Diferencies ente revisiones de «Historia d'Italia»

'''Historia d'Italia'''

|-

|-

| style="background: lavender;" align="center" |Por periodu históricu

=== Primeros pobladores ===

{{AP|Arte rupestre de Val Camonica|Sassi di Matera}}

La población del territoriu italianu xube a la prehistoria, la dómina que los sos testimonios arqueolóxicos importantes fueron atopaos.

Italia foi habitada a lo menos a partir del [[Paleolíticu]]. Dellos xacimientos arqueolóxicos ente los más importantes al mundu asitiar n'Italia.

{{AP|Cultura de Villanova|Balta de los xigantes|Nuraga|Pueblos del Mar|Shirdana}}

 

 

De forma similar, nel sur (Sicilia, principalmente), los primeros aventureros inclúin, tres lleendes [[cíclope|ciclópeas]], a [[élimos]], [[sicanos]] y [[sículos]] como habitantes d'eses tierres. Ensin muncha información sobre ellos, especular cola posibilidá de qu'estos fueren o non indoeuropeos. En Cerdeña desenvolvióse un pueblu con grandes conocencies de metalurxa y famosu poles sos construcciones megalítiques, les [[nuraga|nuragues]], que'l so principal xacimientu alcontrar en [[El so Nuraxi]].

 

=== Llegada de pueblos indoeuropeos ===

Cola [[Edá del Fierro]] llegaron a Italia los [[pueblos indoeuropeos]], principalmente en cuatro grandes migraciones dende'l norte:<ref>Mallory, J. P. y Douglas Q. Adams. ''Encyclopedia of the Indoeuropean cultures'', Bell Beaker pp. 53,54,55.</ref><ref>Mallory, J. P. y Douglas Q. Adams. ''Encyclopedia of the Indoeuropean cultures'', Italic languages pp. 315-319.</ref>

 

=== Los Etruscos ===

{{AP|Etruscos}}

Los '''etruscos''' fueron un enigmáticu pueblu que'l so nucleu históricu foi la [[Toscana]], a la cual dieron el so nome (yeren llamaos Τυρσηνοί (''tyrsenoi'') o Τυρρηνοί (''tyrrhenoi'') polos griegos y ''tuscii'' o depués ''etruscii'' polos romanos; ellos denominábense a sí mesmos ''rasena'' o ''rašna''). El so orixe ye inciertu: los pocos rexistros que queden sobre ellos paecen indicar que vinieron d'Oriente, posiblemente d'Asia Menor, lo que paecen acotar ciertos estudios anque ensin pruebes definitives. Asina, paez haber correspondencies ente'l ganáu etrusco o la so llingua y los de pueblos de [[Trepa]] y el sur de Anatolia que sufriríen una etapa de desastabilización tres la [[Guerra de Troya]]

Dende la Toscana estender pol sur escontra'l Lazio y parte septentrional de la Campania, onde topetaron coles colonies griegues; escontra'l norte de la península itálica ocuparon la zona alredor del valle del ríu Po, na actual rexón de [[Lombardía]]. Aportaron a una gran potencia naval nel Mediterraneu Occidental, lo cual dexó-yos establecer factoríes en Cerdeña y Córcega. Sicasí, escontra'l {{AC|sieglu V}} empezó a deteriorase fuertemente'l so poderíu, en gran midida, al tener qu'encarar casi coles mesmes les invasiones de los [[celtes]] y los ataques de [[Grecia|griegos]] y [[cartaxineses]]. La so derrota definitiva, polos [[Antigua Roma|romanos]], viose facilitada por tales enfrentamientos y pol fechu de que los ''rasena'' o etruscos nunca formaron un estáu sólidamente unificáu sinón una especie de débil confederación de ciudaes de medianu tamañu. Les sos ciudaes incluyíen [[Veyes]], [[Chiusi]], [[Tarquinia]], [[Boloña|Felsina]] (''Boloña''), [[Arezzo|Arretio]] (''Arezzo''), [[Orvieto|Volsinios]] (''Orvieto'') y [[Vetulonia]] ente otres. Escontra {{AC|40}}, [[Etruria]] (nome del país de los etruscos) foi conquistada polos romanos.

 

 

=== Invasión celtes y Ilirios ===

Ente los sieglos V ya I adC desenvolver en [[Centroeuropa]] les cultures d'[[Cultura de Hallstatt|Hallstatt]] y la so socesora de [[Cultura de La Tène|La Tène]], de la que deriven los [[celta|pueblos celtes]] que s'espandieron per Europa. La so espansión dende'l norte llevar a asitiase na zona al norte del ríu [[Po]], con una constante presión escontra'l sur, enfrentaos a los pueblos itálicos. Los [[taurinos]] asítiase na zona de lo que güei ye [[Turín]], que foi la so capital. Una de les cañes de la gran tribu de los [[boyos]] llegó a l'actual [[Boloña]], que'l so topónimu ye de raigañu celta, acompañaos por [[lingones]] y [[senones]] (que dan nome a [[Senigallia]]). [[Padania]] y [[Piceno]] seríen llamaos por ello [[ager gallicum]]. Otres tribus inclúin a los [[insubrios]], que s'asitiaron en Lombardía, y a los [[cenómanes]]. En munchos casos produció una asimilación o amalgación ente los celtes y la cultura presistente ligur.

 

De forma similar, los [[ilirios]], emburriaos polos anteriores, viéronse movíos escontra'l sur poblando'l [[Vénetu]] (que'l so nome vien de los [[vénetos]]), [[Istria]] (polos [[istrios]]) y la mariña del [[mar Adriáticu]]. Dalgunos defenden que los [[mesapios]], qu'ocupaben [[Apulia]] son d'orixe ilirio, anque otros dan-yos un orixe helénicu.

 

=== Magna Grecia ===

{{AP|Magna Grecia}}

La zona sur de la península itálica recibi una fuerte influencia [[Antigua Grecia|griega]]. El descontentu cola clase dirixente, l'aumentu demográficu, la falta de tierres y el deséu de crear nueves factoríes comerciales llevó a los antiguos griegos a crear numberoses [[colonización griega|colonies]] nel estranxeru. La so cercanía, según la so relativa poca resistencia a esti fenómenu, fixo d'Italia una de les principales zones d'asentamientu griegues. Delles de les principales ''[[polis]]'' (ciudaes) griegues allugar nel arcu que forma la [[Badea de Tarento]] frente a les mariñes del oeste de Grecia, anque tamién se tremaron pola [[mariña]] [[Mara Adriáticu|Adriática]], la islla de [[Sicilia]] y la [[badea de Nápoles]]: [[Eubea|eubeos]] y [[Rodas|rodios]] fundaron [[Cuma]], [[Regio de Calabria]], [[Nápoles]], [[Giardini-Naxos]] y [[Mesina]]; los [[Corinto|corintios]] [[Siracusa (Sicilia)|Siracusa]] (que de la mesma sería un focu d'ulteriores colonies n'Italia como [[Ancona]]); los [[Megara|megarenses]], [[Lentini]]; los [[partenios]] [[esparta]]nos, [[Tarento]]; los [[Focea|focenses]], [[Velia|Elea]] y los [[Acaya|aqueos]] [[Síbari]], [[Metaponto]], [[Turios]], [[Caulonia]] y [[Crotona]]. [[Heraclea de Lucania]] y [[Locri Epicefiris]] fueron posteriores.

 

== Roma ==

{{AP|Antigua Roma}}

 

=== Oríxenes ===

{{AP|Fundación de Roma}}

Nel {{AC|753}} fundar a veres del [[Tíber|ríu Tíber]] una ciudá clave pa la historia: Roma. El so orixe ye inciertu: la [[mitoloxía romana]] venceya l'orixe de Roma y de la institución monárquica al héroe [[troya]]nu [[Eneas]], quien, fuxendo de la destrucción de la so ciudá, saleó escontra'l [[Mediterraneu]] occidental hasta llegar a [[Italia]] tres un llargu periplu. Ellí, en casándose cola fía del rei de los [[llatinos]], pueblu del centru d'Italia, fundó la ciudá de ''[[Lavinio|Lavinium]]''. Darréu'l so fíu [[Iulo]] fundaría [[Alba Longa]], de que la so familia real baxaríen los ximielgos [[Rómulo y Remu]], los fundadores de Roma.

 

=== La República romana ===

{{AP|Antigua república romana}}

La '''República''' ({{AC|509}}-{{AC|27}}) foi la siguiente etapa de l'[[antigua Roma]] na cual la ciudá de [[Roma]] y los sos territorios calteníen un sistema republicanu de gobiernu. En circunstancies históriques pocu clares, la [[monarquía romana]] foi abolida'l {{AC|509}}, y sustituyida pola República.

