei de Anshan, y siguíu pol so fíu [[Cambises&nbsp;I]] y el so nietu [[Ciro el Grande]], y otru por [[Ariaramnes]], bisagüelu de [[Darío&nbsp;I]]. Ciertes inscripciones referir a [[Ariaramnes]] y al so fíu [[Arsames]] como reis de Persia. Esto llevó a que s'especulara sobre una supuesta división del reinu de Teispes ente Ciro&nbsp;I y Ariaramnes, quien reinaríen, respeutivamente, en Anshan y en Persia. Sicasí, l'autenticidá de diches inscripciones púnxose en dulda.<ref>Shahbazi, A. Sh.: "Arsames" y "Ariaramna", en ''Encyclopaedia iranica''.</ref>
Llinia 94:
[[Archivu:Pasargades cyrus cropped.jpg|thumb|Balta de [[Ciro el Grande]] en [[Pasargada]].]]
 
Gracies a [[Ciro II el Grande|Ciro]] ([[sieglu VI ae. C.|555]]-529&nbsp;a.&nbsp;C.), rei de Anshan, el dominiu [[Media (Oriente Mediu)|medo]] sobre la [[meseta iranina]] foi curtiu. Ciro creó un poderosu exércitu siguiendo'l modelu de los antiguos [[asirios]]. Cuando asocedió al so padre Cambises&nbsp;I nel [[sieglu VI ae. C.|559&nbsp;a.&nbsp;C.]], les entidaes polítiques hexemóniques na rexón yeren el [[Imperiu neobabilónico]], el reinu [[Media (Oriente Mediu)|medo]], [[Trepa]] y [[Antiguu Exiptu|Exiptu]].<ref name=dandamaev>Muhammad A. Dandamaev: ''A political history of the achaemenid empire''. Brill Academics Publisher, 1990. ISBN 978-90-04-09172-6. Páxines 14-.
[http://books.google.es/books?id=ms30qA6nyMsC&printsec=frontcover&dq=Achaemenid&sig=pwoH3kGA9Nt33i6pnG0NIsF3Kr4#PPA14,M1 Disponible en llinia] (n'inglés).</ref><ref>En casu de considerase la inscripción de Arsames como auténtica, Ciro tamién asocedería al inda viviente Arsames como rei de Persia, xuniendo asina los reinos de Anshan y Persia.</ref> Ente los años [[sieglu VI ae. C.|553]] y 550&nbsp;a.&nbsp;C., Ciro ganó al rei medo [[Astiages]], tomó la so capital, [[Ecbatana]], y llevó les sos ayalgues a Anshan. La [[Cróniques Mesopotámiques|Crónica de Nabonido]] informa que'l rei persa resultó favorecíu pol amotinamientu de les tropes medas contra'l so propiu rei, fechu confirmáu pola hestoria que narra Heródoto (i,&nbsp;123-128) sobre la traición del xeneral medo [[Harpago (xeneral)|Harpago]].<ref name=dandamaev/>
 
