Diferencies ente revisiones de «Llingües de Méxicu»

A partir de la penetración española nel territoriu mexicanu, l'idioma español foi llogrando una presencia mayor nos ámbitos más importantes de la vida. Primero, na [[Nueva España]], foi la principal llingua de l'alministración mientres el SIEGLU|XVII||s}}. Nos primeros años dempués de la [[Conquista de Méxicu|Conquista]] dexóse l'usu de les [[Llingües indíxenes d'América|llingües indíxenes]] ya inclusive s'afaló l'emplegu del [[náhuatl]] como ''[[llingua franca]]''. Sicasí lo anterior, calcúlase que, al concluyir la [[Independencia de Méxicu|Guerra d'Independencia]], el númberu de hipanohablantes escasamente superaba'l 40 % de la población, una y bones los indíxenasindíxenes siguíen emplegando mayoritariamente les sos llingües vernácules.

Como s'esplicó antes, nel momentu de falar avera del español, les llingües indíxenes fueron oxetu d'un procesu de marxinación y relegación a los ámbitos domésticu y comuñal de la vida social. Dende la so llegada a la Nueva España, dellos misioneros dar a la xera de rexistrar les llingües de los indios, estudiales y aprendeles, col propósitu d'ayudar a una evanxelización más eficiente. Con esti últimu propósitu, los [[misioneru|misioneros]] d'Indies defendieron pola enseñanza de los indíxenasindíxenes na so propia llingua. Acordies con esa visión, [[Felipe II d'España|Felipe II]] decretara en 1570 que'l náhuatl tenía de convertise na llingua de los indios de Nueva España, cola cuenta de faer más operativa la comunicación ente los nativos y la colonia peninsular. Sicasí, en 1696, [[Carlos II d'España|Carlos II]], estableció que l'español sería l'únicu idioma que podía y tenía de ser emplegáu nos asuntos oficiales y el gobiernu del virreinatu.<ref>Cifuentes, 1998.</ref> A partir del SIEGLU|XVII||s}}, los pronunciamientos a favor de la castellanización de los indios fueron cada vez más numberosos. Con ello, los colonizadores arrenunciaron a la so vocación billingüe, vocación que llevó nun primer momentu a los misioneros y a los [[Encomienda|encomenderos]] a aprender les llingües de los nativos. Esa necesidá de [[billingüismu]] treslladóse entós a los actores qu'articulaben les relaciones ente los niveles más altos del gobiernu y los pueblos indíxenes, esto ye, la élite nativa encarnada nos [[cacique]]s rexonales.

Dempués de la consumación de la independencia de Méxicu, la ideoloxía [[Lliberalismu|lliberal]] dominante llevó a los encargaos de la educación pública nel país, a implementar polítiques educatives que'l so propósitu yera la castellanización de los indíxenasindíxenes. Según los sos defensores, cola castellanización los indios quedaríen dafechu integraos a la nación mexicana (una nación criolla, según el proyeutu lliberal decimonónicu), n'igualdá col restu de los ciudadanos de la República. Salvo'l [[Segundu Imperiu Mexicanu]], encabezáu por [[Maximiliano I de Méxicu|Maximiliano]], nengún otru gobiernu del país interesar pol caltenimientu de les llingües indies mientres el SIEGLU|XIX||s}}, nin siquier el del únicu presidente indíxena que tuvo'l país: [[Benito Juárez]].

Por «[[castellanización]]» entiéndese, en Méxicu, el procesu d'adopción de la llingua española per parte de los pueblos indíxenes. Como se señaló enantes, los sos antecedentes ''[[de xure]]'' más remotos daten del SIEGLU|XVII||s}}, anque nun foi sinón hasta'l SIEGLU|XIX||s}} cuando algamó la so máxima espresión, nel contestu de la República lliberal. Cola xeneralización de la educación pública, la castellanización fíxose más fonda anque ello nun derivó nel abandonu absolutu de les llingües indíxenes per parte de los sos falantes. N'otros casos, la castellanización foi acompañada pol [[xenocidiu|esterminiu físicu]] o'l [[etnocidio]]; casos especiales son los [[yaqui]]s ([[Guerra del Yaqui]], 1825-1897), los [[etnia maya|mayes]] ([[Guerra de Castes]], 1848-1901) y los californios<ref>Los ''californios'' de les fontes coloniales son un conxuntu de grupos étnicos de distinta filiación. Ente ellos taben los guaicuras, pericúes, monguis, coras y laimones. Namái sobreviven un puñáu d'indíxenasindíxenes californios nel norte de [[Baxa California]], anque toos ellos atópense nun avanzáu procesu d'estinción.</ref> (que les sos llingües escastar a finales del SIEGLU|XIX||s}}, depués d'una llarga agonía qu'empezó col establecimientu de misiones católiques na península).