 

El pidimientu de socorru de los [[mamertinos]], un grupu de mercenarios que s'apoderaren de [[Mesina]], fixo que la meyora romana siguiera escontra Sicilia, onde topetó colos cartaxineses. En ganando la [[primer guerra púnica]] a tres bandes ente Roma, [[Cartago]], y [[Siracusa (Sicilia)|Siracusa]], Roma se anexonó la mayoría d'isla. Llueu la siguieron [[Cerdeña]] y [[Córcega]] ante la debilidá de Cartago mientres la [[Guerra de los Mercenarios]] y la mesma Siracusa tres la cayida del so tiranu [[Hierón II de Siracusa]] y un famosu [[Sitiu de Siracusa|sitiu]]. Convertida nuna de les principales potencies del Mediterraneu, xunto a [[Cartago]] y los reinos helénicos, Roma prauticó una política esterior cada vegada más importante. Daten d'esa dómina les [[Guerres Ilirias]] y los primeres serios choques con [[Reinu de Macedonia|Macedonia]] y les tribus de la [[Galia]] y el [[Adriáticu]].

 

El rearmamientu cartaxinés lideráu por [[Amílcar Barca]] llevó a la ocupación púnica de bona parte de la [[península ibérica]] y a un nuevu periodu de rivalidá con Roma. Cola escusa del asediu a los aliaos romanos de [[Sagunto]], el fíu y socesor de Amílcar, [[Aníbal]] invadiría Italia al traviés de los Alpes. Mientres esta [[segunda guerra púnica]], Aníbal infligió históriques derrotes a los Romanos, rematando en [[Batalla de Cannas|Cannas]], pero finalmente impúnxose la victoriosa campaña de [[Publio Cornelio Escipión (cónsul 218 e.C.)|Publio Cornelio Escipión]] n'Iberia, que terminó treslladando la guerra al norte d'África y llevó a la victoria definitiva de los romanos en [[Batalla de Zama|Zama]].

 

Esti incombustible expansionismo tuvo importantes consecuencies sociales, sobremanera debíes al fechu de que l'exércitu romanu nun taba concebíu pa les llargues campañes d'ultramar. L'ausencia de los sos llares tenía dures consecuencies pa los pequeños llabradores que componíen la base del [[exércitu romanu]], tanto ciudadanos como itálicos conquistaos. Una rebelión itálica, frutu tantu del esfuerciu bélicu que-yos yera impuestu como de les reñedielles coles [[colonia romana|colonies]] romanes nel so territoriu, ([[Guerra Social (91-88 e.C.)|Guerra Social]]) foi duramente reprimida, y ante l'amenaza d'un exércitu de cientos de miles de xermanos, l'exércitu foi [[Reformes de Mario|reformáu]] por [[Cayo Mario]] siendo a partir d'entós principalmente reclutado ente los más probes, que recibíen tierres a la fin del so serviciu. Trátase d'una reforma clave, qu'ampliaba'l númberu d'homes movilizables agora que los pequeños llabradores diben faciéndose más raros frente a los latifundos. Mario entartalló a los xermanos na [[batalla de Vercelae]] y convirtióse nel primer home de la Roma del so tiempu, cinco veces consecutives Cónsul, pero a cuenta de un mayor grau d'enfrentamientu políticu. Mario, d'estracción humilde, representaba l'ésitu de les clases populares frente a la tradicional aristocracia de la ciudá romana, que se-y opunxo agravando un enfrentamientu ente clases sociales que databa de los oríxenes de la ciudá.

 

Les reivindicaciones de les clases más probes, que dende los intentos de reforma agraria de los hermanos [[Tiberio Sempronio Graco|Tiberio]] y [[Cayo Sempronio Graco]] aspiraben al repartu de tierres públiques frutu de les conquistes que beneficiaben a los latifundistes, y el nuevu exércitu, que dependía del poder del so xeneral pa llograr tierres al llicenciase dio pie a una serie de conflictos y pulsiones internes. [[Lucio Cornelio Sila]], antiguu llugarteniente de Mario que s'enfrentó a este nos sos últimos años liderando a l'aristocracia [[patriciu|patricia]], reinstauró la paz tres una [[dictadura]] personal, pero col tiempu fuéronse anulando les sos midíes. Trátase d'una de les dómines más famoses de la ciudá, col oratoriu de [[Marco Tuliu Cicerón]] nel Senáu, l'intentu de golpe d'estáu de [[Lucio Sergio Catilina]] o la revuelta d'esclavos d'[[Espartaco]]. Destaca entós el poder acumulao pol [[triunviratu]] de [[Pompeyo]], [[Xuliu César]] y [[Gruesu]], que se partieron los cargos públicos de la ciudá y el gobiernu de les sos provincies. Gruesu foi ganáu polos [[Imperiu Parto|partos]] n'Oriente mientres la [[batalla de Carrhae]], pero César ganó la fama inmortal al conquistar a los belicosos [[galos (pueblu)|galos]] y poner el pie en [[Britania]] y [[Pueblos xermánicos|Germania]].

La enemistá ente'l políticu y xeneral que conquistara les [[Galias]] y axuntáu un poder ensin precedentes y la mayor parte de l'aristocracia desaguaron nuna cruenta socesión de guerres civiles cuando se-y trató de quitar del mandu de les sos tropes, previa alianza cola so otrora aliáu Pompeyo. César crució entós el [[ríu Rubicón]] imponiéndose n'Italia, y escorriendo a los que se-y opunxeron polos dominios de Roma. Venció na clave [[batalla de Farsalia]] y llogró finalmente'l poder absoluto, pero foi asesináu por una intriga lideráu por [[Marco Xunu Brutu]] que reinició la llucha partidista. Na nueva la guerra civil los cesaristes escorrieron a lo que quedaba de los sos oponentes mientres s'apostaben ente ellos la socesión. Dempués d'una llucha colos antiguos llugartenientes de César [[Marcu Antoniu]] y [[Lépido|Marco Emilio Lépido]], el fíu adoptivu y socesor de Xuliu César, [[César Augustu|Cayu Xuliu César Octaviano]], facer col poder de la facción cesarista y de Roma, terminando coles guerres civiles.

 

=== L'imperiu romanu ===

{{AP|Imperiu romanu}}

La nacencia del imperiu vien precedíu pola espansión de la so capital, [[Roma (antigua)|Roma]], qu'estendió'l so control en redol al [[mar Mediterraneu]], y la llarga socesión de conflictos internos que marcaron el final de la República. Tres la victoria final d'Augustu, establecióse por fin una paz perdurable, carauterizada pola concentración de poder en manes del susodichu, primero como [[Principáu|Princep]] y depués como [[Apoderáu|Apodere]]. Paralelamente, siguir cola pacificación interna y l'espansión esterior, buscando la conocida como [[Pax Romana]], un llargu periodu d'estabilidá y paz que vivió Europa, el norte d'África y Oriente Mediu sol xugu romanu. Augustu buscó consolidar y racionalizar les fronteres y crear una alministración que dexara xestionar los yá estensos territorios sol poder romano. Pa ello cuntó col sofitu de lleales collaboradores como'l fanegueru [[Cayo Cilnio Mecenes]] o'l xeneral [[Marcu Vipsanio Agripa]]

 

Asocedíu por [[Tiberio]], fíu adoptivu d'Augustu, empezó la tresmisión del poder imperial, nuna familia, magar munches vegaes dieron socesión a fíos adoptivos, como los mesmos Augustu y Tiberio. Tiberio resultó un emperador duro y eficaz, anque daqué inestable con una temporada ausente na islla de [[Capri]]. Foi asocedíu pol so fíu adoptivu [[Calígula]], fíu natural del gran xeneral [[Xermánicu]]. Primeramente aclamáu por toos, foi llueu famosu pola so megalomanía, les sos llocures y los sos escesos. Finalmente asesináu por una intriga nel qu'intervieno la [[Guardia Pretoriana]], foi asocedíu pol so tíu [[Claudio]], que yera consideráu incapaz pero ganóse reputación de bon gobernante pol so faer. Nos sos últimos años viose marcáu pola so esposa y probable asesina, que llogró asitiar a [[Nerón]], fíu adoptivu de Claudio. Nerón resultó ser un nuevu Calígula, y a la so muerte n'otru golpe d'estáu, producióse'l [[añu de los cuatro emperadores]], qu'amuesa hasta que puntu la dinastía imperial podía ser fráxil frente al exércitu. [[Vespasiano]], arteru xeneral y políticu, finalmente impondríase, sustituyéndose la [[Dinastía Julio-Claudia]] pola [[Dinastía Flavia|Flavia]]. Asocediéron-y el so fíos, primero'l queríu [[Pedrete]] y depués el cruel [[Domiciano]], que morrió n'otra combalechadura. Tres el llegaron los conocíos como [[Emperadores Antoninos|cinco bonos emperadores]], que llevaron Roma a la so culmen territorial, económicu y de poder: [[Nerva]]; [[Traxanu]], d'orixe hispanu y gran conquistador; [[Adriano]], queríu emperador que realizó grandes reformes y visitó numberoses partes del imperiu; [[Antonino Pío]] y [[Marco Aurelio]], pensador al par que defensor de la fronteres. A esti postreru asocediólu'l so fíu natural [[Cómodu]], col que remaneceríen munchos de los problemes primeramente presentes tocantes a socesiones ya inestabilidá. El [[añu de los cinco emperadores]] foi siguíu de la nueva [[Dinastía Severa]], d'orixe romanu-africanu. [[Septimio Severu]] foi un capaz xeneral que restableció l'imperiu tres la dexadez de Cómodu. Asocedió-y el so fíu [[Caracalla]], de costumes militares y bon xeneral anque impopular por matar al so hermanu [[Publius Septimius Geta|Geta]] y que morrió asesináu en campaña. Mientres un par d'años ocuparon el poder el xeneral que lu asesinara, [[Macrino]], col so fíu, pero impúnxose finalmente la dinastía Severa con [[Heliogábalo]], un polémicu adorador del sol. Tan polémicu resultó que la so propia familia sofitó al so primu y respetáu xeneral [[Alexandru Severu]]. El nuevu emperador, tranquil y pacíficu, terminaría abandonando'l poder en manes la so madre y güela, que se dedicaron a reparar los errores cometíos mientres l'alministración de Heliogábalo. Acabó siendo asesináu. Foi l'últimu gobiernu civil de Roma y el final de la [[Dinastía Severa]]: cola so muerte nel 235 empecípiense cincuenta años d'anarquía militar nel Imperiu. Ye la llamada [[Crisis del sieglu III]].

