Diferencies ente revisiones de «Historia d'Italia»

Tres el cayente de la [[monarquía hispánica]], l'[[Imperiu austrohúngaru]] pasaría a controlar la rexón, como bona parte d'Europa Central. Tresformada nun [[campu de batalla]] mientres les [[guerres napoleóniques|guerres revolucionaries franceses]] y el Primer Imperiu de [[Napoleón Bonaparte]], pasaría a lluchar pola so independencia. Ente 1856 y 1870 llevar a cabu la [[Unificación d'Italia]] dempués d'una serie de guerres qu'implicó enfrentase al Imperiu austriacu y los [[Estaos Pontificios]].

 

 

Na actualidá Italia ye nun país prestixosu, democráticu, perteneciente a organizaciones tan importantes como la [[Xunión Europea]] o'l [[G-8]], y una de les principales potencies económiques de la Tierra.

La '''[[monarquía]] [[Antigua Roma|romana]]''' (en [[llatín]], ''Regnum Romanum'') foi la primer forma [[política]] de gobiernu de la [[ciudá-tao]] de [[Roma]], dende'l momentu [[Lleenda|llexendariu]] de la so fundación el [[21 d'abril]] del {{AC|753}}, hasta'l final de la [[monarquía]] nel {{AC|510}}, cuando'l postreru [[monarca|rei]], [[Lucio Tarquinio el Sobeyosu|Tarquinio el Sobeyosu]], foi espulsáu, instaurándose la [[Roma (República)|república romana]].

 

 

Tres el reináu d'[[Anco Marcio]], xubió al poder una dinastía d'orixe etruscu, los Tarquinios, so la que Roma amplió entá más la so poder na rexón. Sicasí, los escesos de Tarquinio el Sobeyosu fueron orixe de disputes internes, a les que se sumaron la coalición d'etruscos y llatinos amenaciaos pela ciudá, desaguando na espulsión del rei gracies a la intervención de [[Lucio Xunu Brutu]] y [[Lucio Tarquinio Colatino]]. Roma perdió la mayor parte de la so poder frente a los etruscos lideraos pol rei de Chiusi, [[Lars Porsenna]], a lo que se sumó la humildación d'un saquéu por [[celta|celtes]] lideraos por [[Breno (sieglu IV e.C.)|Breno]] qu'afararon delles ciudaes italianes.

{{AP|Antigua república romana}}

[[Archivu:City of Rome during time of republic.jpg|thumb|300px|Ciudá de Roma mientres los tiempos de la república. Grabáu de Friedrich Polack [[1896]].]]

 

Una carauterística del cambéu foi que l'alministración de la ciudá y los sos distritos rurales quedó regulada nel derechu d'apelar al pueblu contra cualquier decisión d'un maxistráu tocante a la vida o al estatutu [[Derechu|xurídicu]].L'alministración executiva quedó dotada de ''Imperium'' o poder omnímodu'l cual tenía un orixe [[Relixón|relixosu]] qu'arrincaba del propiu [[Deidá|divos]] [[Xúpiter (mitoloxía)|Xúpiter]]. Los maxistraos dotaos de ''imperium'' yeren los [[Cónsul romanu|cónsules]], [[pretor]]es y, eventualmente, los [[dictador romanu|dictadores]]. Sicasí, el ''imperium'' namái s'exercía ''extra pomoerium'', esto ye, fora de les muralles de Roma. Arriendes d'ello, tenía un calter esencialmente militar. Na ciudá nes sos funciones civiles, los maxistraos taben sometíos a llimitaciones llegales y controles mutuos.

