Diferencies ente revisiones de «Llingües de Méxicu»

En Méxicu nun hai oficialmente nenguna llingua o idioma oficial a nivel nacional pero extraoficialmente son reconocíes como llingües oficiales a nivel nacional de Méxicu: [[Idioma español|Español]] y [[Náhuatl]] (al ser la llingua indíxena de Méxicu con mayor númberu de falantes), amás son reconocíes 68 llingües orixinales y 364 variantes llingüístiques (dalgunes en peligru d'estinción) non oficiales pero reconocíes por distintes lleis o trataos nos sos respeutivos territorios o etnia indíxena correspondiente.

 

 

Mientres el periodu de la colonización caltuvieron estes variedaes llingüístiques, consolidándose l'español como la llingua predominante ente les clases altes. A partir de la independencia de Méxicu, plantegóse la necesidá d'[[castellanización|acastellanar]] tolos pueblos indíxenes, pos se vía na diversidá llingüística una dificultá pa integralos a la sociedá nacional. Hasta'l sieglu XX, la única llingua d'enseñanza y de l'alministración yera l'español; los primeros intentos d'alfabetización en llingües indíxenes teníen por oxetu que los educandos aprendieren a escribir pa dempués siguir el procesu educativu puramente n'español.

 

== Espardimientu del español en Méxicu ==

 

L'español llegó al territoriu qu'anguaño conocemos como Méxicu acompañando a los [[conquistador]]es hispanos nes primeres décades del SIEGLU|XVI||s}}. El primer contautu ente los falantes de les llingües indíxenes de la rexón y los hispanoparlantes presentar a raigañu del naufraxu de dos marinos españoles. Unu d'ellos, [[Jerónimo d'Aguilar]], convertiríase ulteriormente n'intérprete de [[Hernán Cortés]].

L'español faláu en Méxicu nun ye homoxéneu. Cada rexón tien los sos propios [[modismu|modismos]], como nel restu de los países de fala hispana. Sicasí, ye posible falar de delles característiques más o menos comunes a tolos dialeutos rexonales que conformen aquello que, pa encurtiar, ye llamáu [[español mexicanu|dialeutu mexicanu del español]]. Ye notable la bayura de voces d'orixe náhuatl, inclusive en zones onde esta llingua nun yera emplegada de manera xeneralizada, como la península de Yucatán o'l norte de Méxicu. Munches d'estes voces sustituyeron les mesmes de los conquistadores o les que fueron adquiríes por ellos nes [[Antilles]], mientres la primer etapa de la colonización. Otres tantes fueron adoptaes porque'l españoles escarecíen de pallabres pa referise a delles coses que desconocíen y que taben presentes nel contestu de la civilización mesoamericana. Son exemplos:

 

 

* '''[[Molcajete]]''', del náhuatl ''molcáxitl'', que lliteralmente significa ''recipiente pa guisos', designa una ferramienta de cocina, tamién de piedra, de forma cóncava y trébedes que s'emplega pa moler alimentos y convertilos en mueyos col so respeutivu ''tejolote'', o ''mano del molcajete''. Dellos españoles de la dómina de la Conquista llamar ''[[morteru (instrumentu)|morteru]]'', pos el so usu y función ye similar al d'esi recipiente esistente n'España.''

|}

 

 

<!-- galería de mapes -->

[[Archivu:Group of Apaches.jpg|right|thumb|200px|Les tribus llamaes genéricamente «apaches» yeren nómades qu'entraron en conflictu colos estaos del norte de [[Méxicu]] mientres el SIEGLU|XIX||s}}, a la fin aportaron a tornar al norte del Río Bravo, onde permanecen. Los sos llinguaxes y costumes tán perbién documentados.]]

Por «[[castellanización]]» entiéndese, en Méxicu, el procesu d'adopción de la llingua española per parte de los pueblos indíxenes. Como se señaló enantes, los sos antecedentes ''[[de xure]]'' más remotos daten del SIEGLU|XVII||s}}, anque nun foi sinón hasta'l SIEGLU|XIX||s}} cuando algamó la so máxima espresión, nel contestu de la República lliberal. Cola xeneralización de la educación pública, la castellanización fíxose más fonda anque ello nun derivó nel abandonu absolutu de les llingües indíxenes per parte de los sos falantes. N'otros casos, la castellanización foi acompañada pol [[xenocidiu|esterminiu físicu]] o'l [[etnocidio]]; casos especiales son los [[yaqui]]s ([[Guerra del Yaqui]], 1825-1897), los [[etnia maya|mayes]] ([[Guerra de Castes]], 1848-1901) y los californios<ref>Los ''californios'' de les fontes coloniales son un conxuntu de grupos étnicos de distinta filiación. Ente ellos taben los guaicuras, pericúes, monguis, coras y laimones. Namái sobreviven un puñáu d'indíxenas californios nel norte de [[Baxa California]], anque toos ellos atópense nun avanzáu procesu d'estinción.</ref> (que les sos llingües escastar a finales del SIEGLU|XIX||s}}, depués d'una llarga agonía qu'empezó col establecimientu de misiones católiques na península).

 

La castellanización tenía como propósitu esaniciar les diferencies étniques de los indíxenas con respectu al restu de la población, para, n'última instancia, integralos en «igualdá» de condiciones a la nación. En Méxicu, unu de los principales criterios históricos pa la definición de «lo indíxena» foi la llingua (el criteriu racial» solo sumió nel discursu oficial na tercer década del SIEGLU|XX||s}}). Por ello, les estratexes pa inducir l'abandonu de les llingües indíxenes taben dirixíes principalmente a la prohibición llegal del so emplegu na [[educación]], la prohibición fáctica del exerciciu de la docencia pa los indíxenas (cuando un indíxena aportaba a profesor, el gobiernu encargar de reasitialo nuna comunidá onde nun se falara la so llingua madre) y otres similares.

=== Llingües alóctonas de Méxicu ===

 

 

Apocayá identificóse a una comunidá d'[[atleta|atletes]] na so mayoría procedentes de [[Kenia]], (dalgunos d'ellos yá nacionalizados) que decidió establecese en [[Toluca]], pola so condición estratéxica de cercanía a la capital del país, la so altitú, instalaciones deportives y llugares d'entrenamientu como les faldes del [[Neváu de Toluca]], la so concentración pa entrenamientu ye diariu, polo que se fai yá cotidianu velos correr nesa zona, charrando n'inglés, na so llingua nativa o n'español.<ref>[http://www.newsweek.mx/index.php/articulo/6570#.VF-43TSUe4Q Correr en Méxicu pa sobrevivir a Kenia] en: ''[[Newsweek Méxicu]]''. Consultáu'l 9-11-2014.</ref>

 

 

El [[Institutu Llingüísticu de Branu]] calculaba qu'a metá de la década de 1990 esistíen 70 000 falantes de [[Plautdietsch]] na república. La mayor parte d'ellos asiéntanse nos territorios semidesérticos de Chihuahua, Zacatecas, Durango, Tamaulipas y Campeche. D'esa comunidá, menos de la tercer parte fala tamién español y son na so mayoría varones (les muyeres adultes son monollingües), lo cual puede esplicase pol aislamientu de la comunidá [[menonita]] con al respeutive de los sos vecinos. Coles mesmes, anque s'envalora que la población de xitanos nel país tenía de xubir a unos 16 mil individuos; el ILV calcula que d'ellos, unos cinco mil falen l'idioma [[romanín]] o [[caló]].