 

L'Imperiu romanu foi'l mayor focu cultural, artísticu, lliterariu, filosóficu, científicu y téunicu del so tiempu. La [[Cultura de l'Antigua Roma]] non solo ye relevante pol Derechu o l'asunción del Cristianismu como relixón dominante; tamién, foi especialmente granible en materia d'inxeniería civil; construyóse la primer rede de carreteres europees cuando les [[calzada romana|calzaes romanes]] espandir por tol imperiu; ente les obres civiles, destacaron les pontes y los [[acueductu|acueductos]] pa llevar agua dende los acuíferos a les ciudaes. La cultura urbana romana dexó'l desenvolvimientu de ciudaes complexes tantu n'Italia como fora d'ella. Roma tomó'l relevu de la cultura griega. Destaquen [[:Categoría:Escritores de l'Antigua Roma|autores]] como [[Virgilio]] (autor de la [[Eneida]], principal poema épicu romanu), los historiadores [[Plinio el Mozu]], [[Pliniu'l Vieyu]], [[Tácito]], [[Suetonio]] y [[Flavio Josefo]], el comediante [[Plauto]] o filósofos como [[Séneca]]. La [[romanización (aculturación)|romanización]] de los territorios ocupaos, tantu pola superioridá cultural, la conquista militar y la creación de [[colonia romana|colonies]] llevaron a espandir el [[llatín]] por toa Europa y siendo el xerme de les [[Llingües romániques]]. En sentíu inversu, los romanos importaron numberoses conocencies d'otros pueblos: la [[filosofía helenística]], el calendariu [[exipciu]]... El [[sincretismu]] romanu importó numberosos cultos de toes partes como la [[Cibeles]] anatolia, el griegu exipciu [[Serapis]] o'l feniciu [[Melkart]]. Escontra los últimos años del imperiu cobraron importancia sectes y cultos orientales como'l [[xudaísmu]], la so dixebra [[cristianismu|cristiana]], el [[mitraísmo]] o'l cultu al [[Sol Invictus]]. La capital del Imperiu, Roma, convertir nuna de les mayores urbes del mundu, con habitantes veníos de toles provincies romanu y numberosu [[arcu de triunfo|arco triunfales]] como los de [[Arcu de Pedrete|Pedrete]], [[Arcu d'Augustu|Augustu]] o'l de [[Arcu de Traxanu|Traxanu]], columnes como les de [[Columna de Traxanu|Traxanu]] y [[Columna de Constantino|Constantino]] y templos votivos poles victories militares; traxéronse obeliscos d'Exiptu.

 

So la etapa imperial los dominios de Roma siguieron aumentando. Augustu, dempués de que les guerres que lu llevaron al tronu enfrentáren-y a [[Cleopatra VII|Cleopatra]] conquistó [[Exiptu]], incorporó l'antiguu protectoráu romanu de [[Galacia]] y nel so intentu de crear un imperiu cohesionado [[Guerres cántabres|terminó la conquista de Hispania]] contra cántabros y ástures, la de [[Nórico]] y [[Recia|Rhetium]] al norte de los Alpes y la cuenca del [[Danubiu]] ([[Panonia]], [[Moesia (Edá Media)|Moesia]] y [[Tracia]]). Tiberio incorporaría como provincia [[Capadocia]], que dende los tiempos de la República dependiera de Roma pa sobrevivir ente los imperios de la rexón. Calígula, n'unu de los sos escesos asesinó al rei de [[Mauritania]] y se anexonó el país. Claudio, tratando de ganase la fama invadió [[Britania]], que sería conquistada finalmente tres delles campañes. [[Pedrete]] ye famosu por conquistar [[Xudea]], dende tiempos de César aliáu o protectoráu romanu. La llucha con Roma marcó munchos finxos nacionales en dichos países, como la rebelión de la reina britana [[Boudica]], les campañes contra los pictos de [[Cneo Julio Agrícola]] o la última resistencia xudía en [[Masada]]. L'imperiu llegó a la so máxima estensión mientres el reináu de [[Traxanu]], conquistador de [[Dacia]] (actual [[Rumanía]]) tres les [[guerres dacies]], [[Petra]] y d'[[Asiria]], [[Mesopotamia]] y [[Armenia]] tres una [[Guerres párticas|guerra colos perses]]. Tomaba dende'l [[Océanu Atlánticu]] al oeste hasta les veres del [[mar Negru]], la [[mar Bermeya]] y el [[golfu Pérsicu]] al este, y dende el [[Desiertu del Sáḥara]] al sur hasta les tierres montiegues a veres de los ríos [[Rin]] y [[Danubiu]] y la frontera con [[Caledonia]] al norte. La so superficie máxima envalorada sería d'unos 6.14 millones de&nbsp;[[kilómetru cuadráu|km²]].

 

Col tiempu les fronteres fuéronse estabilizando. Ganar ante los xermanos d'[[Arminio]] en [[Batalla del monte de Teutoburgo|Teotoburgu]] en tiempos d'Augustu arruinó la conquista de Germania proxectada pol emperador. Les constantes guerres col [[Imperiu parto]] nel oeste marcaron la llende final por Oriente, teniéndose que llibrar munches guerres con perses o estaos llevantinos como [[Palmira]] pa caltener lo conquistao. Les dificultaes pa xestionar el yá inmensu territoriu imperial llevaron a la construcción de [[llimes]] o fronteres fortificaes pa defender un imperiu qu'empezaba a dar señales d'escosamientu. El socesor de Traxanu, [[Adriano]] abandonó parte de la so conquistes n'Oriente Mediu pa meyor xestionar l'imperiu y creo el [[Muriu d'Adriano]] frente a los [[pictos]] escoceses. [[Marco Aurelio]] pasó bona parte del so reináu lluchando nes [[guerres marcomanas]] contra los [[sármatas]] nel Oriente y los [[marcomanos]] nel Danubiu, a midida que la presión de los [[hunos]] emburriaba a estos y otres tribus ([[godos]], [[alanos]]...) contra les fronteres del imperiu.

 

 

Dende Diocleciano, l'imperiu volvió xunise y a dixebrar en diverses ocasiones siguiendo'l ritmu de guerres civiles, usurpadores y reparties ente herederos al tronu hasta que, a la muerte de [[Teodosio I el Grande]], que fixo del [[Cristianismu]] non arrianu la relixón oficial, quedó definitivamente estremáu.

La folada de pueblos orientales terminó emburriando a les [[pueblos xermanos|tribus xermániques]], emburriaes escontra l'Oeste que delles vegaes enfusaron nun Imperiu romanu cada vez más débil. Les fronteres vencieron por falta de soldaos que les defendieren, dempués de que Caracalla estendiera la [[ciudadanía romana]] a tol Imperiu. En munches ocasiones llegar a dexar provincies fronterices a los xermanos en cuenta de que les defendieren de los sos compatriotes ([[foedus]]), pos el serviciu militar fuera abolíu ente los italianos. Otres vegaes viose como xenerales se autoproclamaban emperadores en [[Galia]] o [[Britania]], provincia que foi finalmente abandonada pa concentrar les tropes nel continente. L'imperiu, sofisticáu y ricu como pocos na historia, yera yá decadente, y nos sieglos III ya IV, les sos últimes glories vinieron de xenerales d'orixe bárbaru como [[Aecio]], que ganó a [[Atila]] na [[batalla de los Campos Cataláunicos]] y [[Estilicón]], que llogró les últimes victories contra los xermanos. Nel Mediu Oriente, la rebelión de [[Zenobia]] en [[Palmira]] y les guerres colos [[Imperiu Sasánida|sasánidas]] punxeron delles vegaes n'apiertos al Imperiu. La frontera del Rin foi degolada polos [[pueblu francu|francos]] un día que'l ríu xelóse y la del Danubiu dexó ante los [[godu|godos]] que causaron una histórica derrota a les últimes lexones na [[batalla de Adrianópolis]]. Nel culmen de la debilidá, la mesma Italia foi atacada. La gloriosa ciudá de Roma [[Saquéu de Roma (410)|foi escalada]] polos [[visigodu|visigodos]] d'[[Alarico I]] en [[410]]. Atila atacó la península afarando [[Aquilea (Italia)|Aquilea]] (que los sos sobrevivientes fueron el xerme de la dende entós puxante [[Venecia]]) y llegó hasta Roma, que sicasí nun atacó dempués d'un parllamentu col papa [[Lleón I el Magno]].

 

=== Los ostrogodos ===

{{AP|Ostrogodu}}

Los [[ostrogodu|ostrogodos]] yeren un grupu de [[godu|godos]] que fueren sojuzgados polos [[hunu|hunos]]. Tres la so lliberación d'aquellos, escoyeron a [[Teodomiro (ostrogodu)|Teodomiro]] como rei y asitiáronse so proteición bizantina en [[Panonia]], nel calce del Danubiu. A este asocedió-y el so fíu [[Teodorico el Grande]], que cola bendición del emperador d'Oriente condució al so pueblu a Italia en 488.

 

=== Los bizantinos ===

{{AP|Imperiu bizantín}}

Baxu [[Justiniano I]], l'[[Imperiu bizantín]] empecipió una serie de campañes coles mires de reconstruyir la [[Recuperatio Imperii|unidá mediterránea]]. La debilidá del reinu ostrogodu, y los deseos bizantinos de reponer la ciudá de Roma convirtieron a Italia nun oxetivu. La guerra civil ostrogoda dio-y la oportunidá d'intervenir na [[Guerra Gótica (535–554)|guerra gótica]], pa lo que mandó al so meyor xeneral, [[Belisario]].

En 535 Belisario invadiera Sicilia, Cerdeña y Córcega dientro de les sos campañes contra los [[vándalos]] y dende ellí coló al traviés de la península, entrando en [[Reggio di Calabria (ciudá)|Reggio di Calabria]], tomando [[Nápoles]] (onde cayó l'usurpador ostrogodu Teodato) y llegando a Roma en 536. Bloquiáu ellí, tuvo que caltener la posición hasta que la llegada de refuerzos que desembarcaron en [[Rímini]] camudó tornar. Prosiguió escontra'l norte y tomó ''Mediolanum'' (Milán) y Rávena en 540 acabando col nuevu rei ostrogodu, [[Vitiges]]. Un alcuerdu colos ostrogodos, que caltuvieron un reinu nel noroeste d'Italia, traxo la paz.

 

=== Los llombardos ===

{{AP|Llombardos}}

Ente los distintos pueblos xermánicos qu'abandonaren la so antigua morada pa vivir en meyores tierres, cuntábense los llombardos (o longobardos), a los que [[Justiniano I]] dexara asitiase en [[Panonia]], a condición de que defendieren la frontera. Atraíos pola riqueza d'Italia y la presión de los [[ávaros]], travesaron los [[Alpes]] ocupando les actuales rexones de Piamonte, Liguria, Lombardía y Vénetu ensin muncha oposición. Milán, el centru del norte d'Italia, cayó nel 569. Asocedió-y la cayida de la [[Toscana]], [[Spoleto]] y [[Benevento]]. Falar de [[Longobardia Major]] a la zona del norte d'Italia, onde se concentraron principalmente (entá güei llamada [[Lombardía]]) ente que Spoleto y Benevento, les sos avanzaes nel sur d'Italia yeren conocíes como [[Longobardia Minor]].

 

=== Los francos y l'Imperiu carolinxu ===

{{AP|Imperiu carolinxu}}

La presión de los [[llombardos]] sobre'l [[papa]] fixo que'l rei de los [[francu (pueblu)|francos]], [[Pipino el Curtiu]], va realizar ente [[756]] y [[758]] repitíes campañes nel norte d'Italia. El papa, n'agradecimientu, confirmó-y como rei de los francos (a pesar d'usurpar el títulu) y concedió el rangu de [[patriciu]] a la familia que tomara'l tronu de los merovinxos en Francia.

 

=== Los Estaos Pontificios ===

{{AP|Estaos Pontificios}}

Dende los tiempos en que [[Constantino I el Grande|Constantino I]] fixera'l cristianismu relixón oficial, el poder de la Ilesia habíase alloriáu amontando n'Italia. La [[Donación de Constantino]], una falsificación histórica, foi la base de reclamaciones del poder temporal sobre la ciudá de Roma per parte del papa, que ganó fuercia a midida que los emperadores abandonar. Valga como exemplu como Atila parlamentó col papa [[Gregorio I Magno]] al averase a la ciudá. Yá en tiempos de los bizantinos y metanes los enfrentamientos [[iconoclasia|iconoclastes]], esanicióse'l ducáu de Roma ganando la ciudá [[Gregorio II]], con reconocencia del so gobiernu per parte del rei lombardu [[Liutprando]]. Yera'l [[Patrimoniu de San Pedro]].

 

 

=== El sur ===

Los ducaos lombardos del sur nun aportar# a conquistaos por Carlomagno, que tuvo que colar al norte a combatir a los [[saxonos]] y nun formaron parte del so imperiu. Los duques lombardos de [[Ducáu de Benevento|Benevento]] caltuvieron la so independencia, llegando a convertise nel [[Principáu de Benevento]] y a emburriar escontra'l sur a los bizantinos. Sicasí, l'asesinatu del duque [[Sicardo de Benevento]] estremó'l país ente'l so hermanu [[Siconulfo de Salerno]], que foi proclamáu [[Principáu de Salerno|príncipe de Salerno]] y el so asesín [[Radelchis I de Benevento|Radelchis]], que se fixo col poder en Benevento. La división dexó ganar autonomía a nobles en [[Ducáu de Gaeta|Gaeta]], [[Ducáu de Capua|Capua]] y [[Ducáu de Amalfi|Amalfi]], que formaron condaos y ducaos propios. Al sur, [[Nápoles]], [[Sicilia]] y la parte más meridional de la península itálica ([[Provincia de Bari|Bari]], [[Calabria]], [[Apulia]]) siguíen siendo una provincia bizantina.

 

La muerte de Carlomagno y les lluches por retener el so imperiu partíu ente los sos diversos fíos empecipió un periodu de guerres civiles que nun s'estabilizaron hasta la creación a principios del sieglu X del [[Francia na Edá Media|Reinu de Francia]] y del conglomeráu del [[Sacru Imperiu]] no que güei ye Alemaña, el norte y centru d'Italia, Suiza, Países Baxos y otres provincies orientales de los sos dominios. L'ausencia d'un poder central fuerte supunxo l'atomización d'estes rexones en principaos, obispaos, condaos y ciudaes práuticamente independientes y con frecuencia enfrentaos ente sigo. Esto foi particularmente importante n'Italia, onde les riques ciudaes del norte remanecieron como ciudaes-estáu comerciales cuasi-independientes. L'emperador yera escoyíu polos principales nobles, lo que facilitó esti clima d'enfrentamientu que tuvo en numberoses ocasiones Italia como campu de batalla.

 

Nel sieglu X, introducióse un nuevu elementu de discordia: l'enfrentamientu ente la Ilesia y l'Imperiu, que foi conocíu como la [[Querella de les Invistidures]] de [[1073]] qu'empecipió una serie de conflictos pola primacía del [[papa]] o'l [[emperador]] na cristiandá y el Sacru Imperiu. Dambos aldericaben el sometimientu teóricu del poder envernada imperial al relixosu papal o viceversa y el derechu al nomamientu de los obispos. La llucha estremó Italia ente [[güelfos]] (polos [[Welfen]] de [[Baviera]]) que sofitaben al papa y [[gibelinos]] (pol castiellu [[Hohenstaufen]] de [[Waiblingen]]) o defensores del poder imperial. Arriendes de esto diversos emperadores, como s'enfrentaron al papa ya invadieron Lombardía, sofitando cuando-yos convenía a [[antipapa|antipapes]]. En respuesta, diversos emperadores fueron escomulgaos, mientres los Estaos Pontificios refugaron el poder temporal del emperador y promovieron facciones pro-eclesiástiques.

 

Ciudaes como [[Florencia]], [[Milán]] y [[Mantua]] abrazaron la causa güelfa, ente qu'otres como [[Forli]], [[Pisa]], [[Siena]] y [[Lucca]] xunir a la causa imperial. Tratábase polo xeneral d'una llucha pola autonomía, onde les ciudaes que tarrecíen el poder del emperador trataben de compensalo cola influencia papal y les cercanes al Lazio Papal buscaben una autoridá imperial que-yos garantizara'l so llibertá. Otres vegaes, yeren les lluches intestinas ente ciudaes rivales les que convertíen reñedielles locales en nuevos episodios d'esti enfrentamientu: la güelfa [[Florencia]] presentó batalla a la lliga gibelina de les otres ciudaes toscanes ([[Arezzo]], [[Siena]], [[Pistoia]], [[Lucca]] y [[Pisa]]) nun llargu conflictu que tuvo a lo más esponente les batalles de [[Batalla de Montaperti|Montaperti]] en [[1260]] (que se celebra na famosa fiesta del [[Paliu di Siena]]) y la d'[[Batalla de Altopascio|Altopascio]] en [[1325]]. Sicasí, munches vegaes nel senu d'una ciudá coesistíen dambos enclinos alternándose según la que fuera más fuerte nel momentu. Col tiempu inclusive se desenvolvieron subfacciones dientro de cada grupu.

