Wikipedia

Diferencies ente revisiones de «Escocia»

Navegar l'historial de mou interactivu
← Edición más antiguaEdición más nueva →
Contenido eliminado Contenido añadido
VisualTestu wiki
Limotecariu (alderique | contribuciones)
23 024 ediciones
Sin resumen de edición
m Iguo plurales
Llinia 55:
 
== Etimoloxía ==
''Escocia'' vien del [[llatín]] ''[[Scoti]]'', el términu emplegáu pa los [[Escotos]]. La pallabra del llatín tardíu ''[[Scotia]]'' (''tierra de los Escotos'') foi al entamu emplegada pa referise a [[Islla d'Irlanda|Irlanda]]. En acabando'l [[sieglu XI]], ''Scotia'' entamó a emplegase pal norte d'Escocia (de fala [[escocés|gaélica]]), a partir del [[ríu Forth]], a lo llargo de les denomaes ''Albania'' o ''Albany'', dambes derivaes del gaélicu ''[[Alba]]''.<ref name="Brewer">{{cita llibru| apellíos = Ayto | nome = John | coautores = Ian Crofton | títulu = Brewer's Britain & Ireland : The History, Culture, Folklore and Etymology of 7500 Places in These Islands | editorial = WN | isbn = 030435385X }}</ref> L’empleguL'emplegu de les pallabres ''Scots'' y ''Escocia'' p'abarcar tolo qu'agora entiéndese como Escocia pasó a ser vez una [[Baxa Edá Media]].<ref name=Keay/>
 
== Historia ==
[[Archivu:Scota & Gaedel Glas.jpg|thumb|left|right|los fundadores d'Escocia nuna lleenda de la Baxa Edá Media, [[Scota]] con [[Goídel Glas]], viaxando dende [[Exiptu]], tal y como consta nun manuscritu del [[sieglu XV]] de les cróniques escoceses.]]
=== Hestoria temprana ===
Les repetitives [[Glaciación|glaciaciones]], que cubríen dafechu la masa terrestre del territoriu, tienen destruyío cualaquier de les traces qu'hubiere de la presencia humana que pudiere esistir enantes del periodu [[mesolíticu]]. Créyese que los primeros grupos postglaciares [[Caza-recoleición|cazadores-recoleutores]] aportaron a Escocia hai unos 12.800 años, cuando la manta de xelu desapaeció después de la [[Caberu periodu glaciar|cabera glaciación]].<ref>La evidencia más vieya ye una punta de flecha de [[sílex]] d'[[Islay]]. Ver Moffat, Alistair (2005) ''Before Scotland: The Story of Scotland Before History''. London. Thames & Hudson. Page 42.</ref><ref>Llugares en [[Cramond]] daten del 8500 e.C. ay tamién a la vera de [[Kinloch Castle|Kinloch]], [[Rùm]] del 7700 e.C. constitúi la primer evidencia conocida d'ocupación humana n’Escocian'Escocia. Ver [http://www.megalithic.co.uk/article.php?sid=2146410357 "The Megalithic Portal and Megalith Map: Rubbish dump reveals time-capsule of Scotland's earliest settlements"] megalithic.co.uk. Recupareo del [[10 de febreru]] de [[2008]] and Edwards, Kevin J. and Whittington, Graeme "Vegetation Change" in Edwards, Kevin J. & Ralston, Ian B.M. (Eds) (2003) ''Scotland After the Ice Age: Environment, Archaeology and History, 8000 BC–AD 1000''. Edinburgh. Edinburgh University Press. Páxina 70.</ref> Grupos de colonos entamaron a construyir les primers cases permanents conocíes en suelu escocés hai unos 9.500 años, y la primer villa hai unos 6.000 años. La villa (perbién conservada) de [[Skara Brae]] nes [[Mainland, Orkney|Mainlands]] d'[[Orkney]] data d'esti periodu. La ocupación [[Neolíticu|neolítica]], enterramientos y llugares rituals son daqué particularmente común y bien preservaos nes islles del norte y l'oeste, onde la falta d'érboles llevó a construyor la mayoría de les cadarmes con piedres del llugar. <ref>{{cita llibru|last=Pryor|first=Francis|title=Britain BC| publisher=HarperPerennial|location=London|year=2003|isbn=978-0007126934|pages=pp. 98–104 & 246–250}}</ref>
 
=== Influencies romanes ===
Llinia 69:
El [[Fortriu|Reinu de los Pictos]] (asitiáu en [[Fortriu]] nel [[sieglu VI]]) foi l'estáu qu'eventualmente pasó a conocese como "Alba" o "Escocia". El desendolcu de la "Pictland" (“Tierra de los Pictos”), sigún el modelu hestóricu desendolcáu por Peter Heather, foi una rempuesta natutal al imperialismu romanu.<ref>Peter Heather, "State Formation in Europe in the First Millennium A.D.", en Barbara Crawford (ed.), ''Scotland in Dark Ages Europe'', (Aberdeen, 1994), pp. 47–63</ref> AOtros puntos de vista enfótense más na [[Batalla de Dunnichen]], y el reináu de [[Bridei III de los Pictos]] (671–693), con otru periodu de consolidación nel reináu d'[[Óengus I de los Pictos|Óengus mac Fergusa]] (732–761).<ref>Por exemplu, Alex Woolf, "The Verturian Hegemony: a mirror in the North", in M. P. Brown & C. A. Farr, (eds.), ''Mercia: an Anglo-Saxon Kingdom in Europe'', (Leicester, 2001), pp. 106–11.</ref> El Reinu Pictu como year a entamos del [[sieglu VIII]], cuando [[Bede]] taba escribiendo, yera mayoritariamente'l mesmu que col reinu de los scots nel reináu d'[[Alexandru I d'Escocia|Alexandru]] (1107–1124). De toes formes, pal [[sieglu X]], el reinu pictu taba dominao polo que podemos reconocer pola cultura [[Escotu|gaélica]], y tenía desendolcáu un mitu de conquista irlandés alrodiu del antecesor de la dinastía real contemporánea, [[Kenneth I d'Escocia|Cináed mac Ailpín]] (Kenneth MacAlpin).<ref> {{cite journal|journal=Innes Review|publisher=Scottish Catholic Historical Association |last=Brown|first=Dauvit|title=Dunkeld and the origin of Scottish identity|issue=48|location=Glasgow|pages=pp. 112–124|year=1997}} reimpresu por Dauvit Broun y Thomas Owen Clancy (eds.), (1999)''Spes Scotorum: Hope of Scots'', Edinburgh: T.& T.Clark, pp. 95–111. ISBN 978-0567086822</ref><ref name=Lynch_359>{{cita llibru|chapter=Kenneth mac Alpin|last=Brown|first=Dauvit|editor=M. Lynch|title=The Oxford Companion to Scottish History|publisher=Oxford University Press|location=Oxford|page=p. 359|year=2001|isbn=978-0192116963}}</ref><ref>{{cita llibru|first=Sally|last=Foster|title=Picts, Gaels and Scots (Historic Scotland)|location=London|year=1996|publisher=Batsford|isbn=978-0713474855}}</ref>
 