La castellanización tenía como propósitu esaniciar les diferencies étniques de los indíxenasindíxenes con respectu al restu de la población, para, n'última instancia, integralos en «igualdá» de condiciones a la nación. En Méxicu, unu de los principales criterios históricos pa la definición de «lo indíxena» foi la llingua (el criteriu racial» solo sumió nel discursu oficial na tercer década del SIEGLU|XX||s}}). Por ello, les estratexes pa inducir l'abandonu de les llingües indíxenes taben dirixíes principalmente a la prohibición llegal del so emplegu na [[educación]], la prohibición fáctica del exerciciu de la docencia pa los indíxenasindíxenes (cuando un indíxena aportaba a profesor, el gobiernu encargar de reasitialo nuna comunidá onde nun se falara la so llingua madre) y otres similares.

Contra lo que pensaben el defensores de la castellanización de los indíxenasindíxenes, la so incorporación al mundu de fala española nun significó un ameyoramientu nes condiciones materiales d'esistencia de los grupos étnicos. La política de castellanización zarapicábase tamién coles faltes del sistema educativu nacional. Suponía que los educandos remanaben de mano la llingua española, anque en munches ocasiones nun asocedía d'esta forma. Munchos indíxenasindíxenes que tuvieron accesu a la educación pública mientres la primer metá del SIEGLU|XX||s}} en Méxicu yeren monollingües, y al prohibíse-yos l'usu de la única llingua que remanaben, yeren incapaces de comunicase nel mediu escolar. Per otra parte, los docentes munches vegaes yeren indíxenasindíxenes que'l so dominiu del español tamién yera precariu, lo que contribuyó a la reproducción de los defectos competitivos ente los neños. En vista de lo anterior, na década de 1970 incorporóse la enseñanza en llingua indíxena nes zones d'abelugu, pero namái como un preséu transitoriu que tendría de contribuyir a un aprendizaxe más efectivu del español.

Mientres la década de 1980, la educación billingüe foi oxetu d'una promoción intensiva (en términos comparativos con periodos anteriores, cuidao que nunca constituyó un sistema masivu en Méxicu). Pero entá cuando los propósitos siguíen siendo los mesmos (la incorporación de los indíxenasindíxenes a la nación [[mestizu|mestiza]] y la castellanización), enfrentar dende entós a les faltes qu'acusa'l sistema d'educación intercultural implementáu na segunda metá de la década de 1990. Esto ye, que'l profesoráu asignáu a zones de fala indíxena con frecuencia nun apodera l'idioma indíxena que falen los sos estudiantes. Per otra parte, solo en feches bien recién la [[Secretaría d'Educación Pública (Méxicu)|Secretaría d'Educación Pública]] esmolecer pola producción de testos en llingües indíxenes, y namái en delles d'elles. La gran diversidá llingüística de Méxicu, aunida a les dimensiones amenorgaes de delles comunidaes llingüístiques, conducieron al sistema de [[educación intercultural billingüe]] a enfocase solo nos grupos más amplios.

La mayor parte de los falantes de llingües indíxenes en Méxicu son [[billingüismu|billingües]]. Esto ye resultáu d'un llargu procesu históricu en que les sos llingües fueron apostraes a los ámbitos de la vida comuñal y doméstica. Por cuenta de ello, la mayor parte de los indíxenasindíxenes ver na necesidá d'aprender a comunicase n'español tantu coles autoridaes como colos habitantes de les poblaciones mestices, que se convirtieron nos centros neurálxicos de les redes comuñales en que se víen integraes les sos sociedaes. A la declinación del númberu de [[monollingüismu|monollingües]] ente los mexicanos falantes de llingües indíxenes contribuyó tamién, como se señaló antes, la intensiva campaña educativa de corte castellanizante.