Asocedíu por [[Tiberio]], fíu adoptivu d'Augustu, empezó la tresmisión del poder imperial, nuna familia, magar munches vegaes dieron socesión a fíos adoptivos, como los mesmos Augustu y Tiberio. Tiberio resultó un emperador duro y eficaz, anque daqué inestable con una temporada ausente na islla de [[Capri]]. Foi asocedíu pol so fíu adoptivu [[Calígula]], fíu natural del gran xeneral [[Xermánicu]]. Primeramente aclamáu por toos, foi llueu famosu pola so megalomanía, les sos llocures y los sos escesos. Finalmente asesináu por una intriga nel qu'intervieno la [[Guardia Pretoriana]], foi asocedíu pol so tíu [[Claudio]], que yera consideráu incapaz pero ganóse reputación de bon gobernante pol so faer. Nos sos últimos años viose marcáu pola so esposa y probable asesina, que llogró asitiar a [[Nerón]], fíu adoptivu de Claudio. Nerón resultó ser un nuevu Calígula, y a la so muerte n'otru golpe d'estáu, producióse'l [[añu de los cuatro emperadores]], qu'amuesa hasta que puntu la dinastía imperial podía ser fráxil frente al exércitu. [[Vespasiano]], arteru xeneral y políticu, finalmente impondríase, sustituyéndose la [[Dinastía Julio-Claudia]] pola [[Dinastía Flavia|Flavia]]. Asocediéron-y el so fíos, primero'l queríu [[Pedrete]] y depués el cruel [[Domiciano]], que morrió n'otra combalechadura. Tres el llegaron los conocíos como [[Emperadores Antoninos|cinco bonos emperadores]], que llevaron Roma a la so culmen territorial, económicu y de poder: [[Nerva]]; [[Traxanu]], d'orixe hispanu y gran conquistador; [[Adriano]], queríu emperador que realizó grandes reformes y visitó numberoses partes del imperiu; [[Antonino Pío]] y [[Marco Aurelio]], pensador al par que defensor de la fronteres. A esti postreru asocediólu'l so fíu natural [[Cómodu]], col que remaneceríen munchos de los problemes primeramente presentes tocantes a socesiones ya inestabilidá. El [[añu de los cinco emperadores]] foi siguíu de la nueva [[Dinastía Severa]], d'orixe romanu-africanu. [[Septimio Severu]] foi un capaz xeneral que restableció l'imperiu tres la dexadez de Cómodu. Asocedió-y el so fíu [[Caracalla]], de costumes militares y bon xeneral anque impopular por matar al so hermanu [[Publius Septimius Geta|Geta]] y que morrió asesináu en campaña. Mientres un par d'años ocuparon el poder el xeneral que lu asesinara, [[Macrino]], col so fíu, pero impúnxose finalmente la dinastía Severa con [[Heliogábalo]], un polémicu adorador del sol. Tan polémicu resultó que la so propia familia sofitó al so primu y respetáu xeneral [[Alejandro Severu]]. El nuevu emperador, tranquil y pacíficu, terminaría abandonando'l poder en manos la so madre y güela, que se dedicaron a reparar los errores cometíos mientres l'alministración de Heliogábalo. Acabó siendo asesináu. Foi l'últimu gobiernu civil de Roma y el final de la [[Dinastía Severa]]: cola so muerte nel 235 empecípiense cincuenta años d'anarquía militar nel Imperiu. Ye la llamada [[Crisis del sieglu III]].

 

L'Imperiu romanu foi'l mayor focu cultural, artísticu, lliterariu, filosóficu, científicu y técnicu del so tiempu. La [[Cultura de l'Antigua Roma]] non solo ye relevante pol Derechu o l'asunción del Cristianismu como relixón dominante; tamién, foi especialmente granible en materia d'inxeniería civil; construyóse la primer rede de carreteres europees cuando les [[calzada romana|calzaes romanes]] espandir por tol imperiu; ente les obres civiles, destacaron les pontes y los [[acueductu|acueductos]] pa llevar agua dende los acuíferos a les ciudaes. La cultura urbana romana dexó'l desenvolvimientu de ciudaes complexes tantu n'Italia como fora d'ella. Roma tomó'l relevu de la cultura griega. Destaquen [[:Categoría:Escritores de l'Antigua Roma|autores]] como [[Virgilio]] (autor de la [[Eneida]], principal poema épicu romanu), los historiadores [[Plinio el Mozu]], [[Pliniu'l Vieyu]], [[Tácito]], [[Suetonio]] y [[Flavio Josefo]], el comediante [[Plauto]] o filósofos como [[Séneca]]. La [[romanización (aculturación)|romanización]] de los territorios ocupaos, tantu pola superioridá cultural, la conquista militar y la creación de [[colonia romana|colonies]] llevaron a espandir el [[llatín]] por toa Europa y siendo el xerme de les [[Llingües romániques]]. En sentíu inversu, los romanos importaron numberoses conocencies d'otros pueblos: la [[filosofía helenística]], el calendariu [[exipciu]]... El [[sincretismu]] romanu importó numberosos cultos de toes partes como la [[Cibeles]] anatolia, el griegu exipciu [[Serapis]] o'l feniciu [[Melkart]]. Escontra los últimos años del imperiu cobraron importancia sectes y cultos orientales como'l [[xudaísmu]], la so dixebra [[cristianismu|cristiana]], el [[mitraísmo]] o'l cultu al [[Sol Invictus]]. La capital del Imperiu, Roma, convertir nuna de les mayores urbes del mundu, con habitantes veníos de toles provincies romanu y numberosu [[arcu de triunfo|arco triunfales]] como los de [[Arcu de Pedrete|Pedrete]], [[Arcu d'Augustu|Augustu]] o'l de [[Arcu de Traxanu|Traxanu]], columnes como les de [[Columna de Traxanu|Traxanu]] y [[Columna de Constantino|Constantino]] y templos votivos poles victories militares; traxéronse obeliscos d'Exiptu.

