Wikipedia

Diferencies ente revisiones de «Historia d'Italia»

Navegar l'historial de mou interactivu
← Edición más antiguaEdición más nueva →
Contenido eliminado Contenido añadido
VisualTestu wiki
m apostrofación
m apostrofación
Llinia 110:
* La zona oriental con [[Siracusa (Sicilia)|Siracusa]], [[Agrigento]], [[Mesina]]... quedó so control griegu.
* La zona occidental cola colonia cartaxinesa [[Palermo]]... quedó so control púnicu.
Daqué asemeyáu asocedió colos intentos griegos d'establecer colonies frente al mar Tirrenu. Anque los empiezos en Córcega fueron prometedores cola fundación de d'[[Alalia]] y l'establecimientu d'una base en [[Olbia]] ([[Cerdeña]]) ganar frente a etruscos y púnicos na [[batalla de Alalia]] dexó Córcega y Cerdeña en manos cartaxineses. Los nuevos amos del Mediterraneu occidental concentrar nel sur de Cerdeña, naciendo [[Cagliari]], [[Nora (Cerdeña)|Nora]], [[Sulci]] y [[Tharros]]
 
Les nueves colonies importaron el gobiernu de [[polis]] ([[ciudá-tao|ciudaes-tao]]) munches vegaes compitiendo o entá enfrentándose ente sigo. Asina la rica [[Síbari]] foi ganada por [[Tarento]] que se convirtió nuna de les potencies de la península. Nun yera infrecuente que se pidiera ayuda a les potencies griegues pa combatir a colonies enemigues o a los pueblos itálicos, destacando campañes como les de d'[[Arquidamo II]] o la de d'[[Alejandro de Epiro]]. Pero la mayor colonia griega sería [[Siracusa (Sicilia)|Siracusa]] que gobernáu so una serie de [[Tiranos de Siracusa|tiranos]] como [[Dionisio I]] convertir nel gran poder de Sicilia, refugando una [[Espedición a Sicilia|espedición ateniense]] nel {{AC|415}} a pesar de tar Atenes nel cénit del so poder y encabezando la llucha colos púnicos.
 
Esti movimientu de población repitir n'otros momentos de la historia, dada la cercanía ente dambos países. Mientres los sieglos de dominiu bizantín y les emigraciones cola conquista otomana llegaron nueves foles de griegos qu'atoparon nel Sur d'Italia un pueblu de raigaños comunes y grecoparlante. Nápoles, especialmente, sería mientres sieglos unu de los mayores puertos del Mediterraneu y un focu de cultura griega.<ref>Wanderlingh Attilio, The Neapolis days, Intra Moenia, Naples april 2001</ref>
Llinia 133:
Los oríxenes de la monarquía son imprecisos, magar paez claro que foi la primer forma de gobiernu de la [[ciudá]], un datu que paecen confirmar la [[arqueoloxía]] y la [[llingüística]]. Mitológicamente, se enraíza na lleenda de Rómulo y Remu. Comoquier, tres Rómulos y el sabín [[Numa Pompilio]], llegó al poder [[Tuliu Hostilio]], qu'espandió'l puertu d'escala na ruta costera del sal que yera Roma a cuenta de los sos vecinos, tresformando Roma na más influyente ciudá de [[Llaciu]].
 
Tres el reináu de d'[[Anco Marcio]], xubió al poder una dinastía d'orixe etruscu, los Tarquinios, so la que Roma amplió entá más la so poder na rexón. Sicasí, los escesos de Tarquinio el Sobeyosu fueron orixe de disputes internes, a les que se sumaron la coalición d'etruscos y llatinos amenaciaos pela ciudá, desaguando na espulsión del rei gracies a la intervención de [[Lucio Xunu Brutu]] y [[Lucio Tarquinio Colatino]]. Roma perdió la mayor parte de la so poder frente a los etruscos lideraos pol rei de Chiusi, [[Lars Porsenna]], a lo que se sumó la humildación d'un saquéu por [[celta|celtes]] lideraos por [[Breno (sieglu IV e.C.)|Breno]] qu'afararon delles ciudaes italianes.
 
=== La República romana ===
Llinia 154:
 
[[Archivu:Francia2010 (4774287759).jpg|thumb|right|300px|Bustu de Julio César.]]
Les reivindicaciones de les clases más probes, que dende los intentos de reforma agraria de los hermanos [[Tiberio Sempronio Graco|Tiberio]] y [[Cayo Sempronio Graco]] aspiraben al repartu de tierres públiques frutu de les conquistes que beneficiaben a los latifundistes, y el nuevu exércitu, que dependía del poder del so xeneral pa llograr tierres al llicenciase dio pie a una serie de conflictos y pulsiones internes. [[Lucio Cornelio Sila]], antiguu llugarteniente de Mario que s'enfrentó a este nos sos últimos años liderando a l'aristocracia [[patriciu|patricia]], reinstauró la paz tres una [[dictadura]] personal, pero col tiempu fuéronse anulando les sos midíes. Tratar d'una de les dómines más famoses de la ciudá, col oratoriu de [[Marco Tuliu Cicerón]] nel Senáu, l'intentu de golpe d'estáu de [[Lucio Sergio Catilina]] o la revuelta d'esclavos de d'[[Espartaco]]. Destaca entós el poder acumulao pol [[triunviratu]] de [[Pompeyo]], [[Julio César]] y [[Gruesu]], que se partieron los cargos públicos de la ciudá y el gobiernu de les sos provincies. Gruesu foi ganáu polos [[Imperiu Parto|partos]] n'Oriente mientres la [[batalla de Carrhae]], pero César ganó la fama inmortal al conquistar a los belicosos [[galos (pueblu)|galos]] y poner el pie en [[Britania]] y [[Pueblos xermánicos|Germania]].
[[Archivu:Shepherd Map of Ancient Italy, Northern Part.jpg|miniaturadeimagen|left|Rexón d'Italia del Norte.]]
[[Archivu:Shepherd-c-030-031.jpg|miniaturadeimagen|left|Rexón d'Italia del sur.]]
Llinia 172:
La paz esterior, la seguridá, la rede de comunicaciones qu'implicaben calzaes y rutes marítimes impulsaron el [[Comerciu romanu|comerciu]] y la [[Economía na Antigua Roma|economía]]. La [[Agricultura y ganadería na antigua Roma]] siguió'l procesu tardorrepublicano de concentración de propiedá de la tierra en [[Latifundios na antigua Roma|latifundios]] por cuenta de la distribución de les tierres conquistaes y a la ruina de los pequeños llabradores. El [[esclavismu]] foi clave na esplotación de dichos latifundios y otru motivu del militarismu romanu. La inxeniería romana dexó esplotar per primer vegada a gran esguila mines en Hispania y Britania. Con gremios nacieron primitives industries como'l [[vidriu romanu]], el [[garum]] o'l [[púrpura]]. La esistencia d'una serie d'estaos entamaos a lo llargo de Eurasia dexó la creación de la [[Ruta de la Seda]], qu'enllazaba Occidente col [[Imperiu chinu]] y la [[Comerciu de l'Antigua Roma con India India]].
 
So la etapa imperial los dominios de Roma siguieron aumentando. Augustu, dempués de que les guerres que lu llevaron al tronu enfrentáren-y a [[Cleopatra VII|Cleopatra]] conquistó [[Exiptu]], incorporó l'antiguu protectoráu romanu de [[Galacia]] y nel so intentu de crear un imperiu cohesionado [[Guerres cántabres|terminó la conquista de Hispania]] contra cántabros y ástures, la de [[Nórico]] y [[Recia|Rhetium]] al norte de los Alpes y la cuenca del [[Danubiu]] ([[Panonia]], [[Moesia (Edá Media)|Moesia]] y [[Tracia]]). Tiberio incorporaría como provincia [[Capadocia]], que dende los tiempos de la República dependiera de Roma pa sobrevivir ente los imperios de la rexón. Calígula, n'unu de los sos escesos asesinó al rei de [[Mauritania]] y se anexonó el país. Claudio, tratando de ganase la fama invadió [[Britania]], que sería conquistada finalmente tres delles campañes. [[Pedrete]] ye famosu por conquistar [[Xudea]], dende tiempos de César aliáu o protectoráu romanu. La llucha con Roma marcó munchos finxos nacionales en dichos países, como la rebelión de la reina britana [[Boudica]], les campañes contra los pictos de [[Cneo Julio Agrícola]] o la última resistencia xudía en [[Masada]]. L'imperiu llegó a la so máxima estensión mientres el reináu de [[Traxanu]], conquistador de [[Dacia]] (actual [[Rumanía]]) tres les [[guerres dacies]], [[Petra]] y de d'[[Asiria]], [[Mesopotamia]] y [[Armenia]] tres una [[Guerres párticas|guerra colos perses]]. Tomaba dende'l [[Océanu Atlánticu]] al oeste hasta les veres del [[mar Negru]], la [[mar Bermeya]] y el [[golfu Pérsicu]] al este, y dende el [[Desiertu del Sáḥara]] al sur hasta les tierres montiegues a veres de los ríos [[Rin]] y [[Danubiu]] y la frontera con [[Caledonia]] al norte. La so superficie máxima envalorada sería d'unos 6.14 millones de&nbsp;[[kilómetru cuadráu|km²]].
 
[[Archivu:Legionisci 2.jpg|thumb|300px|left|Recreación d'una lexón imperial.]]
Col tiempu les fronteres fuéronse estabilizando. Ganar ante los xermanos de d'[[Arminio]] en [[Batalla del monte de Teutoburgo|Teotoburgu]] en tiempos d'Augustu arruinó la conquista de Germania proxectada pol emperador. Les constantes guerres col [[Imperiu parto]] nel oeste marcaron la llende final por Oriente, teniéndose que llibrar munches guerres con perses o estaos llevantinos como [[Palmira]] pa caltener lo conquistao. Les dificultaes pa xestionar el yá inmensu territoriu imperial llevaron a la construcción de [[llimes]] o fronteres fortificaes pa defender un imperiu qu'empezaba a dar señales d'escosamientu. El socesor de Traxanu, [[Adriano]] abandonó parte de la so conquistes n'Oriente Mediu pa meyor xestionar l'imperiu y creo el [[Muriu d'Adriano]] frente a los [[pictos]] escoceses. [[Marco Aurelio]] pasó bona parte del so reináu lluchando nes [[guerres marcomanas]] contra los [[sármatas]] nel Oriente y los [[marcomanos]] nel Danubiu, a midida que la presión de los [[hunos]] emburriaba a estos y otres tribus ([[godos]], [[alanos]]...) contra les fronteres del imperiu.
 
=== El Baxu Imperiu y la decadencia ===
Llinia 183:
Dende Diocleciano, l'imperiu volvió xunise y a dixebrar en diverses ocasiones siguiendo'l ritmu de guerres civiles, usurpadores y reparties ente herederos al tronu hasta que, a la muerte de [[Teodosio I el Grande]], que fixo del [[Cristianismu]] non arrianu la relixón oficial, quedó definitivamente estremáu.
[[Archivu:Roman Empire with dioceses in 400 AD.png|miniaturadeimagen|Italia en 400]]
La folada de pueblos orientales terminó emburriando a les [[pueblos xermanos|tribus xermániques]], emburriaes escontra l'Oeste que delles vegaes enfusaron nun Imperiu romanu cada vez más débil. Les fronteres vencieron por falta de soldaos que les defendieren, dempués de que Caracalla estendiera la [[ciudadanía romana]] a tol Imperiu. En munches ocasiones llegar a dexar provincies fronterices a los xermanos en cuenta de que les defendieren de los sos compatriotes ([[foedus]]), pos el serviciu militar fuera abolíu ente los italianos. Otres vegaes viose como xenerales se autoproclamaban emperadores en [[Galia]] o [[Britania]], provincia que foi finalmente abandonada pa concentrar les tropes nel continente. L'imperiu, sofisticáu y ricu como pocos na historia, yera yá decadente, y nos sieglos III ya IV, les sos últimes glories vinieron de xenerales d'orixe bárbaru como [[Aecio]], que ganó a [[Atila]] na [[batalla de los Campos Cataláunicos]] y [[Estilicón]], que llogró les últimes victories contra los xermanos. Nel Mediu Oriente, la rebelión de [[Zenobia]] en [[Palmira]] y les guerres colos [[Imperiu Sasánida|sasánidas]] punxeron delles vegaes n'apiertos al Imperiu. La frontera del Rin foi degolada polos [[pueblu francu|francos]] un día que'l ríu xelóse y la del Danubiu dexó ante los [[godu|godos]] que causaron una histórica derrota a les últimes lexones na [[batalla de Adrianópolis]]. Nel culmen de la debilidá, la mesma Italia foi atacada. La gloriosa ciudá de Roma [[Saquéu de Roma (410)|foi escalada]] polos [[visigodu|visigodos]] de d'[[Alarico I]] en [[410]]. Atila atacó la península afarando [[Aquilea (Italia)|Aquilea]] (que los sos supervivientes fueron el xerme de la dende entós puxante [[Venecia]]) y llegó hasta Roma, que sicasí nun atacó dempués d'un parllamentu col papa [[Lleón I el Magno]].
 
Paralelamente, la capitalidad fuera movida a [[Milán]] primero, y a la fácilmente defendible [[Rávena]] dempués, ente que delles provincies diben siendo conquistaes por diversu pueblos xermanos o direutamente abandonaes pol poder central. La parte oriental, más rica y militarmente fuerte, convertir nel gran focu de poder del Mediterraneu, el naciente [[Imperiu Bizantín]] a cuenta de amenorgar los recursos d'Italia y Occidente. El [[cristianismu]], otrora escorríu, convertir en relixón oficial gracies a los edictos de [[Edictu de Milán|Milán]] de [[Constantino I el Grande]] de 313, que proclamaba la llibertá relixosa y el [[Edictu de Tesalónica|Tesalónica]] de [[Teodosio I el Grande]] que fixo'l cristianismu oficial nel 380. L'obispu de Roma, el [[papa]], empezó a cobrar importancia política y a ser unu de los principales dirixentes cristianos. Les ciudaes decayeron, produciéndose una emigración al campu, col consecuente efeutu negativu nel comerciu, la cultura y la ciencia.
Llinia 220:
Los nuevos señores d'Italia entamaron les sos posesiones en [[Ducaos lombardos]] como'l [[ducáu de Friuli]], el [[ducáu de Tuscia]], el [[ducáu de Spoleto]] o'l [[ducáu de Benevento]], so l'autoridá d'un [[Monarca|rei]] en [[Pavía]]. La falta d'una autoridá central mientres el [[mandatu de los duques]] fixo posible la fragmentación d'Italia en trenta y seis ducaos cuasiindependientes, dixebraos por franxa de territoriu en manos del bizantín [[Exarcado de Rávena]]. Magar el [[reinu lombardu]] volvió tener un rei, el poder central foi siempres débil.
 
Asina, mientres s'enfrentaben a la oposición de los remanentes del [[Imperiu bizantín]] n'Oriente, y a la de los [[francos (pueblu)|francos]], naciente potencia n'Occidente, los llombardos consiguieron recomponer una monarquía común electiva, tradicionalmente xermánica. Ye de destacar el reináu de d'[[Agilulfo]] qu'abandonó'l [[arrianismu]] y convirtióse al [[catolicismu]] xenerando persecuciones relixoses ente dambes confesiones.
 