Dende una bas territorial asitiada al este d'Escocia (al norte del [[ríu Forth]] y sur del [[Ríu Oykel]]), el reinu adquirió’ladquirió'l control de les tierres que s'atopaben al norte y sur. Pal [[Sieglu XII]] los reis d'Alba teníen incorporaos a los sos territorios les tierres [[Llingües anglicanes|anglo-falantes]] del sureste y calteníen señoríos nes tierres [[gaélicu|gaélico-falantes]] de [[Galloway]] y [[noruegu|noruego-falantes]] de [[Caithness]]; en acabando'l [[sieglu XIII]], el reinu tenía asumío el control aprosimáu de la frontera anglo-escocesa d'anguaño. De toes formes, procesos de cambiu económicu y cultural entamaos nel sieglu XII ficiéron-y a Escocia adopter una vision perdiferente nos periodos medievales posteriores. L'estímulu pa esto foi el reináu del [[David I d'Escocia|rei David I]] y la [[Revolución Davidiana]]. El [[feudalismu]], la reorganización del gobiernu y les primers ciudaes llegalmente definíes (nomaes [[burgh]]s) entamaron nesti periodu. Estes instituciones y la immigración de caballeros [[Francia|franceses]] y anglo-franceses, asina como de clérigos, facilitaron un procesu d'ósmosis cultural, onde la cultura y llingua de les partes sureness y costeres del territoriu orixinal del reinu nel este convirtiéronse, al igual quell nuéu adquiríu sureste, anglo-falantes, dimientres que’lque'l restu del país caltuvo la so llingua gaélica, a parte de les islles del norte d'Orkney y Shetland, que se caltuvieron baxo'l control noruegu fasta 1468.<ref>{{cita llibru|last=Withers|first=Charles, W.J.|title=Gaelic in Scotland, 1698–1981|publisher=John Donald|location=Edinburgh|year=1984|pages=pp. 16–41;|isbn=9780859760973|authorlink=Charles W. J. Withers}}</ref><ref name=Barrow/><ref>{{cita web |url=http://www.bord-na-gaidhlig.org.uk/about-gaelic/history.html |publisher= Bòrd na Gàidhlig |author=Thomas Owen Clancy |title=Gaelic Scotland: a brief history |accessdate=2007-09-21 }}</ref>
[[Archivu:Wfm wallace monument.jpg|thumb|left|El [[Wallace Monument|Monumentu a Wallace]] conmemora a [[William Wallace]], l'héroe escocés del [[sieglu XIII]].]]
La muerte d'[[Alexandru III d'Escocia|Alexandru III]] en marzu de 1286, siguía pola muerte de la so nieta [[Margarita I d'Escocia]], rompió la llinia socesoria de los reis escoceses. Estu llevó a la intervención d'[[Eduardu I d'Inglaterra]], quien manipuló la confusion d'esti periodu pa ser reconocío él mesmu como'l señor feudal d'Escocia. Eduardu organizó un procesu pa identificar a la persona coles meyores condiciones pa reclamar el tronu, lo que llegó a conocese como la Gran Causa, y d'ehí resultó la coronación de [[Xuan d'Escocia|Xuan Balliol]] como rei. Los escoceses resintiéronse de les intermediaciones d'Eduardu nos sos asuntos y esta rellación bien llueu quebró. Aportó l'estáu de Guerra y el rei Xuan foi depuestu pol so señor, quien tomó control direutu sobre Escocia. [[Andrew Moray]] y [[William Wallace]] al entamu emerxeron como los llíderes cimeros de la resistencia escontra'l control ingles no que pasaría a conocese como les [[Guerres de la Independencia Escocesa]]. La natura de la llucha camudó dafechu cuando [[Robert I d'Escocia|Robert de Brus, Conde de Carrick]], convirtióse en rei (como Robert I). La Guerra con Inglaterra siguió dimientres delles décades, y una Guerra civil ente la dinastía de los Bruce y los sos rivales Comyn-Balliol, el puntu de lo que podría conocese como la razón de la muerte nuna ilesia de Dumfries de Xuan 'el Roxu' Comyn de Badenoch por Bruce y los sos partidarios, duró fasta mediaos del [[sieglu XIV]]. Pesie a que la dinastía Bruce foi esitosa, la falta d'un herederu de [[David II d'Escocia|David II]] permitió al so sobrín [[Robert II d'Escocia|Robert II]] algamar el tronu y establecer la [[Casa d'Estuardu|Dinastía Estuarda]].<ref name=Grant>{{cita llibru|first=Alexander|last=Grant|title=Independence and Nationhood: Scotland, 1306–1469|edition=New Ed edition|date=[[1991-06-06]]|origyear=1984|publisher=Edinburgh University Press|pages=pp. 3–57|isbn=978-0748602735}}</ref><ref name=Barrow>{{cita llibru|authorlink=G. W. S. Barrow|last=Barrow|first=Geoffrey, W.S.|title=Robert Bruce & the Community of the Realm of Scotland|edition=4th Edition|publisher=Edinburgh University Press|year=2005|isbn=0748620222|origyear=1965}} </ref> Los Estuardos controlaron Escocia lo restante de la Edá Media. El país, baxo'l so dominiu, esperimentó una gran prosperidá dende'l final del [[sieglu XIV]] col [[Rexurdimientu escocés]] fasta la [[Reforma escocesa]]. Tóu estu foi pesie a les continues amarraces ente Escocia ya Inglaterra, la xorreciente dixebrá ente les [[Highlands escoceses|Highlands]] y les [[Lowlands escoceses|Lowlands]], y l'altu númberu de minoríes reales.<ref name=Grant/><ref>{{cita llibru|first=Jenny|last=Wormald|title=Court, Kirk and Community: Scotland|edition=New Edition|publisher=Edinburgh University Press|date=[[1991-06-06]]|isbn=978-0748602766|origyear=1981}}</ref>
Llinia 75:
=== Hestoria moderna ===
[[Archivu:battle culloden.JPG|thumb|Cuadru de David Morier sobre la "[[Batalla de Culloden]]".]]
En 1603, [[Xacobu VI d'Escocia]] heredó’lheredó'l tronu del [[Reinu d'Inglaterra]], y convirtióse nel rei Xacobu I d'Inglaterra, dexando [[Edimburgu]] pa treslladase a [[Londres]].<ref>{{cita llibru|title=Chronology of Scottish History|publisher=Geddes & Grosset|isbn=1-85534-380-0|last=Ross|first=David|date=2002|quote='''1603:''' Xacobu VI conviértese en [[Xacobu I d'Inglaterra]] na Xunión de les Corones, y dexa Edimburgu por Londres|páxina=56}}</ref> Cola esceición d'un curtiu periodu baxo'l [[El Proteutoráu|Proteutoráu]], Escocia caltúvo la so condición d'estáu dixebráu, pero hebo un conflictu considerable ente la corona y los [[Covenanters]] sobre la forma de [[Gobiernu de la Ilesia Presbiteriana|gobiernu de la ilesia]]. Dempués de la [[Revolución Gloriosa]], l'abolición del [[episcopáu]] y el que fore derrocáu el [[Ilesia Católica|católicu-romanu]] [[Xacobu VII d'Escocia|Xacobu VII]] cola [[William and Mary]], Escocia bien llueu dexó de resultar una menacia a la hora d'escoyer un monarca [[Protestantismu|protestante]] n'Inglaterra.<ref>TM Devine (1999) ''op cit'' "…Stated that the Scots Parliament had the right to decide on Queen Anne's successor, and that England and Scotland could not have the same sovereign in the future unless the London Parliament granted Scots 'Free Communication of trade'…"</ref> El [[22 de xunetu]] de 1706 el [[Tratáu de la Xunión]] soi alcordáu ente representantes del [[Parllamentu d'Escocia]] y el d'[[Parllamentu d'Inglaterra|Inglaterra]] y el siguiente añu les [[Lleis d'Unión de 1707|Lleis de Xunión]] pasaron per dambos parllamentos pa creyar el [[Reinu de Gran Bretaña]] entrando n'efeutu'l [[1 de mayu]] de 1707.<ref name=Mackie/>
 
Los reclamadores del depuestu [[Xacobites|Stuart el xacobita]] calteníense populares nes Highlands y nel noreste, particularmente ente los non-[[Presbiterianu|presbiterianos]]. De todes formes, dos grandes llevantamientos xacobites asocedíos en 1715 y 1745 nun foren esitosos a la hora de char a la [[Casa de Hannover]] del tronu inglés. La menacia del movimientu xacobita haza'l Reinu Xuníu y los sos monarques finó de mena efeutiva na [[Batalla de Culloden]], la cabera [[batalla campal]] de Gran Bretaña. Esta derrota preparo'l tarrén pal treslláu de les poblaciones indíxenes de les Highlands y les Islands, conocíu como les [[Highland Clearances]] (“Los Aclareos de les Highlands”).<ref name=Mackie/>
Llinia 88:
Como parte del Reinu Xuníu, el [[xefe d'estáu]] n'Escocia ye'l [[monarca del Reinu Xuníu]], anguaño la [[Sabela II del Reinu Xuníu|reina Sabela II]] (dende 1952).
 
Escocia tien un [[autogobiernu]] nel Reinu Xuníu asina como representación na executiva parllamentaria del Reinu Xuníu. Los poderes executivu y llexislativu tienen sío desendolcaos, respeutivamente, haza’lhaza'l Gobiernu escocés y el Parllamentu escocés en n'[[Holyrood, Edimburgu|Holyrood]], n'[[Edimburgu]]. El Parllamentu del Reinu Xuníu caltién el poder en delles estayes esplícitamente especificaes nel [[Acta d'Escocia de 1998]] como “materies reservaes”, incluyendo, por exemplu, niveles d'[[Impuestu|impuestos]] del Reinu Xuníu, [[Seguridá social]], [[Exércitu|defensa]], rellaciones internacionales y [[television]].<ref name=Gate/>
 