 

 

So la etapa imperial los dominios de Roma siguieron aumentando. Augustu, dempués de que les guerres que lu llevaron al tronu enfrentáren-y a [[Cleopatra VII|Cleopatra]] conquistó [[Exiptu]], incorporó l'antiguu protectoráu romanu de [[Galacia]] y nel so intentu de crear un imperiu cohesionado [[Guerres cántabres|terminó la conquista de Hispania]] contra cántabros y ástures, la de [[Nórico]] y [[Recia|Rhetium]] al norte de los Alpes y la cuenca del [[Danubiu]] ([[Panonia]], [[Moesia (Edá Media)|Moesia]] y [[Tracia]]). Tiberio incorporaría como provincia [[Capadocia]], que dende los tiempos de la República dependiera de Roma pa sobrevivir ente los imperios de la rexón. Calígula, n'unu de los sos escesos asesinó al rei de [[Mauritania]] y se anexonó el país. Claudio, tratando de ganase la fama invadió [[Britania]], que sería conquistada finalmente tres delles campañes. [[Pedrete]] ye famosu por conquistar [[Xudea]], dende tiempos de César aliáu o protectoráu romanu. La llucha con Roma marcó munchos finxos nacionales en dichos países, como la rebelión de la reina britana [[Boudica]], les campañes contra los pictos de [[Cneo Julio Agrícola]] o la última resistencia xudía en [[Masada]]. L'imperiu llegó a la so máxima estensión mientres el reináu de [[Traxanu]], conquistador de [[Dacia]] (actual [[Rumanía]]) tres les [[guerres dacies]], [[Petra]] y d'[[Asiria]], [[Mesopotamia]] y [[Armenia]] tres una [[Guerres párticas|guerra colos perses]]. Tomaba dende'l [[Océanu Atlánticu]] al oeste hasta les veres del [[mar Negru]], la [[mar Bermeya]] y el [[golfu Pérsicu]] al este, y dende el [[Desiertu del Sáḥara]] al sur hasta les tierres montiegues a veres de los ríos [[Rin]] y [[Danubiu]] y la frontera con [[Caledonia]] al norte. La so superficie máxima envalorada sería d'unos 6.14 millones de [[kilómetru cuadráu|km²]].

Carlos V acabó abdicando nel so fíu, [[Felipe II d'España|Felipe II]], qu'heredó les numberoses posesiones del so padre, incluyendo Cerdeña, Sicilia, Nápoles, [[Estáu de los Presidios|Presidios de la Toscana]] y Milán. Anque'l rei establecer n'España, designó [[virréi]]s pa los antiguos reinos aragoneses y un [[Gobernación del Estáu de Milán|gobernador pa Milán]] que xestionaren l'alministración de les provincies italianes.

 

 

Les numberoses guerres qu'encaró la monarquía hispánica tamién tuvieron el so efeutu n'Italia. Anque como parte de la Corona d'Aragón llibrar de soportar la parte más dura del esfuerciu bélicu (que llevó a un endeldamientu soportáu gracies a los banqueros xenoveses<ref>Diz [[Francisco de Quevedo]] nel so clásicu [[Poderosu Caballero ye Don Dineru]]: