Diferencies ente revisiones de «Imperiu aqueménida»

[[Archivu:Tablette xerxes persepolis.jpg|thumb|La Inscripción del Harén, de [[JerjesXerxes I]]. Tratar d'una inscripción billingüe en persa (esquierda) y babiloniu (derecha).]]

L'imperiu empezó como un [[estáu vasallu|estáu tributariu]] de los [[medos]] pero acabó conquistando'l [[Imperiu medo]] y ampliándolo hasta tomar [[Antiguu Exiptu|Exiptu]] y [[Asia Menor]]. Con [[JerjesXerxes]] llegó casi a conquistar la [[Antigua Grecia]]. Los aqueménidas fueron ganaos pola conquista de [[Alexandru Magno]] en [[años 330 e.C.|330 a. C.]]

Según la [[Inscripción de Behistún]], cuando Cambises atópase n'[[Exiptu]], ciertu [[Gaumata]] remontar en Media faciéndose pasar por [[Esmerdis]] (pers. ''Bardiya''), l'hermanu menor de Cambises II, quien fuera asesináu unos trés años antes. Debíu al despóticu gobiernu de Cambises y la so llarga ausencia n'Exiptu, "tolos pueblos, perses, medos, y les demás naciones", reconocieron al usurpador, especialmente porque él garantizaba'l perdón de los tributos mientres trés años (Heródoto iii, 68). Esti Gaumata ye unu de los sacerdotes revueltos contra'l rei Cambises, a los que [[Heródoto]] llapada [[Magos]]. El pseudo-Esmerdis gobernó mientres siete meses antes de ser derrocáu nel 521 a. C. por un grupu de nobles encabezáu por [[Darío I|Darío]], quién proclamóse rei nel so llugar. Les posteriores rebeliones, desamarraes a lo llargo y a lo ancho del Imperiu, fueron ganaes socesivamente por Darío y los sos xenerales; nel 518 a. C. la paz restableciérase. Pa garantizar la so llexitimidá, el nuevu rei contraxo matrimoniu coles esposes del so predecesor (una práutica avezada), ente les que s'incluyíen dos fíos y una nieta de Ciro. Una d'elles, [[Atosa]], dio a lluz al futuru soberanu [[JerjesXerxes I]].

La segunda fase tuvo llugar l'añu 480 a. C., cuando los perses unviaos pol so rei [[JerjesXerxes I]] (485–465 a. C., persa antiguu Xšayarša, 'héroe ente reis'), fíu de [[Darío I]], dirixir por tierra escontra Grecia. El so exércitu entró en Grecia pel Norte, atopando poco o nenguna resistencia en [[Macedonia (Grecia)|Macedonia]] y [[Tesalia]], pero foi deteníu por una pequeñu fuercia griega mientres tres díes nes [[Termópilas]]. Tratar d'un exércitu espartanu de 300 guerreros empobinaos pol so rei [[Leónidas I]]. Los 300 soldaos y el so rei morrieron na batalla traicionaos por un griegu qu'enseñó a los perses un camín p'atacar pel costazu. Una [[batalla de Artemisio|batalla naval simultánea en Artemisio]] foi pocu decisiva nel aspeutu tácticu pos grandes nubes destruyeron naves de dambos llaos. La batalla foi detenida prematuramente cuando los griegos recibieron noticies de la derrota nes Termópilas y retiráronse. La batalla foi una victoria estratéxica de los perses, lo que-yos dio'l control indisputado de Artemisio y del mar Exéu.

Dempués de la so victoria na [[batalla de les Termópilas]], JerjesXerxes escaló la ciudá sacupada d'[[Atenes]] y preparóse pa enfrentase a los griegos nel estratéxicu [[istmu de Corinto]] y el [[golfu Sarónico]]. Los habitantes d'Atenes s'habíen abelugaos na pequeña islla de [[Salamina (isla)|Salamina]]; cuando llegaron los perses a Atenes amburaron la ciudá y viaxaron escontra Salamina. En [[años 480 e.C.|480 a. C.]] los griegos llograron una decisiva victoria na [[Batalla de Salamina|batalla naval de Salamina]] na cual los pequeños y axilosos barcos atenienses ganaron a los pesaos y grandes barcos perses. Forzaron a JerjesXerxes a retirase a [[Sardes]]. L'exércitu que dexó en Grecia, sol mandu de [[Mardonio]], foi destruyíu nel añu [[años 470 e.C.|479 a. C.]] na [[batalla de Platea]]. La derrota final de los perses en [[Batalla de Mícala|Micala]] animó a les ciudaes griegues d'Asia a sublevase, y marcó el final de les Guerres Médiques, xuntu cola espansión persa a [[Europa]].

=== De JerjesXerxes I a Artajerjes II ===

Dempués de los fracasos militares de la [[Segunda Guerra Médica]], los aqueménidas detuvieron la so espansión y perdieron dellos territorios. Cuando JerjesXerxes morrió asesináu nel 465 a. C., desamarróse una crisis socesoria na que terminaría per imponer se [[Artajerjes I]] (465-424 a. C.), quien treslladó la capital de Persépolis a Babilonia. Foi mientres esti reináu qu'l'[[Idioma elamita|elamita]] dexó de ser l'idioma del gobiernu, y ganó en prominencia l'araméu. Foi probablemente mientres esti reináu que s'introdució como calendariu nacional el calendariu solar (basáu nel [[calendariu babilónicu|babilónicu]]).{{cita riquida}}

Artajerjes I morrió fora de [[Persis]], pero'l so cuerpu foi lleváu ellí pa ser soterráu al pie de los sos antepasaos, probablemente en [[Naqsh-y Rustam]]. Producióse una situación similar a la de la muerte de JerjesXerxes I. Los trés fíos de Artajerjes apostaron el tronu, asocediéndose nel mesmu añu [[JerjesXerxes II]] (el so fíu mayor, que-y asocedió y foi asesináu por unu de los sos hermanascos unes poques selmanes más tarde), [[Sogdiano]], y [[Darío II]]. Darío II, que taba en Babilonia cuando morrió'l so hermanu JerjesXerxes, axuntó sofitu pa sigo mesmu, coló escontra l'Este y depunxo y executó al asesín y foi coronáu nel so llugar.

:* [[JerjesXerxes I]], fíu de Darío I, gobernó 485-465 a. C.

:* [[Artajerjes I]] "Longímano", fíu de JerjesXerxes I, gobernó 465-424 a. C.

:* [[JerjesXerxes II]], fíu de Artajerjes I, gobernó 424 a. C.

:* [[Sogdiano de Persia|Sogdiano]], mediu hermanu y rival de JerjesXerxes II, gobernó 424-423 a. C.

:* [[Darío II]] "Noto", mediu hermanu y rival de JerjesXerxes II, gobernó 423-405 a. C.