El Parllamentu escocés tien autoridá llexislativa pa toles otres estayes rellacionaes con Escocia, asina como poder llimitao pa camudar los ingresos por impuestos, un poder qu'entovia tien por exercer. El Parllamentu escocés pue remitise a tornar materies otra vegada a Westminster al traviés d'una moción llexislativa consentida si l'ancha llexislación del Reinu Xuníu lu considera más apropiáu pa un tema particular. Los programes de llexislación promulgaos pol Parllamentu escocés tienen visto una diverxencia nel fechu de proveer servicios públicos comparao col restu del Reinu Xuníu. Por exemplu, los costes de la educación [[universidá|universitaria]], y los servicios d'atención a mayores y paraos son gratuitos no que cinca al emplegu endientru de territoriu escocés, dimientres que los honorarios son ingresaos al restu del Reinu Xuníu. D’otraD'otra miente, Escocia foi el primer país nel Reinu Xuníu que prohibió fumar en llugares públicos zarraos.<ref>BBC Scotland News Online "[http://news.bbc.co.uk/1/hi/scotland/4845260.stm Escocia entama la prohibición de fumar en pubs]", ''BBC Scotland News'', [[26 de marzu]] de [[2006]]. Recoyío'l [[17 de xunetu]] de 2006.</ref>
[[Archivu:Debating_chamber,_Scottish_Parliament_(31-05-2006).jpg|left|thumb|La cámara d'alderique del [[Parllamentu escocés]]]]
El Parllamentu escocés ye de llexislatura unicameral, y compónse de 129 miembros, 73 d'ellos representantes individuales de [[distritos lleutorales]], y son escoyíos pol sistema d'[[escrutiniu uninominal mayoritariu]]; 56 son escollos n'ocho rexones lleutorales estremaes por [[representación proporcional mixta]], ocupando los puestos dimientres cuatro años. La reina noma un miembru del Parllamentu escocés (MSP), xunto cola nominación parllamentaria, como [[Primer ministru]]. Otros ministros tamién son nomaos pola reina y xunto al primer ministru component el Gobiernu escocés, el brazu executivu del gobiernu.<ref>[http://www.scotland.gov.uk/About/Ministers "About Scottish Ministers"] Gobiernu escocés. Recoyío'l [[26 de setiembre]] de [[2007]].</ref>
[[Archivu:Royal Coat of Arms of the United Kingdom (Scotland).svg|thumb|right|130px|L'[[Escudu d'Armes Real del Reinu Xuníu]] de [[Sabela II del Reinu Xuníu]] como s'usa n'Escocia.]]
Na eleición de 2007 el [[Scottish National Party|Partíu Nacional Escocés]] (SNP), que se declara a favour de la independencia d'Escocia, ganó’lganó'l mayor númberu d'escaños que cualaquier partíu tuviere conseguío en solitariu na hestoria, y el cabezaleru, [[Alex Salmond]], foi escoyío Primer Ministru'l [[16 de mayu]] de [[2007]] como tiesta del gobiernu en minoría. El [[Scottish Labour Party|Partíu Llaborista]] convirtióse nel partíu opositor más grande, y dambos partíos comparten representación parllamentaria al mesmu tiempu col [[Scottish Conservative Party|Partíu Conservador]], el [[Scottish Liberal Democrats|Lliberal Demócrata]] y los [[Scottish Green Party|Verdes]]. [[Margo MacDonald]] ye'l únicu políticu independiente con escañu nel Parllamentu.<ref>{{cita web|url=http://news.scotsman.com/topics.cfm?tid=104&id=513662005|title =''Somewhere over the Rainbow Coalition...''|date=2005-05-12|accessdate=2007-05-07|last=Kerevan|first=George|work=[[The Scotsman]]}}</ref>
 
Escocia ta representada na [[Cámara de los Comunes del Reinu Xuníu]] por 59 miembros representantes d'estremaos distritos lleutorales. La nomada como [[Scotland Office]] representa'l Gobiernu del Reinu Xuníu n'Escocia en materies reservaes y al mesmu tiempu representa los intereses d'Escocia endientru del Gobiernu del Reinu Xuníu.<ref>{{cita web|url=http://www.scotlandoffice.gov.uk/our-communications/doc.php?id=11|title=Scotland Office Charter|work=Scotland Office website|date=2004-08-09|accessdate=2007-12-22}}</ref> La Scotland office ye lliderada pol [[Secretariu d'Estáu pa Escocia]], quien tien un puestu nel [[gabinete del Reinu Xuníu]], y el puestu ta agora ocupáu por [[Des Browne]].<ref name= Gate>[http://www.scotland.org/about/fact-file/government/index.html "Government of Scotland Facts"] Scotland.org - The Official Online Gateway. Recoyío'l [[26 de setiembre]] de [[2007]].</ref>
Llinia 105:
Pal [[Parllamentu]] escocés hai 73 distritos lleutorales y ochu rexones. Pal Parllamentu del Reinu Xuníu hai 59 distritos lleutorales. Les brigades armaes y policía escoceses entovia tan basaes nel sistema de rexones introducío en 1975. Pa l'atención sanitaria y los distritos postales, y tamién pa delles organizaciones gubernamentales y non gubernamentales como les ilesies, hai métodos de subdivision pa l'alministración d'Escocia esistentes dende hai cuantayá.
 
L'estatus de ciudá nel Reinu Xuníu ta determinada poles [[Patente real|patentes reales]].<ref>[http://www.dca.gov.uk/constitution/city/cityhome.htm "City status"] Departmentu d'Asuntos Constitucionales. Recoyío'l [[26 de setiembre]] de [[2007]].</ref> Hai seis ciudaes n’Escocian'Escocia: [[Aberdeen]], [[Dundee]], [[Edimburgu]], [[Glasgow]] y dende hai poco [[Inverness]] y [[Stirling]].<ref>[http://www.dca.gov.uk/constitution/city/citygj.htm "UK Cities"] Departmentu d'Asuntos Constitucionales. Recoyío’lRecoyío'l [[26 de setiembre]] de [[2007]].</ref>
 
=== Escocia nel Reinu Xuníu ===
Una política de delegación tien sío abogada polos tres partíos mayoritarios de [[Gran Bretaña]] con entusiasmu variable dimientres la hestoria reciente, y el llíder llaborista [[John Smith (políticu del Reinu Xuníu)|John Smith]] describió la torna delParllamentu escocés como’lcomo'l "deseyu establecíu pol pueblu escocés ".<ref>Cavanagh, Michael (2001) ''[http://gdl.cdlr.strath.ac.uk/aspect/docs/aspectcampaigns.htm The Campaigns for a Scottish Parliament (Les campañes por un parrlamentu escocés]''. University of Strathclyde. Recoyío’lRecoyío'l [[12 d'abril]] de [[2008]].</ref> L'estatus constitucional d'Escocia ye ensin embargo suxetu de contínuu alderique. En 2007, el Gobiernu escocés estableció la [[National Conversation]] (Conversación Nacional) pa temes constitucionales, proponiendo un númberu d'opciones como l'aumentu de los poderes del Parllamentu escocés, el [[federalismu]] o un referendu sobre la [[independencia]] escocesa del Reinu Xuníu. Al refugar la cabera opción, los tres partíos cimeros na oposición nel Parllamentu escocés tienen propuesto una Comisión Constitucional dixebrada pa investigar la distribución de poderes ente los estremaos delegaos escoceses y británicos.<ref>''[http://news.bbc.co.uk/1/hi/scotland/7195800.stm Party people confront new realities]''. [[BBC]] News. Recoyío’lRecoyío'l [[18 de xineru]] de [[2008]].</ref>
 
== Llei ==
[[Archivu:Parliament House, Edinburgh.JPG|thumb|''Parliament House'', edificiu históricu del Parllamentu, n'Edimburgu. Foi el llar de les [[Cortes Xenerales Supremes d'Escocia]].]]La llei n'Escocia tien una bas derivada del [[Drechu romanu]],<ref>"Tradition and Environment in a time of change", J. A. Lillie (1970). "La llei n'Escocia tien munchos raigaños y afinidaes coles lleis romanes, el 'Drechu Civil' ":{{cita web|title=History of the Faculty of Law.|url=http://www.law.ed.ac.uk/history/chpt4.aspx|publisher=The University of Edinburgh School of Law |accessdate=2007-10-22}}</ref> combinando carauterístiques de dambes ensin codificar el drechu civil, que data del ''[[Corpus Juris Civilis]]'', y el [[drechu común]] coles fuente medievales. Los terminos del Tratáu de Xunión con Inglaterra de 1707 garantizaben la continuidá de la esistencia d'un sistema llegal dixebrao d'Inglaterra y Gales n'Escocia.<ref>Los artículos: llegal y miscelánea, Casa de los Lores del Reinu Xuníu (2007). "Artículu 19: El sistema llegal escocés y les sos cortes tienen de caltenese ensin camudar ":{{cita web|title=Act of Union 1707|url=http://www.parliament.uk/actofunion/04_05_legal.html|publisher=House of Lords|accessdate=2007-10-22}}</ref> Enantes de 1611, hebo dellos sistemes llegales rexonales n'Escocia, los más notables la [[Llei d'Udal]], nes islles [[Orkney]] y [[Islles Shetland|Shetland]], basada nel vieyu [[Drechu noruegu]]. Dellos de los sistemes que tamién hebo derivaen de les lleis celtes o bretones comúnes y sobrevivieron nes Highlands fasta entamos de [[1800]].<ref>"Law and institutions, Gaelic" & "Law and lawyers" en M. Lynch (ed.), ''The Oxford Companion to Scottish History'', (Oxford, 2001), pp. 381–382 & 382–386. La llei d'Udal caltiense n’usun'usu no que cinca a la llei de suelos d'Orkney y Shetland: {{cita web|title=A General History of Scots Law (20th century) |url=http://www.lawscot.org.uk/uploads/Ad-Hoc/AGeneralHistoryofScotsLaw_20thCentury.pdf |publisher=Law Society of Scotland |accessdate=2007-09-20}}</ref>
 
La llei escocesa ufre tres tipos de [[Cortes d'Escocia|cortes]] responsables de l'alministración de la xusticia: [[Drechu civil|civil]], [[Drechu penal|penal]] y [[heráldica]]. La corte civil suprema ye la nomada [[Court of Session]], anque les apelaciones civiles puen ser tomaes pola [[Casa de los Lores]]. La [[High Court of Justiciary]] ye la corte suprema penal. Dambes cortes atópense na [[Parliament House, Edinburgu|Parliament House]] (Parllamentu escocés), n'Edimburgu, que foi el llar del [[Parllamentu d'Escocia]] na pre-Unión. La [[sheriff court]] ye la corte cimera de lo penal y civil. Hai 49 sheriff courts a lo llargu’lllargu'l país.<ref>[http://www.scotcourts.gov.uk/locations/index.asp "Court Information"] www.scotcourts.gov.uk. Recoyío’lRecoyío'l [[26 de setiembre]] de [[2007]].</ref> Les cortes de distritu foren introducíes en 1975 pa ofenses menores. La [[Court of the Lord Lyon]] o Court Lyon encárgase, pela so parte, de regular la heráldica.
 
La llei escocesa ye tamién única no que cinca a que permite tres veredictos en casos penales, au s’inclúis'inclúi el veredictu de mayor controversia, el de 'nun prebao'.<ref name="Parliament of Victoria, Australia">{{cita web | title = Jury Service in Victoria, Chapter 6| work = Esti sistema de tres veredictos ye únicu n'Escocia y tien esistío dende hai alrodiu de 300 años| url = http://www.parliament.vic.gov.au/lawreform/jury/jury4/chap6.html#Heading45 | publisher = Parliament of Victoria |accessdate =2006-09-13}}</ref><ref name="The Journal Online">{{cita web | title = England may adopt "Not Proven" Verdict| work = The Journal online | publisher = Law Society of Scotland | url = http://www.journalonline.co.uk/news/1002964.aspx | accessdate =2006-09-13}}</ref>
 
== Xeografía y hestoria natural ==
Llinia 121:
Escocia comprende'l terciu norte terrestre de la islla de [[Gran Bretaña]], que s'atopa al noroeste de la costa de la [[Europa continental]]. L'área total comprende 78.772&nbsp;[[kilómetru|km²]] (30.414&nbsp;[[milla|sq&nbsp;mi]]),<ref name=Whitaker>''Whitaker's Almanack'' (1991) London. J. Whitaker and Sons.</ref> comparable al tamañu de la [[República Checa]], faciendo d'Escocia'l 117ᵘ país más grande del mundu. La única llenda terrestre d'Escocia ye con Inglaterra, y consta de 96&nbsp;kilometros (60&nbsp;mi) ente la bas del [[Ríu Tweed]] na costa este y el [[Solway Firth]] nel oeste. Les llendes marítimes suponen l'[[Océanu Atlánticu]] al oeste y el [[Mar del Norte]] al este. La [[Islla d'Irlanda]] alcuéntrase a 30&nbsp;kilometros (20&nbsp;mi) del sudoeste de la peninsula de [[Kintyre]];<ref name="Atlas">{{cita llibru|author=Munro, D |title=Scotland Atlas and Gazetteer |pages=pp1-2 |publisher=Harper Collins |year=1999}}</ref> [[Noruega]] alcuéntrase al mesmu tiempu a 305&nbsp;kilometros (190&nbsp;mi) al este y les [[islles Feroe]] a 270&nbsp;kilometros (168&nbsp;mi) al norte.
 
La estensión territorial d'Escocia comprende la establecía nel [[Tratáu de York]] de 1237 ente Escocia y el [[Reinu d'Inglaterra]]<ref>[http://www.nationalarchives.gov.uk/utk/scotland/conquered.htm "Uniting the Kingdoms?"] National Archives. Recoyío’lRecoyío'l [[21 de payares]] de [[2006]]</ref> y l'alcordada en 1266 nel [[Tratáu de Perth]] ente Escocia y [[Noruega]].<ref name=Mackie> Mackie, J.D. (1969) ''A History of Scotland''. London. Penguin.</ref> Esceiciones importantes inclúin la [[Islla de Man]], que siendo perdida por Inglaterra nel [[sieglu XIV]] ye agora una dependencia de la corona fora del Reinu Xuníu; los grupos d'islles de les [[Orkney]] y les [[Islles Shetland|Shetland]], que foren adquiríes por Noruega en 1472;<ref name=Whitaker/> y [[Berwick-upon-Tweed]], perdío por Inglaterra en 1482.
 
El centru xeográficu d'Escocia alcuéntrase a delles milles de la villa de [[Newtonmore]] en [[Badenoch]].<ref>Ver [http://www.highlandhostel.co.uk/wherearewe.htm "The 'Where Are We' page"] highlandhostel.co.uk. Recoyío’lRecoyío'l [[22 de setiembre]] de [[2007]].</ref> Algamando los 1.344 metros (4.406 pies) sobre'l nivel del mar, el puntu más altu d'Escocia ye'l nomao [[Ben Nevis]], en [[Lochaber]],dimientres que'l ríu más llargu del país ye'l [[Ríu Tay]], que tien una llonxitú de 190&nbsp;km (120&nbsp;milles).<ref>Keay, J. & Keay, J. (1994) ''Collins Encyclopaedia of Scotland''. London. HarperCollins. Páxines 734 y 930.</ref><ref>[http://ca.encarta.msn.com/dictionary_561508579/Tay.html "Tay"] Encarta. Recoyío’lRecoyío'l [[21 de marzu]] de [[2008]].</ref>
 
=== Xeoloxía y xeomorfoloxía ===
Llinia 129:
 
=== Central Lowlands ===
Les [[Central Lowlands]] o Tierres Baxes del centru comprenden una [[fuexa teutónica]] que compónse mayoritariamente de formaciones del [[Paleozoicu]]. Mundhos d'esos sedimentos tienen significáu económicu porque ehí ye au s'atopen les fontes rocoses de carbón y fierru qu'alitaron la [[Revolución Industrial]] n'Escocia. Esti area tamién tien sofrío d'un intense vulcanismu, col [[Arthur's Seat]], n’n'[[Edimburgu]], siendo un restu ñidiu de lu qu'hai cuantayá foi un [[volcán]] munchu más grande. Esti area ye rellativamente plana, pesie a qu'hai montes como los [[Ochil Hills|Ochils]] y [[Campsie Fells]], que son cacique esclusivos.
 
=== Southern Uplands ===
Llinia 137:
[[Archivu:BenNevis2005.jpg|thumb|[[Ben Nevis]], el picu más altu de les [[Islles Britániques]]]]El clima d'Escocia ye un clima [[temperáu]] y [[Clima oceánicu|oceánicu]], y tiende a camudar muncho. Ye templao pola [[Corriente del Golfu]] del [[Océanu Atlánticu]], y por mor d'ésti tien iviernos seles (pero branos más fríos y llentos) qu'árees en llatitúes asemeyaes, por exemplu [[Copenhague]], [[Moscú]], o la [[Península de Kamchatka]] allende Escocia en [[Eurasia]]. De toes formes, les temperatures son polo xeneral más baxes que nel restu'l Reinu Xuníu, y ye au se rexistró la temperature más baxa na historia del Reinu Xuníu, -27.2&nbsp;°[[Celsius|C]] (-16.96&nbsp;°[[Fahrenheit|F]]) registraos en [[Braemar]], nes montañes de [[Grampian Mountains (Escocia)|Grampian]], el [[11 de febreru]] de [[1895]].<ref>[http://web.archive.org/web/20040901225337/http://www.bbc.co.uk/weather/features/understanding/uk_records.shtml BBC Weather: UK Records] BBC.co.uk. Recoyío'l [[21 de setiembre]] de [[2007]]. La mesma temperature foi tamién rexistrada en Braemar el [[10 de xineru]] de [[1982]] y en [[Altnaharra]], nes [[Highlands]], el [[30 d'avientu]] de [[1995]].</ref> La media másima del iviernu ye de 6&nbsp;°C (42.8&nbsp;°F) nes lowlands, cola media del branu algamando los 18&nbsp;°C (64.4&nbsp;°F). La temperature más alta inxamás rexistrada foi de 32.9&nbsp;°C (91.22&nbsp;°F) en [[Greycrook]], nos [[Borders]], el [[9 d'agostu]] de [[2003]].<ref name="Met Office UK">{{cita web | title = Climate: Scotland| url = http://www.met-office.gov.uk/climate/uk/location/scotland/index.html | publisher= Met Office| accessdate = 2006-09-14}}</ref>
 
En xeneral, l'oeste d'Escocia ye davezu más templao que'l este debio a la influencia de les corrientes oceániques del Atlánticu y les temperaturas fríes veníes dende’ldende'l [[Mar del Norte]]. [[Tiree]], nes [[Hébrides Interiores]], ye un de los sitios más soleaos del país: algamó a tener 300 díes soleaos en 1975. Les precipitaciones camuden a lo llargo de toa Escocia. Les tierres altes del oeste d'Escocia resulten ser el territoriu más llentu del país, con precipitaciones añales qu'esceden los 3.000&nbsp;mm (120&nbsp;[[pulgada|pulgaes]]).<ref name="Met Office UK"/> En comparanza, la mayoría de les tierres baxes del país reciben menos d'800&nbsp;mm (31&nbsp;pulgaes) añalmente.<ref name="Met Office UK"/> Les fuertes nevaes nun son daqué común nes tierres baxes, anque pasa a ser daqué más normal con sitios d'altor. [[Braemar]] esperimenta una media de 59 díes nevosos añales,<ref>[http://web.archive.org/web/20040926133609/http://www.bbc.co.uk/weather/features/understanding/scotland_01.shtml Scottish Weather Part One] BBC.co.uk Recoyío'l [[21 de setiembre]] de [[2007]]</ref> dimientres que les árees costeres tienen una media menor de 10 díes.<ref name="Met Office UK"/>
 