 

[[Enrique IV del Sacru Imperiu Romanu Xermánicu|Enrique IV]], empezó la querella al enfrrentarse a [[Gregorio VII]]. Llegó a presentase descalzu y en penitencia ante él mientres el [[Paséu de Canossa]] en [[1077]] pa llograr que-y llevantaren la escomunión, pero depués volvió sofitar a l'antipapa [[Clemente III]] contra Gregorio y el so cuñáu [[Rodolfo de Suabia]]. Los siguientes papes nun llograron desactivar el conflictu, hasta que [[Calixto II]] llogró col [[Concordatu de Worms]], la paz col fíu y socesor d'Enrique IV, [[Enrique V del Sacru Imperiu Romanu Xermánicu|Enrique V]]. Polos sos términos estremar ente la coronación canónica del emperador pol papa y la laica y almitíase l'autoridá del emperador sobre la Ilesia n'Alemaña, previa invasión d'Italia por Enrique en 1110.

 

Tres los Enriques, gobernó [[Lotario II del Sacru Imperiu Romanu Xermánicu|Lotario II]], ganáu por [[Rogelio II de Sicilia]] y engarráu a [[Conrado III]]. Esti noble yera'l primera [[Hohenstaufen]], familia qu'empezó a atropar poder n'Alemaña. Probablemente'l mayor enfrentamientu ente papa y emperador producir col so fíu [[Federico I Barbarroja]], emperador ente [[1155]] y [[1190]], que la so activa [[Federico I Barbarroja#La política italiana|política italiana]] acentuó la intervención imperial. Les ciudaes del norte d'Italia viéronse arreyaes na guerra, camudando frecuentemente de partíu. La [[Lliga Lombarda]] foi una alianza establecida'l 1 d'avientu de 1167 ente 26 Ciudaes Opositores del Norte d'Italia, ente les que destaquen [[Milán]], [[Cremona]], [[Mantua]], [[Bérgamo]], [[Brescia]], [[Plasencia]], [[Boloña]], [[Padua]], [[Treviso]], [[Vicenza]], [[Verona]], [[Lodi (Italia)|Lodi]], [[Parma]] y [[Venecia]]. Darréu xuniéronse otros cuatro ciudaes más, hasta formar un total de 30. El propósitu inicial de la Lliga yera combatir la política italiana de Federico I, que naquel momentu reclamaba'l control total sobre'l norte d'Italia. La respuesta imperial quedó espresada na [[Dietes imperiales de Roncalia|Dieta de Roncaglia]] y foi llevada a cabu cola invasión de 1158 y depués otra vegada en 1166. La Lliga recibió'l sofitu incondicional del papa [[Alexandru III (papa)|Alexandru III]] y los sos socesores, deseosos tantu de trate llibres de la influencia imperial como d'aumentar la so poder na península itálica. Na [[batalla de Legnano]] (29 de mayu de 1176), les tropes imperiales fueron ganaes y Federico viose forzáu a roblar una tregua de seis años (1177-1183). La situación resolver al rematar ésta, cuando dambes partes roblaron el [[Tratáu de Constanza]], según el cual les ciudaes italianes reconocíen la soberanía del emperador d'Alemaña, pero de la mesma ésti víase obligáu a reconocer la xurisdicción propia de cada ciudá sobre sí mesma y el so territoriu circundante, lo que supunxo la reconocencia de la so independencia [[de facto]].

 

Tres Barbarroja, el so fíu [[Enrique VI del Sacru Imperiu Romanu Xermánicu|Enrique VI]] axuntaría tantu'l reinu alemán como'l de Sicilia, pol so matrimoniu con [[Constanza I de Sicilia]]. El Güelfo [[Otón IV]] gobernaría de volao (1208-1218), dexando'l [[Ducáu de Spoleto]] baxu dominiu papal en 1213, pero terminó alloñar del Papáu y tratando de restaurar l'autoridá imperial n'Italia, solo pa cayer ante'l gibelino [[Federico II Hohenstaufen]], rei de Sicilia y fíu d'Enrique VI. Con Federico II, ''Stupor Mundi'' (el plasmu del mundu), los Hohenstaufen recuperaron el tronu imperial alemán. Federico reagruparó la población del so reinu pa fundar la ciudá de [[L'Aquila]] en [[1254]], reorganizo'l reinu coles [[Constituciones Amalfitanas]] y fundó la [[Universidá de Nápoles]]. L'intentu del papa d'axuntar a les ciudaes güelfas contra él desencadenó en 1229 una nueva invasión imperial, que foi siguida por nuevu lluches ya inclusive una escomunión de Federico en 1239. Escontra'l final de la so vida, el papa [[Inocencio IV]] llogró sicasí una victoria na [[batalla de Parma]]. La so muerte en 1250 marcó un interregno nel tronu imperial, a midida que'l so fíu [[Conrado IV]] y el so nietu [[Conradino de Hohenstaufen]] enfrentar al papa n'Alemaña ya Italia.

 

El delicáu equilibriu ente la Ilesia, la nobleza local y una pequeña burguesía, fluctuante colos conflictos dexó establecese a repúbliques como la [[República de Pisa]], que les sos lleis de mar son reconocíes pol papa en 1077, la [[República de Lucca]], nacida en 1119 o la [[República de Siena]] en 1125, los trés na rexón de la [[Toscana]]. [[Boloña]], see dende 1088 de la [[Universidá de Boloña|primer universidá italiana]] tamién tuvo una república, alternada con dómines so la órbita de Milán o'l papáu. Ciudaes costeres como [[Venecia]], [[Xénova]], [[Ancona]] o de volao [[Amalfi (Italia)|Amalfi]] crearon un subtipo particular de república, les [[repúbliques marítimes]], fuertemente amestáu al comerciu internacional. De forma ensin sostener nel tiempu, otres munches ciudaes alternaron gobiernos nobiliarios con revoluciones y repúbliques de desemeyaes duraciones.

 

Particularmente clave foi la evolución de [[Milán]], qu'aportaría na mayor potencia del norte d'Italia. El señoríu de Milán tuvo en manes de la Familia [[Della Torre]], que lo perdió al enfrentase al arzobispu de la ciudá, [[Otón Visconti]]. Col ascensu d'Otón y el so sobrín [[Mateo I Visconti]], cabeza de los sos exércitos, al poder en 1277 empezó'l reináu de los [[Visconti]]. Sofitaron al emperador nel norte d'Italia, llegaron a sitiar Xénova en 1318. [[Azzone Visconti]] conquistaría les ciudaes papales de [[Bérgamo]], [[Cremona]] y [[Lodi (Italia)|Lodi]], ampliando la so poder na rexón.

 

 

A la so muerte, sicasí, empezó'l cayente de los Visconti, que fueron perdiendo territorios. Venecia, qu'empezara la so espansión nel Vénetu, erosionó les posesiones milaneses nel oriente d'Italia. L'intentu del so fíu [[Filippo Maria Visconti]] de conquistar la Romaña en 1423 fíxo-y enfrentase al emperador y perder [[Bérgamo]] y [[Brescia]]. Cuando cola so muerte la dinastía [[Visconti]] escastar en [[1447]], Milán pasó a ser la [[República Ambrosiana]], a pesar de les pretensiones del [[Carlos I d'Orleans|duque d'Orleans]], lexítimu herederu. Orleans foi incapaz de tomar posesión del so heriedu, pero la República foi curtia. L'aventureru [[Francesco Sforza]], casáu con una fía del postreru Visconti, tomó Milán en [[1450]] y se autoproclamó duque, n'enfrentamientu a los pretendientes franceses.

Como la mayor parte d'Europa, Italia foi afarada nesi tiempu pola [[peste negro]], qu'en [[1348]] causó un grave dañu demográficu al acabar con un terciu de la población del país.<ref>Stéphane Barry and Norbert Gualde, "The Biggest Epidemics of History"-El plus grande épidémie de l'histoire, in L'Histoire n°310, June 2006, pp.45-46</ref> Culturalmente, esta convulsa dómina sentó les bases de la rellumanza culturar siguiente, destacando'l poeta [[Dante Alighieri]] y el so [[Divina Comedia]], una de les obres clásiques del [[idioma italianu]], que daten d'estos tiempos.

 

=== Llucha ente aragoneses y franceses pel sur ===

{{AP|Corona d'Aragón}}

A la muerte de [[Conradino de Hohenstaufen]] en 1266, el papáu maniobró p'asitiar nel tronu napolitanu a [[Carlos d'Anjou]], hermanu del rei de Francia, con cuenta d'acabar con a la influencia imperial [[gibelino|gibelina]] nel reinu. A esta intromisión papal opúnxose [[Manfredo I de Sicilia]], fíu del rei, que llogró dellos ésitos iniciales na so llucha, pero foi definitivamente derrotáu – y muertu – na [[Batalla de Benevento (1266)|batalla de Benevento]]. La oportunidá llevó al rei aragonés [[Pedru III d'Aragón|Pedru III]] a reclamar el reinu, al ser la so muyer fía del rei, como postreru representante de la dinastía lexítima. Carlos foi impopular polos sos impuestos y la so alministración francesa, qu'en [[1282]] valió-y una revuelta popular conocida como les [[Víspores Sicilianos]]. Pedro allegó entós en sofitu de los sulevaos, ganando la islla de Sicilia. En [[1302]] la [[Paz de Caltabellota]] dexaba la islla a Aragón y el Nápoles continental a Anjou. Como foi típicu na Corona d'Aragón, esti nuevu territoriu terminó en manes d'una caña menor de la familia real, siendo Pedro asocedíu pol so segundu fíu [[Xaime II d'Aragón]]. En Nápoles, los Angevinos reorganizaron l'alministración y protexeron les universidaes y la cultura.

 

A la muerte de [[Roberto I de Nápoles]] hubo una guerra pola socesión ente [[Juana I de Nápoles]] y [[Carlos de Durazzo]], que dio un curtiu gobiernu de [[Lluis II d'Anjou]] y finalmente dio'l tronu a [[Ladislao I de Nápoles|Ladislao I]], qu'impondría la so autoridá hasta Italia central y del norte. Cola muerte de Ladislao en [[1414]] Nápoles perdió les sos conquistes y dexó a una reina ensin herederos.

 

Mientres, el aragoneses siguíen la so espansión marítima. Arriendes de una concesión del papa [[Bonifacio VIII]] que trató de reunificar el reinu sicilianu en [[1295]] cola [[Paz de Anagni]] dando a [[Xaime II d'Aragón]] [[Córcega]] y [[Cerdeña]] en cuenta de el so arrenunciu a Sicilia empezó la intervención aragonesa nel restu d'islles. La oposición siciliana a los Anjou fixo que nel tronu sicilianu siguieren el aragoneses con [[Federico II de Sicilia]], sicasí. Per otru llau, el dominiu aragonés de les islles tirrenes foi apostáu por potencies marítimes como la [[República de Pisa]] (que'l so obispu recibiera tamién en donación [[Cerdeña]] de [[Gregorio VII]] mientres la Guerra de les Invistidures) y la [[República de Xénova]], que'l so interés comercial topetaba colos anteriores. La dominación efeutiva significó llargues guerres y conflictos dinásticos. Córcega, que nun aportar# a ocupada de forma efeutiva per Aragón terminó apurriéndose en [[1347]] a la República de Xénova en cuenta de proteición.

 

=== Les repúbliques comerciales ===

{{AP|Repúbliques marítimes}}

El [[Revolución del sieglu XII|resurdimientu económicu y demográficu]] de los sieglos XI y XII tuvo un gran efeutu n'Italia, onde confluyíen dos de los principales de les grandes exes económiques de la [[cristiandá]]. Ende interconectábense la ruta que dende les ciudaes comerciales del norte d'Alemaña y el Bálticu (arrexuntaes na [[Hansa]]) travesaba'l [[Rin]] y el [[Ródano]] escontra Italia coles rutes marítimes qu'al traviés del Mediterraneu tresportaben les especias y productos de luxu d'Oriente y los países musulmanes.

 

 

Otres repúbliques marítimes inclúin a [[Pisa]], [[República de Pisa|república]] que tuvo'l so parte na llucha marina contra los árabes en [[Salerno]], [[Reggio]] y [[Palermo]], amás de controlar Córcega, Cerdeña y el [[mar Tirrenu]] antes de ser desbancada per Xénova y entrar na órbita florentina. [[Amalfi (Italia)|Amalfi]], [[República amalfitana|independiente de facto]] del poder bizantín y lombardu cuando estos flaquearon, tuvo una curtia importancia histórica antes de ser tomada polos normandos, siendo l'orixe de les [[lleis amalfitanas]] sobre derechu marítimu. Les ciudaes d'[[Ancona]] y [[Dubrovnik|Ragusa]] (sita sicasí na mariña croata) son tamién dacuando consideraes repúbliques marítimes.

 

== La Renacencia (s. XV al XVI&nbsp;d.&nbsp;C.) ==

{{AP|Renacimientu italianu}}

El '''Renacimientu italianu''' empecipió la era del [[Renacimientu]], un periodu de grandes llogros y cambeos culturales n'Europa que s'estendió dende fines del sieglu XIV hasta alredor de 1600, constituyendo la transición ente'l [[Edá Media|medioevo]] y Europa moderna.

 

 

Políticamente foi un periodu de constantes lluches pol poder, cambeos dinásticos, guerres ya invasiones estranxeres.

 

=== Los Borgia ===

La situación política siguía marcada pol deséu francés baxu [[Carlos VIII de Francia]] d'estendese escontra'l sur. La estensión de la casa real napolitana dába-yos pretensiones d'asocede-yos, dáu'l parentescu. A pesar de devolver a [[Fernando'l Católic u]]'l [[Rosellón]] en cuenta de la so neutralidá y de les simpatíes iniciales de Milán, enfrentada al [[Alfonsu II de Nápoles|rei de Nápoles]], la medrana de que Francia pasara a controlar Italia estendióse. La [[Guerra italiana de 1494-1498]] enfrentó-y a la [[Lliga de Venecia]], que xunía les reivindicaciones aragoneses col Papáu, Milán, Venecia y l'[[Maximiliano II|Emperador]], deseos de torgar el control francés d'Italia. Un exércitu español foi llevantáu sol mandu de [[Gonzalo Fernández de Córdoba]], que se ganaría'l llamatu de "El Gran Capitán" al mandu de los nacientes [[Tercios]]. Una agafada guerra en [[Calabria]] asitió nel tronu al monarca d'orixe aragonés [[Fernandu II de Nápoles]], col [[Tratáu de Marcoussis]] de 1498.

 

Sicasí, la muerte del rei francés en [[1498]], siendo sustituyíu pol so primu [[Lluis XII de Francia|Lluis XII]], dexó-y camudar de bandu. Asina, emitió una bulda que dexaba'l nuevu matrimoniu del rei cola muyer del so predecesor, [[Ana de Bretaña]], necesaria pa garantizar la fixación de la poderosa [[Ducáu de Bretaña|Bretaña]] a Francia a cambéu del sofito galu. El nuevu rei, emparentáu colos Visconti, antiguos duques de Milán, reclamó exitosamente el [[Ducáu de Milán]] que fuera ocupáu polos [[Sforza]]. Foi la [[Guerra italiana de 1499-1501]]. Coles sos tropes, el fíu del papa y capitán de los exércitos pontificios, [[César Borgia]], conquistó una tres otra les ciudaes de la [[Romaña]], ([[Imola]], [[Forli]], [[Rímini]], [[Pésaro]], [[Faenza]]...) a pesar de la resistencia de los sos señores ([[Caterina Sforza]], los D'Esti). César convertir nel so señoríu particular como representante del Papáu, antes de ser nomáu en [[1501]] [[duque de Romaña]]. Invadió tamién el Ducáu de Urbino y amenació Boloña y Florencia. César convertir n'unu de los prototipos d'home renacentista y nun claru exemplu de [[condottiero]] o caudiellu militar que marcaríen esa convulsa etapa d'Italia. Venecia aprovechó la ocasión p'amestar [[Cremona]]

 

En [[1503]], mientres la situación complicábase, el papa morrió, siendo escoyíu como socesor un cardenal de la familia [[Della Rovere]], col nome de [[Julio II]]. Trátase del principal antagonista dende va años de los [[Casa de Borja|de Borja o Borgia]] dientro de la Ilesia. César Borgia cayó en desgracia y terminaría los sos díes en Navarra, coles sos tierres reincorporaes al papáu. Boloñia foi escalada en 1506 y definitivamente reintegrada nos Estaos Pontificios. El so hermanu [[Francesco Maria I della Rovere]] ganó tamién el tronu ducal vacante de Urbino. Medrosu del beneficiu que sacaba Venecia de la llucha n'Italia, el papa axuntó a les potencies contra ella na [[Guerra de la Lliga de Cambrai]] en [[1508]] y recuperó [[Rávena]]. Sicasí, el xuegu d'aliances complicóse, col Papáu xuniéndose a una Venecia derrotada n'[[batalla de Agnadello|Agnadello]] y depués salvada pola intervención francesa en [[batalla de Marignano|Marignano]]. En 1516, los contendentes aceptaron volver al mapa previu a esta llucha.

 

 

=== Les guerres hispanu-franceses ===

 

=== La Toscana ===

Florencia nun interviniera especialmente nes lluches de poder pola península, pero influyíes por elles sufriera les sos propies convulsiones. La República Florentina pasara a tar controlada pola patriarca de la [[Médici|familia Médici]], principal casa de comerciantes de la llocalidá. Tres la muerte de [[Lorenzo de Médici]] en [[1492]], quien llevara a la ciudá a la rellumanza cultural y económico que-y ganó'l nomatu de ''il Magníficu'', la ciudá cayó en manes del predicador y monxu [[Savonarola]], fanáticu relixosu y defensor d'una reforma eclesiástica. Esto condució a una temporada de disturbios famosos poles sos fogueres de vanidaes nes que se quemar numberoses obres d'arte.