N'unificando a los perses y someter a los medos, Ciro, llamáu dempués "el Grande", entamó la conquista de [[Babilonia (ciudá)|Babilonia]] (colo que punxo fin al [[Imperiu neobabilónico]]), [[Siria]], [[Palestina (rexón)|Palestina]] y [[Asia Menor]]. El reinu de [[Trepa]], n'Asia Menor, cayó en poder de Ciro escontra'l [[sieglu VI ae. C.|545&nbsp;a.&nbsp;C.]]<ref>Enantes solíase considerar l'añu 547&nbsp;a.&nbsp;C. como la fecha de la conquista (cf. Dandamaev, ''op. cit.''), pero estudio más recién demostraron qu'esto se basaba nuna interpretación errónea de la [[Crónica de Nabonido]] (R.&nbsp;Rollinger, "[http://www.achemenet.com/ressources/souspresse/annonces/Rollinger-Iran.pdf The Medien "Empire", the End of Urartu and Cyrus' the Great Campaign in 547 B.C.]"; L. Lendering, "[http://www.livius.org/men-mh/mermnads/547.html The End of Lydia: 547?]"; con bibliografía anterior).</ref> Créese que la guerra contra l'Imperiu neobabilónico, que s'atopaba arrodiáu polos perses nes sos fronteres oriental y septentrional, empezaría escontra finales de la década de 540&nbsp;a.&nbsp;C. Sía que non, nel añu&nbsp;539 [[Babilonia (ciudá)|Babilonia]] foi tomada pol xeneral persa [[Gobrias (xeneral)|Gobrias]], faciéndose presente Ciro díes más tarde. El nuevu gobernante asumió la titulatura regia babilonia, qu'incluyía los títulos de rei de Babilonia, rei de Sumer y Akkad y rei de los países. Ciro presentar a sigo mesmu como'l "salvador" de les naciones conquistaes. Pa reforzar esta imaxe y "crear condiciones de cooperación coles elites locales",<ref>Briant 2002, pág. 79</ref> protexó los cultos (como'l de [[Marduk]] en Babilonia) y restauró templos y otres infraestructures nes ciudaes apocayá adquiríes. Con ello Ciro ganóse'l sofitu de bona parte de la casta sacerdotal de Babilonia, la que nos testos (el [[Cilindru de Ciro]], el Poema sobre Nabonido) polo xeneral amuésase favorable escontra él. Nel [[Tanaj]], Ciro ye bienveníu pol [[Llibru de Isaías#Trés Isa.C3.ADas|Segundu Isaías]], un xudíu de Babilonia. Coles mesmes, d'alcuerdu a los llibros bíblicos de [[Esdras]] y [[Nehemías]], Ciro dexó tornar a [[Xudea]] y reconstruyir el Templu a los xudíos [[Cautiverio de Babilonia|cautivos]] en Babilonia. A diferencia de los conquistadores asirios y babilonios precedentes, Ciro trató con benevolencia a los pueblos sometíos y perdonó a los reis enemigos. Polo xeneral, Ciro siguió la estratexa de dexar les estructures alministratives de los llugares conquistaos, pero sometiéndolos al poder imperial.<ref>Polo xeneral, vease Briant 2002, págs. 46, 79.</ref>
 
[[Archivu:Darius I the Great's inscription.jpg|thumb|La [[inscripción de Behistún]] narra la hestoria de les lluches de [[Darío&nbsp;I]] contra los rebeldes.]]
 
Ciro morrió nel [[sieglu VI ae. C.|530&nbsp;a.&nbsp;C.]] mientres una campaña contra los [[masageta|masagetes]] d'Asia Central, y foi asocedíu pol so fíu [[Cambises&nbsp;II]] ([[sieglu VI ae. C.|530]]-522), quien siguió'l so llabor de conquista. Dirixó la conquista d'[[Exiptu]], presumiblemente entamada con anterioridá. Finó en xunetu de [[sieglu VI ae. C.|522&nbsp;a.&nbsp;C.]] como resultáu d'un accidente o suicidiu, mientres una revuelta liderada por una cla sacerdotal que perdiera la so poder dempués de que Ciro conquistara Media. Nel momentu de la muerte de Cambises, l'Imperiu estender dende'l Mediterraneu (incluyendo Exiptu y [[Anatolia]]) hasta'l cordal del [[Hindu Kush]] nel actual [[Afganistán]], lo que marcó la máxima estensión del Imperiu aqueménida y configurando el mayor imperiu hasta entós conocíu nel [[Próximu Oriente]].
 
=== Crisis y reestructuración ===
Llinia 110:
[[Archivu:World in 500 BCE.png|thumb|600px|El mundu escontra l'añu 500&nbsp;a.&nbsp;C., amosando l'Imperiu aqueménida (en marrón) en relación col restu del mundu de la dómina.]]
 
Darío dedicóse fundamentalmente a entamar l'estensu imperiu heredáu. Territorialmente, reestructuró les [[satrapía|satrapíes]], esistentes yá dende'l reináu de Ciro, estableciendo veinte satrapíes encabezaes de normal por miembros de la familia real y de les families aristocrátiques. Tocantes a la so actividá constructora, destaca sobremanera la fundación de [[Persépolis]] ([[sieglu VI ae. C.|518]]-516&nbsp;a.&nbsp;C.), según la realización de trabayos en [[Ecbatana]] (moderna [[Hamadán]]) y [[Susa]]. Mientres el reináu de Darío siguió la espansión territorial: [[Tracia]] y la [[India]] fueron anexonaes, ente que les tropes perses fueron ganaes polos [[escita|escites]] europeos (ca. 513&nbsp;a.&nbsp;C.) y polos [[Antigua Grecia|griegos]] na [[Guerres Médiques|primer guerra médica]]. Foi tamién Darío quien convirtió en relixón oficial el [[mazdeísmo]]. Construyó'l [[Camín Real de Susa a Sardes]]: carretera dende la capital de [[Trepa]] (oeste de l'actual [[Turquía]]) hasta [[Susa]] pa llevar el [[corréu]] imperial. Esto aseguraba de dalguna manera'l control absolutu sobre los sos sátrapas, quien teníen la so propia corte y exércitu pero nun podíen fallar en dar tributu al so emperador. Esti tributu yera proporcional a la riqueza de cada rexón.
 
=== Les guerres médiques ===
Llinia 117:
Mientres el primer terciu del [[sieglu&nbsp;V&nbsp;a.&nbsp;C.]], perses y griegos compitieron pol dominiu sobre les ciudaes griegues de [[Asia Menor]], les mariñes del [[Mar Mediterraneu|Mediterraneu]] y el control de los puertos comerciales, según l'accesu al [[trigu]] de les mariñes del [[Mar Negru]]. Estos conflictos fronterizos empezaron coles sublevaciones [[xonia|xonies]] ya incluyeron la quema d'[[Atenes]] per parte de los perses, en represalia pola destrucción de [[Sardes]].
 
La primer fase (490&nbsp;a.&nbsp;C.) producióse cuando los perses unviaos pol so rei Darío&nbsp;I al traviés d'un exércitu y viaxando per mar, desembarcaron na Grecia continental, que sofitaba a les rebalbes colonies griegues so la so égida. Na [[batalla de Maratón]] ([[años 490 ae. C.|490&nbsp;a.&nbsp;C.]]), un exércitu griegu empuestu por [[Milcíades el Mozu|Milcíades]] foi unviáu a retener a los perses, y sosprendentemente llograron la victoria; por cuenta de esta derrota, el rei persa viose obligáu a afitar les llendes del so imperiu de nuevu en [[Asia Menor]].
 
A pesar d'ello pal [[sieglu&nbsp;V&nbsp;a.&nbsp;C.]] los reis aqueménidas gobernaben territorios qu'aprosimao tomaben lo que güei ye [[Irán]], [[Iraq]], [[Armenia]], [[Afganistán]], [[Turquía]], [[Bulgaria]], munches partes de [[Grecia]], [[Exiptu]], [[Siria]], [[Paquistán]], [[Xordania]], [[Israel]], [[Cixordania]], [[El Líbanu]], [[Caucasia]], partes de [[Asia Central]], [[Libia]], y partes septentrionales de [[Arabia]]. L'Imperiu col tiempu convertir n'[[Imperios per superficie|imperiu más grande del Mundu antiguu]].
Llinia 123:
La segunda fase tuvo llugar l'añu 480&nbsp;a.&nbsp;C., cuando los perses unviaos pol so rei [[Jerjes&nbsp;I]] (485–465&nbsp;a.&nbsp;C., persa antiguu Xšayarša, ‘héroe ente reis’), fíu de [[Darío&nbsp;I]], dirixir por tierra escontra Grecia. El so exércitu entró en Grecia pel Norte, atopando poco o nenguna resistencia en [[Macedonia (Grecia)|Macedonia]] y [[Tesalia]], pero foi deteníu por una pequeñu fuerza griega mientres tres díes nes [[Termópilas]]. Tratar d'un exércitu espartanu de 300&nbsp;guerreros empobinaos pol so rei [[Leónidas&nbsp;I]]. Los 300&nbsp;soldaos y el so rei morrieron na batalla traicionaos por un griegu qu'enseñó a los perses un camín p'atacar pel costazu. Una [[batalla de Artemisio|batalla naval simultánea en Artemisio]] foi pocu decisiva nel aspeutu tácticu pos grandes nubes destruyeron naves de dambos llaos. La batalla foi detenida prematuramente cuando los griegos recibieron noticies de la derrota nes Termópilas y retiráronse. La batalla foi una victoria estratéxica de los perses, lo que-yos dio'l control indisputado de Artemisio y del mar Exéu.
 
Dempués de la so victoria na [[batalla de les Termópilas]], Jerjes escaló la ciudá sacupada d'[[Atenes]] y preparóse pa enfrentase a los griegos nel estratéxicu [[istmu de Corinto]] y el [[golfu Sarónico]]. Los habitantes d'Atenes s'habíen abelugaos na pequeña islla de [[Salamina (isla)|Salamina]]; cuando llegaron los perses a Atenes amburaron la ciudá y viaxaron escontra Salamina. En [[años 480 ae. C.|480&nbsp;a.&nbsp;C.]] los griegos llograron una decisiva victoria na [[Batalla de Salamina|batalla naval de Salamina]] na cual los pequeños y axilosos barcos atenienses ganaron a los pesaos y grandes barcos perses. Forzaron a Jerjes a retirase a [[Sardes]]. L'exércitu que dexó en Grecia, sol mandu de [[Mardonio]], foi destruyíu nel añu [[años 470 ae. C.|479&nbsp;a.&nbsp;C.]] na [[batalla de Platea]]. La derrota final de los perses en [[Batalla de Mícala|Micala]] animó a les ciudaes griegues d'Asia a sublevase, y marcó el final de les Guerres Médiques, xuntu cola espansión persa a [[Europa]].
 
=== De Jerjes I a Artajerjes II ===
Llinia 132:
Artajerjes&nbsp;I morrió fora de [[Persis]], pero'l so cuerpu foi lleváu ellí pa ser soterráu al pie de los sos antepasaos, probablemente en [[Naqsh-y Rustam]]. Producióse una situación similar a la de la muerte de Jerjes&nbsp;I. Los trés fíos de Artajerjes apostaron el tronu, asocediéndose nel mesmu añu [[Jerjes&nbsp;II]] (el so fíu mayor, que-y asocedió y foi asesináu por unu de los sos hermanascos unes poques selmanes más tarde), [[Sogdiano]], y [[Darío&nbsp;II]]. Darío&nbsp;II, que taba en Babilonia cuando morrió'l so hermanu Jerjes, axuntó sofitu pa sigo mesmu, coló escontra l'Este y depunxo y executó al asesín y foi coronáu nel so llugar.
 
Darío&nbsp;II reinó nel periodu [[años 420 ae. C.|424&nbsp;a.&nbsp;C.]]-[[años 400 ae. C.|404&nbsp;a.&nbsp;C.]] y collaboró con [[Esparta]] na [[Guerra del Peloponeso]]. Dende l'añu 412&nbsp;a.&nbsp;C., Darío&nbsp;II, por insistencia de [[Tisafernes]], sofitó primero a Atenes y depués a Esparta, pero nel añu 407&nbsp;a.&nbsp;C. el fíu de Darío, [[Ciro el Mozu]] foi nomáu pa reemplazar a Tisafernes y venció totalmente el sofitu a Esparta que finalmente ganó a Atenes en 404. Esi mesmu añu, Darío cayó fatalmente enfermu y morrió en Babilonia. Nel so llechu de muerte, la so esposa babilonia, [[Parisatis]] pidió a Darío que fora coronáu'l so segundu fíu, [[Ciro el Mozu]], pero Darío negóse.
 
A Darío asocediólu'l so fíu [[Artajerjes&nbsp;II]], que reinó nel periodu [[años 400 ae. C.|404&nbsp;a.&nbsp;C.]]-[[años 350 ae. C.|359&nbsp;a.&nbsp;C.]] [[Plutarco]] cuenta (probablemente por autoridá de [[Ctesias]]) que'l movíu Tisafernes averar al nuevu rei'l día de la so coronación p'alverti-y de qu'el so hermanu menor, Ciro el Mozu taba preparar p'asesinalo mientres la ceremonia. Artajerjes arrestó a Ciro y executar si nun hubiera intercedido la so madre Parisatis. Ciro foi entós unviáu como sátrapa de Lidia, onde preparó una rebelión armada qu'españó nel añu [[años 400 ae. C.|401&nbsp;a.&nbsp;C.]] Con mercenarios griegos, Ciro llogró la victoria na batalla de [[Cunaxa]], pero resultó muertu na mesma. Asina, Artajerjes&nbsp;II caltuvo'l tronu, construyó una gran flota, y recuperó el dominiu de [[Asia Menor]] y [[Xipre]].
 
Artajerjes&nbsp;II foi'l rei aqueménida que tuvo más llargu reináu (45 años). Seis siglo más tarde, [[Ardacher&nbsp;I]], fundador del segundu Imperiu persa, considerar a sigo mesmu como'l socesor de Artajerjes, un gran testimoniu de la importancia de Artajerjes pa la mentalidá persa. Mientres el so reináu realizaron actividaes de construcción en Susa y Ecbatana. Anque nun se conocen construcciones sos en Persépolis, foi él foi'l primer rei aqueménida en ser soterráu nes sos cercaníes.<ref>Briant 2002, p. 675. L'historiador griegu [[Polibio]] señala que Ecbatana foi ampliada lujosamente con columnes doraes y texas nel teyáu de plata y cobre (Polibio, 10.27.12).</ref> Nel ámbitu relixosu, Artajerjes protexó'l cultu de los dioses iranios [[Mitra (divos persa)|Mitra]] y [[Anahita]], a los cualos introdució nes sos inscripciones al par de Ahura Mazda. D'alcuerdu a la información proporcionada por [[Beroso]], Artajerjes protexó'l cultu de Anahita en numberoses rexones del Imperiu, incluyendo árees occidentales non-iránicas como [[Damascu]] o [[Sardes]].<ref>Briant 2002, pp. 676-677</ref>
Llinia 141:
=== Fin del Imperiu persa ===
 
Según les fontes griegues, el socesor de Artajerjes&nbsp;II, el so fíu [[Artajerjes&nbsp;III]] [[años 350 ae. C.|359&nbsp;a.&nbsp;C.]]-[[años 330 ae. C.|338&nbsp;a.&nbsp;C.]], llegó al tronu per medios sangrientos, asegurando la so posición por aciu l'asesinatu d'ocho de los sos hermanascos. En 343&nbsp;a.&nbsp;C., Artajerjes&nbsp;III ganó a [[Nectanebo&nbsp;II]], espulsándolo d'Exiptu y fixo d'Exiptu de nuevu una satrapía persa. En 338&nbsp;a.&nbsp;C., el mesmu añu en que [[Filipo II de Macedonia|Filipo de Macedonia]] xunió a los estaos griegos pola fuerza, y de tal manera allanó el camín al so fíu [[Alexandru Magno|Alejandro]], Artajerjes&nbsp;III morrió de causes naturales (según les fontes cuneiformes) pero según l'historiador Diodoro, Artajerjes foi asesináu pol so ministru, [[Bagoas (visir)|Bagoas]].<ref name="a3dead">Chr. Walker, "Achaemenid chronology and the babylonian sources", en: John Curtis (ed.), ''Mesopotamia and Iran in the Persian period: conquest and imperialism, 539-331 BCE''. Londres, 1997.</ref>
 
A Artajerjes&nbsp;III asocedió-y el so fíu [[Artajerjes&nbsp;IV]] Arses [[años 330 ae. C.|338&nbsp;a.&nbsp;C.]]-336&nbsp;a.&nbsp;C. Primero que pudiera actuar foi tamién envelenáu por Bagoas. Dizse qu'esti mató non solo a tolos fíos de Arses, sinón a munchos otros príncipes de la tierra. Bagoas fixo entós que [[Darío&nbsp;III]] (336-330&nbsp;a.&nbsp;C.), un sobrín de Artajerjes&nbsp;IV, ocupara'l tronu. Darío&nbsp;III, anque primeramente [[dinastía oróntida|sátrapa d'Armenia]], nun tenía esperiencia nel gobiernu del Imperiu, pero nel so primer añu como emperador personalmente forzó a Bagoas a beber venenu.
 
En dos époques distintos, los aqueménidas gobernaron [[Exiptu]] anque por dos vegaes los exipcios llograron una independencia temporal de Persia. Siguiendo la práutica de [[Manetho]], el historiadores [[Antiguu Exiptu|exipcios]] referir a los periodos n'Exiptu cuando la dinastía aqueménida [[dinastía XXXI d'Exiptu|gobernaba]] como la [[dinastía XXVII d'Exiptu]], 525–404&nbsp;a.&nbsp;C., hasta la muerte de Darío&nbsp;II, y la [[dinastía XXXI d'Exiptu]], 343–332&nbsp;a.&nbsp;C., qu'empezó dempués de que [[Nectanebo&nbsp;II]] fuera derrotáu pol rei persa [[Artajerjes&nbsp;III Oco|Artajerjes&nbsp;III]]. Esta segunda ocupación persa d'Exiptu acabó en 332 cuando Alexandru Magno entró n'Exiptu y foi bienveníu como un lliberador nel [[Periodu helenísticu d'Exiptu|Exiptu ocupáu polos perses]].
Llinia 201:
 
Darío&nbsp;I foi probablemente'l primer monarca aqueménida n'acuñar moneda,<ref name="irdynasty"/> daquella una innovación relativamente recién, yá que [[Creso]], el rei de [[Trepa]] derrotáu por Ciro el Grande, fuera'l primeru n'introducir un verdaderu sistema monetariu. Darío revolucionó la economía introduciendo un patrón monetariu bimetálico (a semeyanza del trepo, según Heródoto, i, 94) n'oru y plata. La moneda de [[oru]] yera'l [[dárico]],<ref>Sobre la etimoloxía del nome nun esiste unanimidá: pa los antiguos griegos, faía referencia a Darío'l Grande, pero ente'l historiadores modernos ta estendida la opinión de que se rellaciona con una forma hipotética del antiguu persa ''*dari'' ("doráu").</ref> d'unos 8,34 gramos de pesu.<ref name="irdynasty"/> 3000&nbsp;dáricos equivalíen a un [[talentu (moneda)|talentu]], la unidá monetaria más elevada. La moneda de [[plata]] yera'l [[siclo]], d'aprosimao 5,56&nbsp;g de pesu y de gran pureza. 20 siclos de plata equivalíen a un dárico d'oru.
[[Archivu:Achaemenid coin daric 420BC front.jpg|thumb|Dárico aqueménida, ''[[circa]]'' [[años 490 ae. C.|490&nbsp;a.&nbsp;C.]]]]
El sistema monetariu aqueménida caltúvose a valir hasta ser movíu polos acuñamientos de [[Filipo II de Macedonia|Filipo&nbsp;II]] y, sobremanera, de [[Alexandru Magno]], na segunda metá del sieglu&nbsp;IV&nbsp;a.&nbsp;C. Mientres tol tiempu que se caltuvieron en circulación, les monedes aqueménidas malapenes variaron el so aspeutu. De forma aprosimao ovalada, tantu'l dárico como'l siclo tienen nel anverso una figura idealizada, posiblemente'l mesmu monarca,<ref>Nun esiste consensu alrodiu de si la figura representada ye'l mesmu rei aqueménida, un héroe o una divinidá.</ref> qu'apaez con un arcu na so manzorga y una llanza na derecha (les monedes yeren popularmente conocíes ente los griegos como ''[[taxotes|taxotai]]'', "arqueros"). Nel aviesu hai namái un cuadráu incuso.<ref name="irdynasty"/>
 
Llinia 220:
L'usu escritu del persa antiguu paez habese práuticamente acutáu a les inscripciones reales; hasta'l momentu identificóse tan solo un documentu alministrativu nesti idioma,<ref name=stolper/> anque apaez tamién en dellos sellos y oxetos artísticos. El fechu de qu'apaeza principalmente n'inscripciones aqueménidas del oeste d'Irán suxure entós que'l persa antiguu yera l'idioma común d'esa rexón. Sicasí, nel reináu de Artajerjes&nbsp;II, la gramática y l'ortografía de les inscripciones taben tan "llueñe de la perfección"<ref>{{cita publicación|autor=Ware, James R. and Kent, Roland G.|títulu=The Old Persian Cuniform Inscriptions of Artaxerxes&nbsp;II and Artaxerxes&nbsp;III|revista=Transactions and Proceedings of the American Philological Association|volume=55|añu=1924|páxines=52–61|doi=10.2307/283007}} p. 53</ref> que se suxurió que les escribes que compunxeron aquellos testos yá escaecieren en gran midida l'idioma, y teníen que basase n'inscripciones más antigües, qu'ellos en gran midida reproducíen textualmente.<ref>{{cita publicación|apellido=Gershevitch|nome=Ilya|títulu=Zoroaster's own contribution|revista=Journal of Near Eastern Studies|volume=23|númberu=1|añu=1964|páxines=12–38|doi=10.1086/371754}} p. 20.</ref>
 
Mientres los reinaos de Ciro y Darío, y mientres la see del gobiernu tuvo inclusive en Susa, en Elam, l'idioma de la cancillería aqueménida foi'l [[Idioma elamita|elamita]], tantu na rexón de [[Fars]] como, cabo suponer, en [[Elam]]; asina lo atestigüen los [[Tablillas de la Fortaleza de Persépolis|documentos topaos en Persépolis]] que revelen detalles del funcionamientu cotidianu del Imperiu.<ref name="EIR_Dandamayev_Elamite">{{Cita enciclopedia|title=Persepolis Elamite Tablets|apellíu=Dandamayev|nome=Muhammad|añu=2003|encyclopedia=Encyclopedia Iranica|url=http://www.iranica.com/articles/sup/Persepolis_Elam_Tab.html|fechaacceso=9 de xineru de 2007}}</ref> Nes grandes inscripciones rupestres de los reis, los testos en elamita siempres tán acompañaos d'inscripciones n'[[Idioma acadiu|acadiu]] y antiguu persa, y paez que nestos casos, los testos elamitas son traducciones de los antiguos perses. Ye polo tanto posible qu'anque'l elamita usar pol gobiernu de la capital en Susa, nun yera un idioma estandarizado del gobiernu por tolos llugares del Imperiu. L'usu del elamita nun ta comprobáu dempués del añu [[años 450 ae. C.|458&nbsp;a.&nbsp;C.]]
 
Dempués de la conquista de [[Mesopotamia]], la llingua más utilizada na alministración pal conxuntu del Imperiu foi'l [[Idioma araméu|araméu]], que sirvía tamién como llingua de comunicación interregional: el fechu de que pa escribilo utilizárase un alfabetu facilitaba amás les comunicaciones. Ello ye que atopáronse documentos n'araméu en llugares tan distantes ente sigo como [[Elefantina]], nel [[Alto Exiptu]], [[Sardes]], en [[Asia Menor]], y la rexón de [[Bactriana]] nel estremu nororiental.<ref name="irdynasty"/><ref>Pa los documentos arameos apocayá topaos n'[[Afganistán]], vease Naveh, Joseph & Shaked, Shaul (2006), ''Ancient Aramaic Documents from Bactria'', Studies in the Khalili Collection, Oxford: Khalili Collections, ISBN 1-874780-74-9. P'Asia Menor, [http://www.achemenet.com Achemenet.com] > Documents > textes epigraphics d'Anatolie.</ref> Según la ''[[Encyclopaedia Iranica|Encylopedia Iranica]]'', "l'usu d'un únicu idioma oficial, que los modernos estudiosos denominaron araméu oficial o [[Idioma araméu#Araméu imperial|araméu imperial]], puede suponese que contribuyó en gran midida al sorprendente ésitu de los aqueménidas a la de caltener xuníu'l so estensu imperiu mientres tanto tiempu".<ref>{{Cita enciclopedia|encyclopedia=Encyclopedia Iranica|volume=2|añu=1987|title=Aramaic<!-- pp:250-261 --><!-- section:Aramaic in the Achaemenid Empire pp:251/252-->|apellíu=Shaked|nome=Saul|editorial=Routledge & Kegan Paul|llugar=New York|páxines=250-261}} p. 251</ref> En 1955, Richard Frye cuestionó la clasificación del araméu imperial como un "idioma oficial" señalando que nun sobrevivió nengún edictu qu'espresamente y ensin ambigüedá apurriera tal estatus a nengún idioma en particular.<ref>{{cita publicación|apellido=Frye|nome=Richard N.|títulu=Review of G. R. Driver's "Aramaic Documents of the Fifth Century B. C."|revista=Harvard Journal of Asiatic Studies|volume=18|númberu=3/4|añu=1955|páxines=456–461|doi=10.2307/2718444}} p. 457.</ref> Frye reclasifica l'araméu imperial como la "''[[lingua franca]]''" de los territorios aqueménidas, suxuriendo que na dómina aqueménida l'usu del araméu taba más estendíu de lo que xeneralmente se cree. Munchos sieglos dempués de la cayida del Imperiu, siguiría utilizándose en Persia una escritura derivada de l'aramea, la [[pahlavi|escritura pahlavi]], que se caracteriza amás pol usu de numberoses pallabres aramees como [[logograma|logogrames]] o [[ideograma|ideogrames]].<ref>{{cita llibru|autor=[[Wilhelm Geiger|Geiger, Wilhelm]] & [[Ernst Kuhn]]|añu=2002|títulu=Grundriss der iranischen Philologie: Band&nbsp;I. Abteilung 1|allugamientu=Boston|editorial=Adamant}} pp. 249ff.</ref>
Llinia 256:
Sicasí, la élite persa que dirixía l'Imperiu practicaba'l [[zoroastrismu]] o mazdeísmo, col so cultu al fueu, y dende el reináu de [[Darío&nbsp;I]] rexistrar nes inscripciones l'adopción del cultu a [[Ahura Mazda]] como [[deidá]] protectora de la monarquía. La [[Inscripción de Behistún]] diz: "Darío'l Rei diz: pol favor de Ahuramazda yo soi Rei, Ahuramazda concedióme'l reinu".<ref>(Dârayavauš \ xšâyathiya \ vašnâ \ Auramazdâha \ adam \ xšâyathiya \ amiy \ Auzamazdâ \ xšaçam \ manâ \ frâbara \ thâtiy, I:XI-XII) [http://www.livius.org/be-bm/behistun/behistun03.html "The Behistun Inscription (translation&nbsp;I)"], en [http://www.livius.org/ Livius. Articles on ancient history], n'inglés).</ref> Sol mecenalgu de los reis aqueménidas, y pal sieglu&nbsp;V&nbsp;a.&nbsp;C. convertida en relixón d'Estáu ''de facto'', el zoroastrismu algamaría tolos rincones del Imperiu.
 