Na actualidá, esisten comunidaes llingüístiques onde menos del 10 % de los sos miembros falen puramente la llingua amerindia. Ye'l casu de la comunidá llingüística de los [[chontales de Tabasco]], qu'apenes presenten un 0,13 % de monollingües del total. Sígen-yos los yaquis (0,33 %) [[mazahua|mazahues]] —grupu étnicu del estáu de Méxicu, caracterizáu pola so temprana integración na rede económica de grandes ciudaes como [[Méxicu, D.F.]] y [[Toluca de Lerdo|Toluca]]—, con 0,55 % de monollingües; y los [[Mayu (pueblu)|mayos]] de Sonora y Sinaloa, con 1,78 %. Les comunidaes cola mayor cantidá d'indíxenasindíxenes monollingües son tamién aquelles onde l'analfabetismu ye más eleváu o que'l so territoriu étnicu tradicional alcontrar nes rexones más marxinaes de Méxicu. Tal ye'l casu de los amuzgos de Guerrero y Oaxaca, con 42 % de monollingües y 62 % d'analfabetismu; los tzeltales y tzotziles de los Altos de Chiapas, con 36,4 % y 31,5 % de monollingües respeutivamente; y los tlapanecos del Monte de Guerrero, con 31,5 % de monollingüismu.

N'años recién, delles comunidaes llingüístiques indíxenasindíxenes de Méxicu entamaron campañes de rescate y revalorización de les sos propies llingües. Quiciabes la esceición sían los zapotecos de Juchitán, nucleu urbanu de Oaxaca onde la llingua [[Idioma zapoteco|zapoteca]] tien una fuerte presencia en tolos ámbitos de la vida dende'l SIEGLU|XIX||s}}. Los movimientos reivindicadores de les llingües indíxenes tuvieron llugar casi puramente ente aquellos pueblos con eleváu billingüismu o que d'una o otra manera ensertáronse na vida urbana. Este ye'l casu de los falantes de maya yucateco, los purépechas de Michoacán, los nahuas de [[Milpa Alta]] o los mixtecos que viven en [[Los Angeles (California)|Los Angeles]].

Pero lo xeneral ye que les llingües indíxenes sigan apostraes a la vida familiar y comuñal. Un exemplu notable ye'l de los [[Pueblu otomí|otomí]]es de delles rexones del [[valle del Mezquital]]. Estos grupos negáronse a recibir instrucción na so propia llingua, cuidao que esos son conocencies que pueden aprendese «na casa», y que finalmente van escarecer d'utilidá práutica na vida futura de los educandos. Lo que soliciten los padres en casos d'esti tipu ye que l'alfabetización de los neños indíxenes sía en llingua española, cuidao que ye un idioma que van precisar pa rellacionase en llugares distintos de la comunidá d'orixe. Porque anque la llei mexicana alzara al rangu de llingües nacionales a les llingües indíxenes (más conocíes pol común de los mexicanos como ''dialeutos'', pallabra emplegada nel sentíu de que «nun son verdaderes llingües»), el país escarez de mecanismos pa garantizar l'exerciciu de los derechos llingüísticos de los indíxenasindíxenes. Por casu, los materiales editaos (testos o fonogramas) nestos idiomes son bien pocos, los medios de comunicación nun empresten espacios pal so espardimientu, salvu dalgunes [[Radiodifusión|aparques]] creaes pol sumíu ''Institutu Nacional Indixenista'' (actual [[Comisión Nacional pal Desenvolvimientu de los Pueblos Indíxenes]] o CDI) en zones con amplia población falante d'idiomes indios; y porque, finalmente, la mayor parte de la sociedá mexicana comunicar n'español.

Ente la frontera Méxicu-Estaos Xuníos, hai presencia de llingües norteamericanes como'l [[kikapú]], el [[kumiai]] y el [[pápago]] que se falen ente dambos países y que tamién fueron reconocíes como llingües nacionales. Sicasí, dempués del esterminiu o etnocidio de les diverses tribus apaches en territoriu mexicanu. Nel censu parcial de población realizáu pol [[INEGI]] nel 2005, rexistróse grupos indíxenes non nativos de Méxicu, ente ellos 640 falantes de afro-[[seminola]], 37 falantes de [[Idioma navajo|navajo]], 22 falantes d'[[Idioma apache|apache mescalero]], 12 falantes de [[yavapai]] nos estaos de [[Chihuahua]], [[Sonora]], [[Coahuila]] y [[Baxa California]] con un trillingüismu bien marcáu ente los indíxenasindíxenes de la frontera Méxicu-Estaos Xuníos; nel casu de los navajos dar por intereses comerciales que tienen con mexicanos na vienta de llana o forraxe pa ganáu y nel casu de los apaches dar pola reintroducción del [[Bison bison|búfalu americanu]] nes reserves naturales del cañón de Santa Helena y Boquillas del Carmen que s'alluguen nes riberes sureñes del [[Ríu Bravo]] onde seis families indíxenes pertenecientes a esta etnia decidieron vivir de nueva cuenta en territoriu mexicanu ensin importar los problemes fronterizos como n'antaño vivíen los sos ancestros nes vastes llanures del desiertu chihuahuense.