 

=== El dominiu español (1559-1714) ===

{{AP|Imperiu español|Italia Española}}

Carlos V acabó abdicando nel so fíu, [[Felipe II d'España|Felipe II]], qu'heredó les numberoses posesiones del so padre, incluyendo Cerdeña, Sicilia, Nápoles, [[Estáu de los Presidios|Presidios de la Toscana]] y Milán. Anque'l rei establecer n'España, designó [[virréi]]s pa los antiguos reinos aragoneses y un [[Gobernación del Estáu de Milán|gobernador pa Milán]] que xestionaren l'alministración de les provincies italianes.

 

 

El reináu del postreru Habsburgu, [[Carlos II d'España]], nun traxo grandes cambeos na vida política italiana, anque'l problema socesoriu que llantó'l so testamentu, en favor d'un pariente francés xeneró una [[Guerra de Socesión española|Guerra de Socesión]] qu'implico a práuticamente toa Europa occidental. Mientres na península ibérica los acontecimientos favorables a unu y otru bandu alternábense, el duque de Saboya y [[Carlos VI del Sacru Imperiu Romanu Xermánicu|Austria]] tomaron les posesiones españoles n'Italia. La victoria final de [[Felipe V d'España|Felipe V]] llevó a la [[Paz d'Utrecht]], que supunxo'l fin de la presencia española n'Italia.

 

=== Borbones y Habsburgos (1712-1796) ===

 

Pero sobremanera, el repartu de los reinos foi alteriáu pola [[Guerra de Socesión Austriaca]] (1740-1748). La muerte de Carlos VI dexando como heredera a la so fía [[María Teresa I d'Austria]], ante la falta de fíos varones, nun foi reconocida poles potencies europees magar la [[Pragmática Sanción de 1713]] qu'el so padre promulgara. Con diversos intereses, Prusia, Francia y España atacaron y empezaron una guerra que terminó n'Italia cola devolución a los Borbones de Parma, Guastalla y Piacenza. [[Felipe I de Parma|Felipe]], fíu de [[Felipe V d'España]], dio con ello nacencia a los [[Borbones-Parma]]. Les implicaciones n'Alemaña y el restu d'Europa de la guerra causaron [[Guerra de los Siete Años]] (1756-1763) como revancha ensin más efeutos n'Italia. El matrimoniu de María Teresa con [[Francisco I del Sacru Imperiu Romanu Xermánicu|Francisco Esteban]] supunxo la incorporación de Toscana a los sos dominios na nueva casa d'[[Habsburgu Lorena]].

 

=== Les Guerres napoleóniques (1796-1815) ===

{{AP|Guerres Revolucionaries Franceses|Guerres Napoleóniques}}

Tres la [[Revolución francesa]] de [[1789]] Italia nun se convirtió nun gran campu de batalla, anque hubo enfrentamientos con [[Saboya]] cuando'l franceses trataron d'ocupar les tierres asitiaes más allá de los [[Alpes]] ([[Niza]] y el condáu de Saboya). La cosa complicóse yá que l'[[Imperiu austriacu]], enemigu de los revolucionarios, apoderaba bona parte del país. Por ello, encamentar en 1796 al mozu xeneral [[Napoleón Bonaparte]] que realizara una maniobra de distracción contra los intereses austriacos nel sur, ente que les principales fuercies atacaben pel norte.

 

La Europa posterior al [[Congresu de Viena]] tuvo marcáu por un desenvolvimientu del [[nacionalismu]] venceyáu al [[romanticismu]], una intensa [[Revoluciones de 1848|actividá revolucionaria]] de calter [[lliberalismu|lliberal]] y, a partir del conflictu social de la [[Revolución industrial]], pol [[movimientu obreru]]. Italia nun foi ayena a estes lluches, que tuvieron el so focu nel deséu de xunir a les distintes rexones de fala y cultura italiana nun mesmu país. Fálase munches vegaes d'un ''Risorgimiento'', un renacer de la cultura italiana y de la conciencia nacional. Grupos masónicos como los [[carbonería|carbonari]], y revolucionarios como la [[Joven Italia]] de [[Mazzini]] o l'aventureru [[Giuseppe Garibaldi]], abondaron nesti ambiente col sofitu de Reinu Xuníu y Francia, interesaos en foliar a los austriacos. Los grandes enemigos a bater na construcción d'esta identidá nacional fueron los intereses temporales del papa y los monarques absolutistes como'l [[Reinu de les Dos Sicilies]] y especialmente el dominiu estranxeru austrohúngaru de [[Lombardía]], el [[Vénetu]] y la [[Toscana]].

 

Tan ceo como en 1820, coincidiendo cola [[Trieniu Lliberal|revolución lliberal n'España]], hubo insurrecciones ensin ésitu. [[Guglielmo Pepe]] llegó nel [[Reinu de les Dos Sicilies]] a tomar la parte continental y forzar al rei a una constitución lliberal, pero la intervención de la [[Santa Alianza]], una coalición de monarques absolutistes albortó la situación. En 1823, [[Santorre di Santarosa]] trató de producir una revolución nel [[Piamonte]], usando'l colores de l'antigua [[República Cisalpina]]. Sicasí, la intervención del rei [[Carlos Félix de Cerdeña]] motivó que fuera un fracasu. En 1830, repitióse la situación. Tres unes declaraciones de [[Francisco IV de Módena]] nes qu'afalaba'l nacionalismu italiano, los revolucionarios entamáronse y producieron llevantamientos en [[Boloña]], [[Parma]], [[Pésaro]], [[Urbino]] y [[Romaña]]. El papa [[Gregorio XVI]] pidió ayuda a Austria, y en 1831 [[Metternich]] encalorara la revuelta.

 

La [[Primavera de los pueblos]] de 1848 foi yá un intentu cercanu al ésitu, con sulevaciones en [[Mesina]], [[Milán]] y [[Palermo]], pero la falta de sofitu de [[Saboya]] dexó a los austriacos someter la insurrección. Tres la [[Batalla de Custoza (1848)|batalla de Custoza]], el [[Arminsticio de Salasco]] devolvía'l ''statu quo'' del Congresu de Viena. Solo un añu dempués, proclamábase la [[República Romana]] liderada por [[Mazzini]], mientres [[Leopoldo II de Toscana]] tenía qu'abandonar [[Florencia]] y [[Carlos Alberto de Cerdeña]] entraba en guerra con Austria. De nuevu, los austriacos retomaron la insurrecta [[Venecia]]<ref name=ginsborg>[https://books.google.co.il/books?id=vgo9AAAAIAAJ&printsec=frontcover&dq=Daniele+Manin+and+the+Venetian+revolution+of+1848-49&hl=en&ei=nlvWTODNMIueOrDW-PAJ&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&vei=0CCYQ6AEwAA#v=onepage&q&f=false 1979 - Daniele Manin and the Venetian revolution of 1848-49], [[Paul Ginsborg]], Wersten Printed Services, Bristol.</ref> magar la resistencia de [[Leonardo Andervolti]] y entartallaron los deseos d'unificación de Saboya na [[Batalla de Novara (1849)|batalla de Novara]]. L'exércitu francés de [[Napoleón III]], fervosu católicu y defensor del papa, acabó cola [[República Romana]].<ref name=ginsborg/>

 

El [[Piamonte-Cerdeña|Reinu del Piamonte]] foi'l protagonista final d'esti procesu. El Camilo Benso, [[Camilo Benso|conde de Cavour]], primer ministru dende 1852, llogró'l sofitu del [[Segundu Imperiu Francés]]. El 14 de mayu de 1859, un exércitu francosardo declaró la guerra a Austria ya invadió con sofitu francés [[Lombardía]] en [[1859]]. Con socesives victories en [[Batalla de Montebello|Montebello]], [[batalla de Palestro|Palestro]] y [[Batalla de Magenta|Magenta]], la rexón foi conquistada y el 5 de xunu, los sardos entraben en Milán. [[Giuseppe Garibaldi]], vueltu del esiliu y al mandu de los [[Cazadores de los Alpes]], operó al norte retomando [[Como]]. Tres una postrera y dura llucha, cola victoria de [[Batalla de Solferino|Solferino]] fueron lliberaes [[Brescia]], [[Bérgamo]] y [[Verona]]. Los austriacos replegáronse detrás del [[Quadrilatero]], la so llinia defensiva que dixebraba'l Vénetu. La crudeza de la llucha motivaría a [[Henri Dunant]] a escribir ''Alcordances de Solferino'' y a fundar la [[Cruz Roxa]]. El 10 de payares, roblóse'l [[Tratáu de Zúrich]] ratificando la tregua que s'algamara en Villafranca. Según los sos términos, Austria dexaba Lombardía a Francia que de la mesma se lo vencía al Piamonte en cuenta de [[Niza]] y la contorna de [[Saboya]]. Los estaos italianos formaríen una coalición liderada pol papa.