El príncipe-profeta [[Zoroastro]] (o Zaratustra) empezara a pedricar el mazdeísmo escontra l'añu [[sieglu VIII ae. C.|700&nbsp;a.&nbsp;C.]] Foi mientres el periodu aqueménida cuando'l zoroastrismu algamó'l suroeste d'Irán, onde pasó a ser aceptáu polos gobernantes y al traviés d'ellos convirtióse nun elementu definidor de la cultura persa. La relixón non solo tuvo acompañada de la formalización de los conceutos y divinidaes del [[Panteón (mitoloxía)|panteón]] (Indo-)Iraniu tradicional sinón que tamién introdució delles idees nueves, como'l [[llibre albedríu]]. Tratar d'una relixón dualista, na que'l mundu taba rexíu por dos principios: el bien (Ormuz o Ahura-Mazda, simbolizáu pola lluz, el Sol) y el mal que nun yera un divos aparte, si non l'espíritu del mal representáu en [[Arimán]], Zoroastro estremó los dos polos d'una dinámica particular: la creación y la destrucción, contemplaes como un tou en Ahura Mazda.<ref>. ''[http://www.zoroastrianism.cc/spanish/bien_y_mal_mazdayasna.html].''.</ref> Los seres humanos teníen de llevar una vida pura y entamar bones acciones pa consiguir que'l bien trunfara sobre'l mal. Esta relixón escarecía de templos, alzándose a cencielles altares al campu onde amburaba una llapada permanentemente. Esta doctrina consta nel ''[[Zend Avesta]].''
 
Zoroastro creía que la so misión consistía en purificar les creencies tradicionales del so pueblu, desarraigar el politeísmu, el sacrificiu d'animales y la maxa, y alzar el cultu a un nivel más espiritual y éticu. El movimientu que dirixó, yera l'acompañamientu natural de la veneración de la vaca y la so prescripción de que se cultivara la tierra como un deber sagráu. A pesar de les sos reformes, munches de les vieyes supersticiones sobrevivieron, como suel asoceder xeneralmente, y fuéronse entemeciendo adulces colos ideales nuevos.
Sacáu de «https://ast.wikipedia.org/wiki/Imperiu_aqueménida»