Mientres los conflictos [[iconoclastes]] ocupaben a Bizanciu y lo enemistaban col [[papa]] (pos la posición del emperador d'Oriente tamién rexía nes sos provincies italianes) los llombardos aumentaron los sos dominios, so sida de socorrer al papa. Nel [[750]], [[Aistolfo]] tomó la ciudá imperial de [[Rávena]].
Llinia 248:
La puxanza del [[Islam]] azotó'l sur, que fueron víctimes de [[razzia|razzies]] dende'l norte d'África. Cerdeña fuera ocupáu polos árabes nel 710 en siendo abandonada polos bizantinos a la so suerte, pero 70 años dempués, aprovechando l'alloñanza coles bases árabes, producióse una revuelta local qu'estableció gobiernos locales conocíos como ''[[giudicati]]''. Córcega sufrió tamién los ataques musulmanes, combinaos con intervenciones franques, lombardes y del [[Marca de Toscana|marqués de la Toscana]] [[Bonifacio II de Toscana|Bonifacio II]] p'asegurar la frontera.
 
Nel 826, un desertor bizantín ufiertó'l territoriu sicilianu al emir musulmán de d'[[Ifriquiya]], lo que llevaría a una serie de guerres. Pa 965 la islla fuera convertida nel [[Emiratu de Sicilia]], dende'l que se llanzaben ataques a los puertos de la península. Los bizantinos reformaron les sos posesiones na zona sur de la península tres repeler unu de los ataques musulmanes sobre [[Bari (ciudá)|Bari]] nel 876, creando'l [[Catapanato d'Italia]], en guerra con musulmanes y llombardos.
 
La situación dio un entorno cola llegada de [[normandos]]. Diverses lleendes envolubren la so llegada, siendo la más famosa como unos pelegrinos del norte ufiertáronse como mercenarios a los llombardos. Primeramente sirvieron a estos, pero en pallabres de d'[[Amatus de Montecassino]]:
{{cita|Los normandos nunca deseyaron que nengún de los llombardos ganara una victoria decisiva, lo que -yos dexara en desventaxa. Pero sofitando a unu y depués ayudando a otru evitaron que naide fuera totalmente arruináu.}}
Llueu yeren señores de posiciones conquistaes a bizantinos y llombardos, llegándose a la [[conquista normanda d'Italia Meridional]], colos nórdicos estableciendo un estáu en Nápoles encabezaos por [[Roberto Guiscardo]]. D'ende cruciaron l'estrechu de Mesina y llegaron a reconquistar Sicilia a los musulmanes, que formaría parte d'un reinu unificáu cuando [[Rogelio II de Sicilia]] axuntó en 1130 dambos tronos nel [[Reinu de Sicilia]]. El reinu sería una axuntadura del sustrato llatín, godu, llombardu, grecobizantino y normandu, como'l so [[arte normando|arte]], ejemplificado na [[catedral de Cefalú]], la [[capiya Palatina de Palermo]] y la [[catedral de Monreale]].
Llinia 275:
Tres Barbarroja, el so fíu [[Enrique VI del Sacru Imperiu Romanu Xermánicu|Enrique VI]] axuntaría tantu'l reinu alemán como'l de Sicilia, pol so matrimoniu con [[Constanza I de Sicilia]]. El Güelfo [[Otón IV]] gobernaría de volao (1208-1218), dexando'l [[Ducáu de Spoleto]] baxu dominiu papal en 1213, pero terminó alloñar del Papáu y tratando de restaurar l'autoridá imperial n'Italia, solo pa cayer ante'l gibelino [[Federico II Hohenstaufen]], rei de Sicilia y fíu d'Enrique VI. Con Federico II, ''Stupor Mundi'' (el plasmu del mundu), los Hohenstaufen recuperaron el tronu imperial alemán. Federico reagruparó la población del so reinu pa fundar la ciudá de [[L'Aquila]] en [[1254]], reorganizo'l reinu coles [[Constituciones Amalfitanas]] y fundó la [[Universidá de Nápoles]]. L'intentu del papa d'axuntar a les ciudaes güelfas contra él desencadenó en 1229 una nueva invasión imperial, que foi siguida por nuevu lluches ya inclusive una escomunión de Federico en 1239. Escontra'l final de la so vida, el papa [[Inocencio IV]] llogró sicasí una victoria na [[batalla de Parma]]. La so muerte en 1250 marcó un interregno nel tronu imperial, a midida que'l so fíu [[Conrado IV]] y el so nietu [[Conradino de Hohenstaufen]] enfrentar al papa n'Alemaña ya Italia.
 
[[Enrique VII del Sacru Imperiu Romanu Xermánicu|Enrique VIII]], terminó col interregno al ser escoyíu emperador en 1308, y magar pertenecer a una dinastía distinta volvió enfrentase per Italia cola Ilesia. El papa, [[Clemente V]], cuntó esta vegada col sofitu de Sicilia, que, magar la disputa con [[Aragón]], taba en manos de los proeclesiásticos [[Casa d'Anjou|Anjou]] de Francia. En 1314 foi escoyíu [[Lluis IV de Baviera]], qu'acoyó a teólogos contrarios al papa como [[Marsilio de Padua]] o [[Miguel de Cesena]] y enfrentóse al papa [[Xuan XXII]]. Sofitó al [[antipapa]] [[Nicolás V]] contra él, mientres el papa sofitaba a [[Carlos IV de Luxemburgu]] como Rei de Romanos. Esti accesió en 1355 al tronu, con sofitu del papa. El so fíu [[Wenceslao de Luxemburgu]] tuvo qu'encarar la creciente independencia de los nobles italianos y el [[Cisma d'Occidente]] dende l'empiezu del so reináu como [[Rei de Romanos]] en 1376. En 1400, foi depuestu por [[Roberto del Sacru Imperiu Romanu Xermánicu|Roberto del Palatinado]], que foi ganáu por [[Gian Galeazzo Visconti]] cuando trató d'imponer la so autoridá sobre Milán. [[Segismundo de Luxemburgu]] llegó al poder en 1410, volviendo usar el títulu de d'[[emperador]] y reinó hasta qu'en 1437 [[Federico III d'Habsburgu]] empezó la dende entós atayada socesión d'emperadores de la familia austriaca de los [[Habsburgu]].
 
=== Ciudaes tao: Communi y Signoria. El poder milanés ===
Llinia 305:
Foi [[Pedru IV d'Aragón]], el Ceremoniosu, quien de nuevu llogró xunir [[Reinu de Mallorca|Mallorca]], el [[condáu del Rosellón|Rosellón]] al tueru principal y pacificar [[Cerdeña]]. El so fíu y socesor [[Martín I d'Aragón]] axuntó de nuevu Sicilia y Aragón col so matrimoniu con [[Leonor de Sicilia]]. La so victoria na [[batalla de Sanluri]] supunxo la supresión del postreru intento sardu d'independencia.
 
L'adopción de d'[[Alfonsu V d'Aragón]] pola últimu reina angevina, [[Juana II de Nápoles]] dio-y xustificaciones a este pa reclamar el tronu. Sofitáu pol [[Ducáu de Milán]], Alfonso conquistó'l país en [[1442]], que mandó al so fíu bastardu [[Fernandu I de Nápoles|Ferrante]], que resultó una avezado gobernante pal país.
 
=== Les repúbliques comerciales ===
Llinia 318:
[[Xénova]] yera un antiguu puertu ligur que, dexáu de la mano imperial, terminó ensin más señor qu'el so [[Obispáu de Xénova|obispu]]. Sicasí, col tiempu les maxistratures escoyíes ganaron importancia. Les principales families nobiliaries y comerciantes, como los [[Dinastía Grimaldi|Grimaldis]], los [[Doria (familia)|Dories]] y los [[Spínola|Spínoles]] llucharon pol poder sobre un estáu que llegó a controlar [[Liguria]], [[Córcega]], [[Cerdeña]], [[Lesbos]], [[Samos]], [[Caffa]]... Sicasí col tiempu decayó, perdiendo Cerdeña frente a Aragón, posesiones n'Oriente frente a Venecia na [[Guerra de Chioggia]] y trayendo la [[peste]] a Europa dende'l mar Negru. Terminaría entrando primeru na órbita de Francia (1394–1409) para dempués tener una etapa na que foi rexida polos [[Visconti]] milaneses.
 
Otres repúbliques marítimes inclúin a [[Pisa]], [[República de Pisa|república]] que tuvo'l so parte na llucha marina contra los árabes en [[Salerno]], [[Reggio]] y [[Palermo]], amás de controlar Córcega, Cerdeña y el [[mar Tirrenu]] antes de ser desbancada per Xénova y entrar na órbita florentina. [[Amalfi (Italia)|Amalfi]], [[República amalfitana|independiente de facto]] del poder bizantín y lombardu cuando estos flaquearon, tuvo una curtia importancia histórica antes de ser tomada polos normandos, siendo l'orixe de les [[lleis amalfitanas]] sobre derechu marítimu. Les ciudaes de d'[[Ancona]] y [[Dubrovnik|Ragusa]] (sita sicasí na mariña croata) son tamién dacuando consideraes repúbliques marítimes.
[[Archivu:Mediterráneo Oriental 1450 d.C.svg|thumb|400px|center|El mediterraneu oriental escontra'l fin del periodu de les repúbliques marítimes. Los estaos italianos inclúin les Repúbliques de Venecia y Xénova y el ducáu de Naxos]]
 
Llinia 339:
=== Los Borgia ===
{{AP|Alejandro VI}}
En [[1492]] xubió al tronu papal el cardenal d'orixe español Rodrigo Borgia, que tomaría'l nome de d'[[Alejandro VI]]. El so gobiernu llueu se fixo famosu pol so nepotismu y la so llexendaria falta de moral. El nuevu papa yera partidariu d'una recuperación del poder políticu n'Italia pola Ilesia, lo que lo llevó a establecer múltiples y cambiantes aliances colos sos vecinos.
 
La situación política siguía marcada pol deséu francés baxu [[Carlos VIII de Francia]] d'estendese escontra'l sur. La estensión de la casa real napolitana dába-yos pretensiones d'asocede-yos, dáu'l parentescu. A pesar de devolver a [[Fernando'l Católic u]]'l [[Rosellón]] en cuenta de la so neutralidá y de les simpatíes iniciales de Milán, enfrentada al [[Alfonsu II de Nápoles|rei de Nápoles]], la medrana de que Francia pasara a controlar Italia estendióse. La [[Guerra italiana de 1494-1498]] enfrentó-y a la [[Lliga de Venecia]], que xunía les reivindicaciones aragoneses col Papáu, Milán, Venecia y l'[[Maximiliano II|Emperador]], deseos de torgar el control francés d'Italia. Un exércitu español foi llevantáu sol mandu de [[Gonzalo Fernández de Córdoba]], que se ganaría'l llamatu de "El Gran Capitán" al mandu de los nacientes [[Tercios]]. Una agafada guerra en [[Calabria]] asitió nel tronu al monarca d'orixe aragonés [[Fernandu II de Nápoles]], col [[Tratáu de Marcoussis]] de 1498.
Llinia 354:
=== Les guerres hispanu-franceses ===
{{AP|Guerres Italianes}}
El pasu del tiempu traxo'l relevu xeneracional y [[Francisco I de Francia|Francisco I]] convertir en rei de Francia y [[Carlos I d'España|Carlos I]] en rei d'España. Dambos, enfrentar pol títulu de d'[[emperador]], desaguando na [[Guerra Italiana de 1521-1526]]. Francisco I invadió Italia pa sufrir derrotes como [[Batalla de Bicoca|Bicoca]] y sobremanera, [[Batalla de Pavía|Pavía]]. Nesta batalla de 1525, onde Francisco I foi prindáu, marcóse'l puntu d'inflexón a favor d'España. Francisco tuvo qu'abandonar munches de les sos pretensiones sobre Italia y Borgoña. Anque tres la so lliberación negar a cumplir los términos del alcuerdu, España convirtiérase na mayor potencia del momentu.
 
Sollertáu, el nuevu papa [[Clemente VII (Papa)|Clemente VII]] axuntó a múltiples estaos italianos nuna lliga contra España. La [[guerra de la lliga de Cognac]] de 1526 resultó un desastre: les fuercies españoles tomaron Florencia y en 1527 producióse un afamáu [[Sacu de Roma]] por lansquenetes imperiales. En 1528, l'almirante xenovés [[Andrea Doria]] camuda de bandu pasando de Francia a España y espulsando a los franceses de [[Xénova]]. Cola retirada de Francia cola [[Paz de Cambrai]] de 1529, la guerra terminó col poder español revalidáu y Florencia de nuevu baxu control de los Médici.
Llinia 387:
{{cita|Naz nes Indies honráu<br />Onde'l mundu acompáñalu;<br />Vien morrer n'España,<br />Y ye en Xénova soterráu.|Francisco de Quevedo}}</ref>), pasó a ser parte del [[camín español]], la ruta pola que los soldaos españoles colaben a los campos de batalla de los Países Baxos y Alemaña. El fíu de Margarita de Parma (y nietu de Carlos V), [[Alejandro Farnesio (duque de Parma)|Alejandro Farnesio]] algamó por casu un notable ésitu al mandu del exércitu español nes guerres qu'esti llibraba n'Europa.
 
Coles mesmes, l'actividá pirata de [[Imperiu otomanu|turcos]] y [[berberisco]]s afaró les mariñes del [[golfu de Tarento]] y [[Sicilia]], llegándo a tomar los turcos de volao el puertu napolitanu de d'[[Otranto]] en [[1480]]. [[Malta]], tradicionalmente dependiente del poder sicilianu foi apurríu a los [[Caballeros Hospitalarios]] en 1530 como baluarte contra los turcos tres la cayida de la so base en [[Rodas]]. La contribución italiana, non yá napolitana y siciliana sinón inclusive d'aliaos venecianos, xenoveses, florentinos y romanos, axuntaos na [[Lliga Santa (1571)|Lliga Santa]] foi constante nes guerres contra l'Imperiu otomanu, como nel [[Sitiu de Malta (1565)|Sitiu de Malta]] (1565) o la [[batalla de Lepanto]] (1571). [[Pescara]] foi asediada polos turcos en 1566 infructuosamente.
 
El so fíu y socesor, [[Felipe III d'España|Felipe III]] centró la so política italiana nel asuntu de la [[Valtelina]], los valles del norte de Milán que comunicaben con Suiza y Alemaña. El territoriu, históricamente apostáu ente Milán y los [[grisones]], foi ocupáu polos españoles namái pa ser espulsaos de nuevu polos protestantes suizos col polémicu sofitu francés del [[cardenal Richelieu]]. Tamién sol so reináu, les rocees de [[Saboya]] y [[Venecia]] al poder español n'Italia esplotaron na llamada [[Conxuración de Venecia]], que supunxo la persecución de los pro españoles.
Llinia 450:
Foi llamáu Statuto Albertino, y permaneció ensin cambeos desque Carlo Alberto conceder en [[1848]] inclusive a pesar de los amplios poderes concedíos al rei (como, por casu, nomar a los senadores).
[[Imaxe:Dalmaziaitaliana.jpg|thumb|330px|La final espansión del Reinu d'Italia foi nel Adriáticu oriental cola '''Dalmacia italiana'''.
<br />En color violeta los territorios del [[Reinu d'Italia (1861-1946)|Reinu d'Italia]] en Dalmacia ente 1918 y 1947, coles islles de Cherso y Lussino cerca de d'[[Istria]], la provincia de [[Zara]] al centru y les islles de Lagosta y Cazza nel Adriáticu meridional.
<br />En color mariellu les llendes del italianu [[Gobiernatorado de Dalmacia]] ente 1941 y 1943, mientres la segunda guerra mundial.]]
El nuevu estáu sufría dellos problemes tantu pola [[probeza]] xeneral y el [[analfabetismu]] como de les fondes diferencies culturales (nun había un llinguaxe común) ente delles partes: inclusive hubo revolver pola torna a les antigües lleis.
Sacáu de «https://ast.wikipedia.org/wiki/Historia_d%27Italia»