 

A pesar de que'l balance global fuera una ganancia de territorios pa los italianos de Piamonte-Cerdeña, estos sintiéronse traicionaos. Contra la idea de dexar el restu de territorios italianos como taben tres la paz, sofitáronse réximes prounificación nel [[Gran Ducáu de Toscana]], el [[Ducáu de Parma]] y el [[Ducáu de Módena]], según les [[Delegaciones Papales]] de [[Boloña]], [[Ferrara]] y [[Romaña]]. Estos territorios arrexuntáronse como les [[Provincies Xuníes d'Italia Central]], que se xunieron al [[Reinu de Cerdeña]] tres un referendu en marzu de 1860.

 

El 6 de mayu de 1860, l'aventureru y discípulu de Mazzini, [[Giuseppe Garibaldi]] embarcó na llamada [[Espedición de los Mil]] con destín al [[Reinu de les Dos Sicilies]]. Sosprendentemente y a pesar de la so inferioridá numbérica, ganó la [[batalla de Calatafimi]] y entró en [[Palermo]]. Dende ende crució'l [[estrechu de Mesina]] y punxo n'apiertos Nápoles. La retirada escontra'l norte de [[Francisco II de les Dos Sicilies]] dexó-y entrar na capital. Otru plebiscitu sofitó la incorporación al Piamonte, ente que la resistencia real sufría un golpe na [[batalla del Volturno]]. En siendo asediado en [[Gaeta]] el rei se exilió. Les últimes fortaleces ([[Mesina]] y [[Civitella del Tronto]]) cayeron a empiezos de 1861. El [[17 de marzu]] de [[1861]], el rei del Piamonte, [[Víctor Manuel II]] yera coronáu [[Rei d'Italia]].

Entrín y non, dempués de l'anexón del Reinu de les Dos Sicilies, hai una rebelión nes rexones del sur, por cuenta de los problemes sociales persistentes y promeses incumplíes per parte del nuevu gobiernu. La rebelión, conocida como "brigantaggio post-unitariu", convertir nuna sangrienta guerra civil que duró casi diez años. El gobiernu borbónicu nel esiliu esplotó la rabia del pueblu nun intentu de recuperar el tronu, nomando dellos bandoleros pa conducir les revueltes, el más famosu foi [[Carmine Crocco]].

 

 

Sicasí, al empiezu de la [[Primer Guerra Mundial]], Italia permaneció neutral, una y bones la [[Triple Alianza (1882)|Triple Alianza]] namái tenía intereses defensivos, y l'[[Imperiu austrohúngaru]] yera'l qu'empezaba la guerra. Sicasí, dambos bandos trataron d'averar a Italia al so llau, y nel [[15 d'abril]] de [[1915]] el gobiernu italianu xunir al [[Pactu de Londres]] al declarar la guerra a [[Austria]] en cuenta de dellos territorios ([[Trento]], [[Trieste]], [[Istria]], [[Dalmacia]]). N'ochobre de [[1917]], los austriacos, que recibieren refuerzos alemanes, rompieron les llinies italianes en [[Batalla de Caporetto|Caporetto]], pero los italianos, ayudaos polos aliaos, pararon la so meyora nel [[ríu Piave]], non llueñe de [[Venecia]]. Dempués d'otru añu de guerra de trincheres y una triunfal ofensiva italiana, la exhausta Austria rindir a los aliaos el [[4 de payares]] de [[1918]], siendo puestu siguida por [[Alemaña]].

 

=== El réxime fascista (1919-1939) ===

=== Ocupación italiana d'Albania y Etiopía ===

{{AP|Imperiu Italianu}}

Cuando [[Alemaña]] se anexonó [[Austria]] ya invadió [[Checoslovaquia]], Italia vio la oportunidá de convertise nun miembru de la exa. Dempués de qu'[[Adolf Hitler|Hitler]] invadiera Checoslovaquia ensin avisar a Mussolini, esti decidó anexionarse [[Albania]]. El rei italianu [[Víctor Manuel III]], oponer al plan, por ser descomanadamente ventureru.

 

 

El mieu a cayer sol dominiu griegu evitó la cooperación ente'l albaneses y les fuercies griegues, y les tropes de Mussolini reagrupar n'Albania Central. Incómodu ante esta situación nos Balcanes, Hitler intervieno'l [[6 d'abril]] de [[1941]], en coalición con [[Bulgaria]] y [[Hungría]] contra [[Grecia]] y [[Yugoslavia]]. Un mes más tarde l'Albania apoderada per Italia habíase vistu engrandecida col territoriu de [[Kosovu]]. Irónicamente, el nacionalismu albanés consiguió les sos metes so dominiu estranxeru.

El [[22 de mayu]] roblóse'l [[Pactu d'Aceru]], que consolidó l'alianza ente los dos dictadures. Cola sola esceición de l'armada, les fuercies italianes collaboraron con los alemanes en [[Grecia]] y el norte d'África. Dende la primavera de 1941 hasta payares de 1942 la Italia de [[Mussolini]] consiguió estender el so control a tola área central del Mediterraneu ([[Mare Nostrum Italianu]]).

 

La Italia de la posguerra foi xuntu al [[Benelux]], [[Francia]] y [[Alemaña]] el corazón del [[europeísmu]]. En [[1949]] Italia xuntar a la [[Organización del Tratáu del Atlánticu Norte]] y en [[1955]] xunir a les [[Naciones Xuníes]]. Esi mesmu añu, fundóse la [[Comunidá Económica Europea]], antecesora de la [[Xunión Europea]], de la qu'Italia foi miembru fundador. Dende entós Italia participó de les meyores en pro d'una política comuñal, con participación n'eventos como la creación del [[Euru]] ([[1999]]).

 

Mientres la década de los [[años 1970|años 70]] Italia sufrió una crisis social llamada darréu como los ''[[anni di piombo]]'' (años de plomu), onde la insatisfaición pola situación política-institucional caótica con gobiernos que duraben apenes unos pocos díes, traducióse nun principiu en violencia caleyera y socesivamente en llucha armada, llevada a cabu por grupos entamaos d'izquierdes qu'usaron el [[terrorismu]] como arma coles mires de crear les condiciones pa influyir o derrocar l'orde institucional y políticu italianos. Tres dellos ataques y asesinatos contra mozos neofascistes ("matar un fascista nun ye delitu", dicíase), dalgunos nun duldar en responder formando de la mesma grupos armaos. Estes turbulencias llegaron al so apoxéu en [[1978]] col asesinatu del líder cristianodemócrata [[Aldo Moro]] poles [[Brigaes Rojas]], que supunxo'l fin de la política de reconciliación colos comunistes conocida como [[compromisu históricu italianu]]. La intervención de los servicios secretos italianos y de dalgún otru país, a los que se-yos considera responsables d'una "[[estratexa de la tensión]]", agravó la crisis deteniendo a miles d'activistes d'estrema-esquierda.<ref name=Italy/> El [[matanza de Boloña|brutal atentáu contra la estación de Boloña]] foi unu de los más duros golpes d'aquellos enfrentamientos. Atribuyida a [[Ordine Nuovo (movimientu políticu)|Ordine Nuovo]], un grupu terrorista d'ultraderecha, nunca se llegó a esclariar dafechu.

 

Esa Italia inestable viose coles mesmes chiscada por escándalos xudiciales. Ye conocida la llucha contra la [[mafia]], que saltó a la fama col asesinatu del xuez [[Giovanni Falcone]] (1992). L'ex primer ministru democratacristiano [[Giulio Andreotti]] foi acusáu de ser un padrín políticu de la mafia. Tamién foi un escándalu la reconocencia oficial de la esistencia de la [[Operación Gladio]], na que servicios secretos de la [[OTAN]] auspiciaban actividaes anticomunista. En 1992 los xueces del Tribunal de Milán, el más famosu [[Antonio Di Pietro]], empezaron munchos procesos, conocíos como [[Manes Llimpies (Italia)|Operación Manes Llimpies]], contra partíos políticos afayando una corrupción enorme. La mayoría de los diputaos del Parllamentu fueron arreyaos.

 

En [[1994]] aprovechando de la crisis de los partíos tradicionales, [[Silvio Berlusconi]] empresariu mediáticu y propietariu de tres cadenes de televisión privaes fundó un nuevu partíu [[Forza Italia (1994)|Forza Italia]] que ganó les eleiciones cola ayuda del so control de los medios de comunicación. Berlusconi gobernó en coalición, col sofitu de la federalista ya inclusive separatista [[Lliga Norte]], qu'empezó a ganar influencia nel norte del país ([[Padania]]), ricu ya industrializáu y otros partíos conservadores o neofascistes como [[Alianza Nacional (Italia)|Alianza Nacional]] por namái ocho meses.

 

Acusáu de corrupción y de faese col control del estáu, Berlusconi foi un revulsivo pa la oposición. En [[1996]] ganó les eleiciones una coalición de centru esquierda, [[el Olivu]], encabezada por [[Romano Prodi]]. Les tensiones internes na coalición d'izquierdes fixeron que solo dos años dempués fuera sustituyíu por [[Massimo D'Alema]] y dexaron en [[2001]] a Silvio Berlusconi recuperar el poder. Sol so segundu gobiernu, Italia foi miembru de l'alianza que participó na [[Guerra contra'l terror|llucha antiterrorista]] d'Estaos Xuníos, n'Afganistán ya [[Iraq]], países nos qu'entá caltién tropes.