=== Flora y fauna ===
[[Archivu:Red deer.jpg|thumb|right|[[Ciervu roxu]]]]La vida salvaxe d'Escocia ye la típica del noroeste d'[[Europa]], pesie a que bayura de los grandes mamíferos como'l [[Lynx lynx|llince]], l'[[Osu pardu]], el [[Canis lupus lupus|llobu]], l'[[alce]] y la [[Morsa]] foren cazaos fasta'l so desaniciu a lo llargo de la hestoria. Hai importantes poblaciones de [[Pinnipedia|foques]] y ñeros territoriales internacionalmente significativos pa variedaes d'[[Ave marina|aves marines]] como'l [[Alcatraz común]].<ref> Fraser Darling, F. & Boyd, J.M. (1969) ''Natural History in the Highlands and Islands.'' London. Bloomsbury.</ref> Amás de lu comentao, l'[[Águila rial]] vien a ser un inconu nacional.
Nos altores másimos de les montañes especies qu'inclúin la [[perdiz nival]], la [[llebre de les ñeves]] y l'[[armiñu]] puen ser vistes nes sos fases de pelaxe blanco dimientres los meses d'iviernu.<ref>[http://www.cairngorms.co.uk/resource/docs/publications/CNPA.Paper.225.State%20of%20the%20Park%20Report%20-%20Chapter%202%20Natural%20Resources.pdf "State of the Park Report. Chapter 2: Natural Resources"](pdf) (2006) Cairngorms National Park Authority. Recoyío’lRecoyío'l [[14 d'ochobre]] de [[2007]].</ref> Restos llariegos de biesques de [[Pinus sylvestris|pinu escocés]] siguen esistiendo<ref>Preston, C.D., Pearman, D.A., & Dines, T.D. (2002) ''New Atlas of the British and Irish Flora''. Oxford University Press.</ref> y ente eses árees les aves de la especie [[Loxia scotica]], l'únicu páxaru endémicu de Gran Bretaña, puen atopase xunto con [[Faisán|faisanes]], [[Gatu montés|gatos monteses]], [[Esguil|esguiles roxes]] y [[Marta|martes]].<ref>Gooders, J. (1994) ''Field Guide to the Birds of Britain and Ireland''. London. Kingfisher.</ref><ref>Matthews, L.H. (1968) ''British Mammals''. London. Bloomsbury.</ref>
 
La flora del país ye variada, con biseques qu'inclúin especies tanto [[caducifolios|caducifolies]] como [[coníferes]], asina como de [[Páramu|páramos]] y [[tundra]]. De toes formes, La plantación a gran escala d'árboles comerciales y el manexu de los páramos de los habitats de llatitúes más altes pa pación d'oveyes y campos pa la práutica comercial del deporte impauten na distribución de plantes y animales llariegos.<ref>[http://www.snh.org.uk/pdfs/publications/commissioned_reports/f01as01.pdf ''Integrated Upland Management for Wildlife, Field Sports, Agriculture & Public Enjoyment''] (pdf) (September 1999) Scottish Natural Heritage. Recoyío'l [[14 d'ochobre]] de [[2007]]</ref> L’árbolL'árbol más altu del Reinu Xuníu ye un [[Abetu de Douglas]] auq s'atopa en Reelig Glen, a la vera d'Inverness, y el [[Texu de Fortingall]] tien unos 5.000 años y ye probatible que seya'l ser vivu de más antiguedá n'Europa.<ref>[http://www.treefestscotland.org.uk/forestry/INFD-6UFC5F "The Fortingall Yew"] Forestry Commission. Recoyío'l [[24 de xunu]] de [[2007]].</ref><ref>[http://www.forestry.gov.uk/newsrele.nsf/WebPressReleases/3EEE4838BED1F155802570D8003965E9 "Scotland remains home to Britain's tallest tree as Dughall Mor reaches new heights"] Forestry Commission. Recoyío'l [[26 d'abril]] de [[2008]]</ref> Pesie a que'l númberu de [[Planta vascular|plantes vasculares]] natives ye baxu sigún los standards mundiales, la sustancial flora [[Bryophyta|briófita]] ye d'importancia global.<ref>[http://www.snh.org.uk/publications/on-line/naturallyscottish/mossesliverworts/whyscotland.asp "Why Scotland has so many mosses and liverworts"] SNH. Recoyío'l [[14 de mayu]] de [[2008]].</ref><ref name=RBGE>[http://www.rbge.org.uk/science/cryptogamic-plants-and-fungi/bryology "Bryology (mosses, liverworts and hornworts)"] Royal Botanic Garden Edinburgh. Recoyío’lRecoyío'l [[15 de mayu]] de [[2008]].</ref>
 
== Economía ya infraestructura ==
Llinia 183:
 
=== Tresporte ===
[[Archivu:Plane arrival at Barra Airport.jpg|thumb|Un [[De Havilland Canada DHC-6 Twin Otter|Twin Otter]] de l'aerollínia [[Loganair]] nel [[Aeropuertu de Barra (Escocia)|Aeropuertu de Barra]], l'únicu aeropuertu del mundu qu'emplega una playa como pista d'aterrizax pa servicios programaos.]] Escocia tien cinco [[Aeropuertu internacional|aeropuertos internacionales]] cimeros ([[Aeropuertu Internacional de Glasgow]], [[Aeropuertu d'Edimburgu]], [[Aeropuertu d'Aberdeen]], [[Aeropuertu de Glasgow Prestwick]] y [[Aeropuertu d'Inverness]]) que xuntos ufren 150 destinos internacionales con gran variedá d'horarios y [[vuelu chárter|vuelos chárter]].<ref>''The Scotsman'' [[27 de marzu]] de [[2007]]. "Special Report—Business Class"</ref> La [[BAA Limited|BAA]] opera en tres aeropuertos, (Edimburgu, Glasgow y Aberdeen), y la [[Highlands and Islands Airports Limited|Highland and Islands Airports]] opera n’11n'11 aeropuertos rexonales, (incluyendo Inverness), ufriendo los más remotos destinos d'Escocia.<ref name="HIAL">[http://www.hial.co.uk/ "Highlands and Islands Airports - Airport Information"] Highlands and Islands Airports Limited. Recoyío’lRecoyío'l [[26 de setiembre]] de [[2007]].</ref> [[Infratil]] opera nel Glasgow Prestwick.
 
Les [[autopista|autopistes]] y mayores [[carretera nacional|carreteres nacionales]] escoceses son remanaes pol [[Transport Scotland]]. El restu de la rede de carreteres ye remanada poles autoridaes llocales escoceses en ca una de les sos árees.
Llinia 189:
Servicios regulares de [[ferry]] operen ente les mainland y la comunidá de les Islles. Estos servicios son la mayoría remanaos por [[Caledonian MacBrayne]], anque dellos son operaos por conceyos llocales. Otres rutes de ferry, ufríes por bayura compañíes, coneuten con [[Irlanda del Norte]], [[Bélxica]], [[Noruega]], les [[Islles Feroe]] y tamién con [[Islandia]].
[[Archivu:Bb-forthrailbridge.jpg|thumb|left|[[Forth Bridge (ferrocarril)|Forth Bridge]]]]
[[Network Rail|Network Rail Infrastructure Limited]] posee y opera los activos d'infraestructures del sistema ferroviariu d'Escocia, dimientres que’lque'l [[Gobiernu escocés]] caltién responsabilidá en xeneral pa la estratexa vial y la financiación n'Escocia.<ref name="Office of Rail Regulation">[http://www.rail-reg.gov.uk/upload/pdf/238.pdf "Disaggregating Network Rail's expenditure and revenue allowance and future price control framework: a consultation (June 2005)"] Oficina de Regulación Vial. Recoyío'l [[2 de payares]] de [[2007]].</ref> La rede ferroviaria d'Escocia tien alrodiu de 340 estaciones de ferrocarril y 3.00 kilóetros de ruta, con más de 62 millones de viaxes de pasaxeros ca añu.<ref>[http://www.transportscotland.gov.uk/rail Transport Scotland - Rail] www.transportscotland.gov.uk accedío’laccedío'l 10 de xunetu de 2008 </ref>
 
La rede ferroviaria d'Escocia ye remanada pol [[Transport Scotland]].<ref name="TRANSSCOT">[http://www.transportscotland.gov.uk/defaultpage1221cde0.aspx?pageID=30 "Rail"] Transport Scotland. Recoyío'l [[26 de setiembre]] de [[2007]].</ref> Les llinies ferroviaries cimeres (Main Railway lines) [[East Coast Main Line|East Coast]] y [[West Coast Main Line|West Coast]] y la [[Cross Country Route (MR)|Cross Country Line]] coneuten la mayoría de les ciudaes y pueblos d'Escocia y tamién cola rede ferroviaria d'Inglaterra. Los servicios ferroviarios civiles son operaos por [[First Scotrail]].
Llinia 201:
Nel [[Central Lowlands|Cintu central]] ye au s'atopen la mayoría de les cimeres ciudaes y poblaciones. Glasgow alcuéntrase al oeste, dimientres qu'[[Edimburgu]] y [[Dundee]] tan na costa este. La única ciudá escocesa d'importancia que nun s'atopa nesi centru poblacional ye [[Aberdeen]], na costa este, al norte. A parte d'Aberdeen, el restu de les Highlands tan perpocu poblaes, anque la ciudá d'[[Inverness]] tien esperimentao un abondo crecimientu nos caberos años. En xeneral sólo les islles de más tamañu y más accesibles caltienen población humana, y menos de 90 tan habitaes anguaño. Les Southern Uplands (tierres altes del sur) son esencialmente rurales y dominaes pola agricultura y los montes.<ref>Clapperton, C.M. (ed) (1983) ''Scotland: A New Study''. London. David & Charles.</ref><ref>Miller, J. (2004) ''Inverness''. Edinburgh. Birlinn. ISBN 9781841582962</ref> Debio a los problemes de vivienda en Glasgow y Edimburgu, cinco nueves ciudaes foren creyaes ente 1947 y 1966. Éstes son [[East Kilbride]], [[Glenrothes]], [[Livingston]], [[Cumbernauld]], ya [[Irvine]].<ref>[http://www.bbc.co.uk/scotland/education/as/sixties/standard/rural/new_towns.shtml "New Towns"] BBC Escocia. Recoyío'l [[24 de xunetu]] de [[2007]].</ref>
 
Debio a la immigración dende la [[Segunda Guerra Mundial]], Glasgow, Edimburgu y Dundee tienen pequeñes comunidaes asiátiques.<ref>[http://www.urdustan.net/2004/11/scotland-speaks-urdu.html "Scotland speaks Urdu"] (2004)Urdustan.net. Recoyío'l [[26 de setiembre]] de [[2007]].</ref> Dende la reciente [[Ampliación de la Xunión Europea]] tien medrao enforma’lenforma'l númberu de xente proveniende d'[[Europa Central]] y [[Europa del Este|del Este]], y estímase qu'unos 40.000 ó 50.000 [[Polacu|polacos]] tan agora viviendo nel país.<ref>''The Pole Position'' ([[6 d'agostu]], [[2005]]). Glasgow. Sunday Herald newspaper.</ref> Dende 2001, hai 16.310 residentes [[Tusán|chinos étnicos]] n’Escocian'Escocia.<ref>Statistics [http://www.scotland.gov.uk/Publications/2004/02/18876/32939 Análisis d'Etnicidá nel Censu de 2001 – Reporte de Sumariu] Gobiernu Escocés. Recoyío’lRecoyío'l [[27 de setiembre]] de [[2007]].</ref> Los grupos étnicos que s’atopens'atopen n’Escocian'Escocia tan nes proporciones que vienen darréu: Blancu - 97.99%, Sudasiáticu - 1.09%, Prietos- 0.16%, Mezáu - 0.25%, Chinu - 0.32% y Otros - 0.19%.
 
Escocia tien reconocíes oficialmente tres llingües: [[Inglés]], [[Escocés]] y [[Gaélicu escocés]]. Cásique la totalidá de los escoceses falen l'inglés escocés estándar, y en 1996 la Oficina Xeneral de Rexistros d'Escocia estimó que'l 30% de la población falaba fluentemente l'escocés.<ref>{{cita web | url = http://www.gro-scotland.gov.uk/census/censushm/censcr02/census-user-needs-and-legislation/cenrep10.html | title = Scotland's Census 2001, Part 1: Census User Needs and Legislation | publisher = General Register Office for Scotland |accessdate = 26-09-2007|}}</ref> L'escocés ye mayoritariamente falao nes islles occidentales, onde la mayoría de la xente sigue falándolo; de toes formes, nacionalmente el so emplegu ta confináu a un simple 1% de la población.<ref>{{cita web | url = http://www2.arts.gla.ac.uk/SESLL/STELLA/STARN/lang/GAELIC/focus.htm | title = A Century on the Census—Gaelic in Twentieth Century Focus | author = Dr. Kenneth MacKinnon | publisher = [[Universidá de Glasgow]]|accessdate = 26-09-2007|}}</ref>
Llinia 207:
=== Educación ===
[[Archivu:College-1.jpg|thumb|left|[[Marischal College]], [[Universidá d'Aberdeen]]]]El sistema educativu escocés siempres tien sío estremao del del restu del Reinu Xuníu, con un énfasis carauterísticu na [[Educación lliberal|educación peramplia]].<ref>{{cita web | title = A Guide to Education and Training in Scotland - "the broad education long regarded as characteristic of Scotland" | url = http://www.scotland.gov.uk/Publications/2003/03/16743/19914|publisher= Scottish Government | accessdate = 18-10-2007}}</ref> Escocia foi el primer país dende la [[Esparta]] de la [[Grecia clásica]] n'enfotar la [[educación público]] xeneral.<ref>{{cita web | title = Intro to Scottish Education| work = The Scottish Education Act of 1696 heralded the first National system of education in the World since ancient Sparta| url = http://www.siliconglen.com/Scotland/17_1.html |publisher = www.siliconglen.com| accessda e =07-03-2007}}</ref> La escolarización féxose obligatoria per primer vegada n'Escocia col Acta Educacional de 1496, y dempués, en 1561, la [[Ilesia d'Escocia]] espuso un programa nacional de reforma espiritual, incluyendo una escuela en ca [[parroquia]]. La educación caltúvose como materia de la Ilesia más que del Estáu fasta l'Acta Educacional de 1872.<ref>"Schools and schooling" in M. Lynch (ed.), ''The Oxford Companion to Scottish History'', (Oxford, 2001), pp. 561–563.</ref>
Tolos guaḥes de 3 y 4 años n’Escocian'Escocia tienen drechu a una [[guardería]] gratuíta con una “infraestructura pa neños d'ente 3 y 5 años”<ref>{{cita web | title = A Curriculum Framework for Children 3–5|url = http://www.ltscotland.org.uk/earlyyears/images/CF3to5_tcm4-115469.pdf|publisher= Scottish Executive |format= pdf | accessdate = 06-05-2007}}</ref> ufriendo normes curriculares. La [[educación primaria]] formal entama aprosimadamente a los 5 años y fina dempués de 7 (P1–P7); La directriz 5–14 provée d'un marcu llegal.<ref>{{cita web | title = 5–14 Curriculum: Guidelines | url = http://www.ltscotland.org.uk/5to14/guidelines/index.asp|publisher= Learning and Teaching Scotland |accessdate = 06-05-2007}}</ref> Anguaño, los neños y neñes n’Escocian'Escocia afronten los esamesesámenes de “Gráu Estándar” a la edá aproximada de 15 ó 16 años. La escuela déxase a los 16 años, y tres d'eso los alumnos puen escoyer permanecer na escuela y estudiar pa los esamesesámenes d'[[Scottish Qualifications Authority|accesu]], [[Scottish Qualifications Authority|Intermedios]] o de [[Scottish Qualifications Authority|Gráu Superior]] y [[Scottish Qualifications Authority|Avanzáu Superior]]. Un pequeñu númberu d'estudiantes en delles escueles privaes o [[Escuela privada|independientes]] siguen el sistema educativu inglés y nun siguen el sistema de Gráu Estándar, sinon el “GCSE”, y los niveles A y AS en llugar del Grau Superior y l'Avanzáu Superior.<ref>[http://www.scis.org.uk/genInfo/genInfo_scott_exam.html "The Scottish Exam System"] Conceyu Escocés d'Escueles Independientes. Recoyío'l [[26 de setiembre]] de [[2007]].</ref>;Hai 14 universidaes escoceses, delles de les cuales tan ente les más vieyes del mundu.<ref>{{cita web | title = Welcome to the Carnegie Trust for the Universities of Scotland | url = http://www.carnegie-trust.org/what_we_do.htm|publisher= Carnegie Trust for the Universities of Scotland | accessdate = 18-10-2007}}</ref><ref>{{cita web | title = Understanding Scottish Qualifications | url = http://www.sac.ac.uk/learning/prospective/international/ireland/IrelandScotsqual|publisher= Scottish Agricultural College | accessdate = 18-10-2007}}</ref> El país produz un 1% de les publicaciones científiques con menos d'el 0,1% de la población mundial, y les mayores instituciones educatives representen el nueve por cientu de les esportaciones del seutor servicios d'Escocia.<ref>{{cita web | title = A Framework for Higher Education in Scotland: Higher Education Review Phase 2 | url = http://www.scotland.gov.uk/Publications/2003/03/16786/20354|publisher= Scottish Government | accessdate = 18-10-2007}}</ref><ref>{{cita web | title = What is higher education? | url = http://www.universities-scotland.ac.uk/Facts%20and%20Figures/HigherEducation.pdf|publisher= Universities Scotland | accessdate =18-10-2007}}</ref>
=== Relixón ===
[[Archivu:Iona Abbey.jpg|thumb|right|[[Iona Abbey]], posiblemente'l llugar de nacencia del cristianismu n'Escocia]]Dende la [[Reforma escocesa]] de 1560, la [[ilesia nacional]] (la [[Ilesia d'Escocia]], tamién conocida como [[Kirk|The Kirk]]) tien sío [[Protestantismo|protestante]] y [[Calvinismu|reformada]] no que cinca a la teoloxía. Dende 1689 tien tenío un sistema de gobiernu [[Ilesia presbiteriana|presbiterianu]], y disfruta de dixebrá del estáu.<ref name=Keay/> Aprosimadamente'l 12% de la población son anguaño miembros de la Ilesia d'Escocia, con un 40% de la población afirmando tener afinidá por esa ilesia. La Ilesia opera con una cadarma de [[parroquia|parroquies]], con toda comunidá n'Escocia teniendo una congregación llocal. Escocia tien tamién una población significativa [[Ilesia Católica|católico-romana]], particularmente nel oeste. Dempués de la Reforma, el catolicismu romanu continuó nes [[Highlands]] y delles islles del oeste como [[Uist]] y [[Barra]], y foi fortalecíu, dimientres el [[sieglu XIX]] pola [[inmigración]] dende [[Islla d'Irlanda|Irlanda]]. Otres confesiones n’Escocian'Escocia inclúin la [[Ilesia Llibre d'Escocia]], otres rames presbiterianes y la [[Ilesia Episcopal Escocesa]]. L'[[Islam]] ye la [[relixón]] nun cristiana más abundante (estímense 40.000 fieles n’Escocian'Escocia, lu que supón menos d'un 0.9%),<ref name="GROSCOT">{{cita web | url = http://www.gro-scotland.gov.uk/press/news2005/analysis-of-religion-in-the-2001-census.html | publisher = General Register Office for Scotland |title = Analysis of Religion in the 2001 Census|accessdate = 26-09-2007}}</ref> y hay tamién comunidaes significatives de [[Xudaísmu|xudíos]], [[Hinduísmusm|hindúes]] y [[Sikh]], especialmente en Glasgow.<ref name="GROSCOT"/> El monasteriu de [[Samyé Ling]], a la vera d'[[Eskdalemuir]], que celebró'l so 40u aniversariu en 2007, inclúi el mayor templu [[Budismu|budista]] n’Europan'Europa Occidental.<ref>[http://www.buddhistchannel.tv/index.php?id=3,4102,0,0,1,0 "In the Scottish Lowlands, Europe's first Buddhist monastery turns 40"] The Buddhist Channel. Recoyío’lRecoyío'l [[24 de xunu]] de [[2007]].</ref> Nel censu de 2001, el 28% de la población afirmaba nun tener inclinaciones relixoses.
 
=== Sanidá ===
La sanidá n’Escocian'Escocia ye mayoritariamente remanada por [[NHS Scotland]] (Serviciu Nacional de Salú d'Escocia), que ye’lye'l sistema sanitariu públicu del país. El serviciu foi fundao pol Serviciu Nacional de Salú n’Escocian'Escocia col Acta de 1947 (más tarde sustituyío pol Acta del Sistema Nacional de Salú d'Escocia de 1978) qu'entró en furrulamientu el 5 de xunetu de 1948 pa coincidir col llanzamientu del NHS n’Inglaterran'Inglaterra y [[Gales]]. De toes formes, aínda enantes de 1948, la metá del territoriu escocés cuntaba con cobertura por un sistema sanitariu con fondos del estáu, ufríu pol [[Highlands and Islands Medical Service]] (Serviciu Médicu de les Highlands y les Islles).<ref>[http://www.60yearsofnhsscotland.co.uk/history/birth-of-nhs-scotland/highlands-and-islands-medical-service.html Highlands and Islands Medical Service (HIMS)] www.60yearsofnhsscotland.co.uk, accedío’laccedío'l 28 de xunetu de 2008</ref> En 2006, L'NHS escocés emplegaba a unes 158.000 persones, incluyendo más de 47.500 enfermeres, comadrones y asistentes sanitarios, y más de 3.800 consultores. Amás, tamién había más de 12.000 médicos, médicos de familia y otros profesionales de la salú, incluyendo dentistes, oftalmólogos y farmacéuticos, quienes operen con contratu independiente proveyendo d'un rangu de servicios nel NHS a cambiu de pagues y honorarios dixebraos del restu.<ref>[http://www.show.scot.nhs.uk/introduction.aspx About the NHS in Scotland] NHS Scotland</ref> El Gabinete Secertariu pa la Salú y el Bientar ye responsable asignáu pol Parllamentu escocés pal trabayu de la NHS d'Escocia.
 
== Exércitu ==
Pesie a qu'Escocia tien una amplia tradición militar que precede al [[Tratáu de la Xunión]] con Inglaterra, les sos [[fuercia armada|fuercies armaes]] agora formen parte de les Fuercies Armaes Britániques, cola notable esceición de los [[Atholl Highlanders]], l'únicu exércitu priváu llegal d'Europa. En 2006, los [[reximientu|reximientos]] d'infantería de la [[División Escocesa]] foren fusionaos col [[Reximientu Real d'Escocia]]. Otros regimientos escoceses distintivos nel [[Exércitu Británicu]] inclúin la [[Guardia Escocesa]] y les [[Guardies Reales Escoceses Dragoon]].
 
Debio a la so [[topografía]] y conocida llonxanza, partes d'Escocia tien agospiao bayura d'establecimientos notorios de resistencia, con estremaos motivos a lo llargu'l tiempu.<ref>L'altu númberu de bases militares n'Escocia tien dao llugar al emplegu del eufemismu "Fuerte Escocia". Ver Spaven, Malcolm (1983) ''Fortress Scotland''. London. Pluto Press in association with Scottish CND.</ref><ref>[http://news.bbc.co.uk/1/hi/scotland/6186213.stm "Pensioner, 94, in nuclear protest"] BBC.co.uk. Recoyío'l [[29 de xunetu]] de [[2007]].</ref><ref>[http://news.bbc.co.uk/1/hi/scotland/4083933.stm "Reprieve for RAF Lossiemouth base"] BBC.co.uk. Recoyío'l [[29 de xunetu]] de [[2007]].</ref> Ente 1960 y 1991, el [[Holy Loch]] (Llagu Santu) foi una bas pa la flota estaoxunidense de [[submarinos con capacidá nuclear]] [[UGM-27 Polaris]].<ref>[http://www.argyllonline.co.uk/index.asp?id=206 "Dunoon and the US Navy"] Argyll online. Recoyío’lRecoyío'l [[29 de xunetu]] de [[2007]].</ref> Anguaño, la Bas Naval Clyde de la So Maxestá, a 25 milles (40km) al oeste de Glasgow, ye la bas pa los cuatro submarinos nucleares de clas ''Vanguard'' armaos con misiles Trident que comprenden parte del arsenal nuclear británicu.
 
Les bases de frente de la Fuercia Aérea Real atópense tamién n'Escocia. Éstes son la RAF Lossiemouth, la RAF Kinloss y la RAF Leuchars, de les que la cabera ye la bas de defensa aérea asitiada más al norte de tol Reinu Xuníu.
 
L'únicu llugar de prebes en campu abiertu d'armes con [[uraniu emprobecíu]] nes Islles Britániques ta a la vera de [[Dundrennan]].<ref>[http://news.bbc.co.uk/1/hi/scotland/1179662.stm "DU shell test-firing resumes"] ''BBC Scotland News'', [[21-02-2001]]. Recoyío’lRecoyío'l [[13 de setiembre]] de [[2006]].</ref> Debio a ello, más de 7.000 municiones radioactives atópense nel fondu marinu de la [[Falla de Solway]].<ref>[http://www.publications.parliament.uk/pa/cm200001/cmhansrd/vo010207/debtext/10207-35.htm Depleted Uranium (Shelling)] Parliament of the United Kingdom: Science and Technology Committee—Debates [[7 de febreru]] de [[2001]]. Hansard. Recoyío’lRecoyío'l [[26 de setiembre]] de [[2007]]</ref>
 
== Cultura ==
Llinia 227:
La [[música]] escocesa ye un aspect significativu de la cultura de la nación, con influencies tanto modernes como tradicionales. Un exemplu d'un instrumentu tradicional escocés lu ye la gaita escocesa, un [[instrumentu de vientu]] consistente en tres roncones de pequeñu tamañu y un cuartu, mayor, melódicu, nomáu “chanter” n'[[inglés]], y pelos que pasa l'aire continuadamente por una bolsa d'aire, el fueye, que furrula a móu de reservoriu del mesmu. El [[Arpa celta|clàrsach]], el [[vigulín]] y el [[curdión]] son tamién instrumentos tradicionales escoceses, el caberu perpresente en bandes de [[danza escocesa]]. Anguaño, hai abondes bandes esitoses n'Escocia, al mesmu tiempu que músicos independientes, con munchu ésitu en dellos estilos musicales.<ref>{{cita web | url=http://www.list.co.uk/article/2658-belle-sebastian-revealed-as-best-scottish-band-of-all-time/ | title=Best Scottish Band of All Time | publisher = The List |accessdate=2006-08-02}}</ref>
 
La [[lliteratura]] escocesa inclúi testos escritos n'[[inglés]], [[Gaélicu escocés|escocés]], [[escocés]], [[francés]] y [[llatín]]. El poeta y compositor [[Robert Burns]] escribió n’escotun'escotu, pesie a que la mayoría de lu qu'escribió tamién ta n’inglésn'inglés y nun dialeutu escotu "cenciellu" que ye munchu más accesible pa un mayor públicu. De mena asemeyada, les obres de [[Sir Walter Scott]] y [[Arthur Conan Doyle]] foren y son internacionalmente esitoses, sobre tóu na dómina de la so escritura, nel periodu ente los [[sieglu XIX|sieglos XIX]] y [[sieglu XX|XX]].<ref name="Scotti">{{cita web | url=
http://external.oneonta.edu/cooper/articles/suny/1997suny-buchenau.html | title='Wizards of the West'? How Americans respond to Sir Walter Scott, the 'Wizard of the North' | author= Barbara Buchenau | publisher=Goettingen University | accessdate=11-12-2006}}</ref> [[J. M. Barrie]] introduxo’lintroduxo'l movimientu conocíu como la "[[Escuela Kailyard]]"en acabando’lacabando'l sieglu XIX, que mezaba elementos de [[fantasía]] y [[folklore]] coles modes.<ref name="Kailyard">{{cita web | url=http://www.arts.gla.ac.uk/sesll/ScotLit/bibliography/4thsection.html | title=Scottish Literature | publisher=University of Glasgow Faculty of Arts | accessdate=11-12-2006}}</ref> Esta tradición tiense vista como un tropiezu pa la lliteratura escocesa, ya que s'enfotaba nuna imaxe d'una cultura escocesa idealizada y pastoral.<ref name="Kailyard"/> Dellos novelists modernos, como [[Irvine Welsh]] (de la famosa ''[[Trainspotting (novela)|Trainspotting]]''), escribe nun distintivu [[inglés escocés]] que reflexa les dures rialidaes de la vida contemporánea.<ref name="Dialect">{{cita web | url=http://www.contemporarywriters.com/authors/?p=auth120 | title=Contemporary Writers | publisher=British Council | accessdate=12-12-2006}}</ref> Más recientemente, l'autora [[J.K. Rowling]] tiense convertío nuna de les escritores más populares del mundiu (y una de les más riques) a traviés de la so saga [[Harry Potter]], qu'entamó a escribir nuna cafetería d'Edimburgu.
 
El mediu comunicativu nacional ye [[British Broadcasting Corporation|BBC Escocia]] (“BBC Alba” en Gaélicu), una parte constituyente de la [[British Broadcasting Corporation]], el mediu públicu del Reinu Xuníu. Controla dos canales nacionales de television y les emisores nacionales de radiu, como ''[[BBC Radio Scotland]]'' y ''[[BBC Radio nan Gaidheal]]'', ente otres. Los canales de television nacionales cimeros n'Escocia son [[STV]] y [[Border Television]]. [[Periodicu|Periódicos]] nacionales como'l [[Daily Record (Escocia)|''Daily Record'']], [[The Herald (Glasgow)|''The Herald'']] y ''[[The Scotsman]]'' son toos producíos n’Escocian'Escocia.<ref name="Newspapers">{{cita web | url=http://www.ifla.org/IV/ifla68/papers/051-127e.pdf | title=Newspapers and National Identity in Scotland | publisher=IFLA University of Stirling | accessdate=12-12-2006}}</ref> Importantes diarios rexonales inclúin ''[[The Courier and Advertiser|The Courier]]''al este de Dundee, y ''[[Press and Journal (escocia)|The Press and Journal]]'' na zona d'Aberdeen y el norte.<ref name="Newspapers"/>
 
=== Deporte ===
[[Archivu:18th Green and Clubhouse.jpg|thumb|left|L'[[Old Course]] en St Andrews]]
El [[deporte]] n'Escocia ye un elementu importante de la cultura, col país congregando la mayoría de les sos propies competiciones deportives nacionales, y esfrutando de representación independiente en munchos eventos deportivos internacionales como la [[Copa del mundo de la FIFA]], la [[Copa del mundo de Cricket]] y los [[Xuegos de la Commonwealth]] (pesie a que nun la tien nos [[Xuegos Olímpicos]]). Escocia tien los sos propios cuerpos de gobiernu nacionales, como l'[[Asociación Escocesa de Fútbol]] (la segunda asociación nacional de fútbol más antiga del mundu)<ref>Soccer in South Asia: Empire, Nation, Diaspora. Por James Mills, Paul Dimeo: Páxina 18 – L'asociación de fútbol más antiga ye la FA inglesa, dempués la escocesa y en tercer llugar la india.</ref> y la [[Xunión Escocesa de Rugby]]. Variantes del fútbol tienen sío xugaes n’Escocian'Escocia per sieglos cola cabera referencia en 1424.<ref name=FIFA>{{cita web | author=Gerhardt, W. | publisher=[[FIFA]] | publishyear= | url=http://www.fifa.com/en/history/history/0,1283,1,00.html | title=The colourful history of a fascinating game. More than 2000 Years of Football | accessdate = 11-08-2006}}</ref> El [[fútbol]] n'Escocia ye agora'l [[deporte nacional]] y la [[Copa d'Escocia]] ye’lye'l troféu nacional más antigun del mundu.<ref name="Trophy">{{cita web |url=http://www.scottishcup.org/museum.html |title=Official Site of the Tennents Scottish Cup |publisher=The Tennents Scottish Cup |accessdate=10-12-2006}}</ref> los clubes escoceses tienen sío esitosos en competiciones europées col [[Celtic F.C.|Celtic]] ganando la [[Copa d'Europa]] en 1967, el [[Rangers F.C.|Rangers]] y l'[[Aberdeen Football Club|Aberdeen]] ganando la [[Recopa d'Europa]] en 1972 y 1983 respeutivamente, y ganando tamién l'Aberdeen la [[Supercopa d'Europa]] en 1983. La ciudá de [[St Andrews]], en [[Fife]], ye conocida internacionalmente como'l ''Llar del [[Golf]]''<ref>Keay (1994) ''op cit'' páxina 839. "En 1834 el [[The Royal and Ancient Golf Club of St Andrews|Royal and Ancient Golf Club]] declarró St. Andrews 'l'Alma Mater del golf' ".</ref>y pa munchos golfistes l'[[Old Course]], un antíguu campu de [[Links]] que data d'enantes de 1574, ye consideráu un llugar de peregrinax.<ref>Cochrane, Alistair (ed) ''Science and Golf IV: proceedings of the World Scientific Congress of Golf''. Páxina 849. Routledge.</ref> hai otros munchos campos de golf famosos n’Escocian'Escocia, incluyendo [[Carnoustie Golf Links|Carnoustie]], [[Gleneagles, Escocia|Gleneagles]], [[Muirfield (Escocia)|Muirfield]] y [[Royal Troon]]. Otres representaciones distintives de la cultura nacional del deporte inclúin los [[xuegos de les Highland]], el [[curling]] y el [[shinty]]. Escocia foi el país qu'acoyó los Xuegos de la Commonwealth en [[1970]] y [[1986]],y tornará a facelo nos de [[2014]].
 
=== Símbolos nacionales ===
[[Archivu:Saltire.jpg|thumb|left|la [[Cruz de San Andrés]] o “Saltire”, como se noma n'Escocia. La [[Bandera d'Escocia|bandera nacional d'Escocia]]]] La bandera d'Escocia, conocía como la Saltire o la Cruz de San Andrés, data (al menos en lleenda) del [[sieglu IX]], y supón ser la [[bandera]] nacional más antiga que siga n'usu. Dende [[1606]] la Saltire tamién tien formao parte del sideñu de la [[bandera de la Xunión]]. Hai otros munchos símbolos nacionales, tanto oficiales como non, incluyendo'l [[cardu]], l'[[emblema nacional|emblem floral]] de la nación, la declaración d'independencia política del [[6 d'abril]] de [[1320]]([[Declaración d'Arbroath]]), el patron testil de los [[tartan]]es que davezu son propios de [[clan escocés|clanes escoceses]] específicos, y la bandera del [[Lleón (heráldica)|Lleón Galopante]].<ref>"National identity" in M. Lynch (ed.), ''The Oxford Companion to Scottish History'', (Oxford, 2001), pp. 437–444.</ref><ref>Keay, J. & Keay, J. (1994) ''Collins Encyclopaedia of Scotland''. London. HarperCollins. Páxina 936.</ref><ref>[http://www.rampantscotland.com/symbols/blsymbols_index.htm "Symbols of Scotland—Index"] Rampant Scotland. Recoyío'l [[20 de setiembre]] de [[2007]].</ref>
[[Archivu:Royal Standard of Scotland.svg|thumb|right|L'estatus oficial de bandera real nun previén al [[Estandarte Real d'Escocia]] d'apaecer estraoficialmente como segunda bandera nacional]]
El cantar de la ''[[Flower of Scotland|Flor d'Escocia]]'' ye popularmente consideráu l'[[himnu Nacional d'Escocia]], y ye tocao n'eventos como partíos de fútbol y [[rugby]] nos que participe’lparticipe'l equipu nacional escocés. El cantar de ''[[Scotland the Brave]]'' ye’lye'l emplegáu pal equipu escocés nos [[Xuegos de la Commonwealth]]. De toes formes, dende la devolución, alderiques más serios sobre’lsobre'l tema tienen llevao a disputer l'usu de ''Flower of Scotland'' como himnu. Otres candidatures a ser consideraos himnos nacionales son ''[[Highland Cathedral]]'', ''[[Scots Wha Hae]]'' y ''[[A Man's A Man for A' That]]''.<ref>{{cita web| url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/uk_news/scotland/4036123.stm| title=Anthem demand falls on deaf ears| work=BBC Scotland News| date=24-11-2004| accessdate=13-09-2006}}</ref>
 
[[Andrzejki|St Andrew's Day]], el [[30 de payares]], ye'l día nacional, pesie a que la [[Nueche de Burns]] tiende a ser más considerada por parte la xente pa eses custiones. El [[Tartan Day]] (Día del Tartán) ye una innovación reciente proveniente de [[Canadá]]. En 2006, el Parllamentu Escocés aprebó l'[[Acta del Bank Holiday de St Andrews de 2007]], aprebando qu'esi día (30 de payares) pasare a ser un [[bank holiday]].<ref>[http://www.opsi.gov.uk/legislation/scotland/en2007/2007en02.htm "Explanatory Notes to St. Andrew's Day Bank Holiday (Scotland) Act 2007"] Office of Public Sector Information. Recoyío'l [[22 de setiembre]] de [[2007]]</ref>
Sacáu de «https://ast.wikipedia.org/wiki/Escocia»