Diferencies ente revisiones de «Puebla»

El valle de [[Tehuacán]], que se caracteriza por ser una rexón seca y con pocos recursos pa la sobrevivencia humana, foi nos más antiguos tiempos de la ocupación humana en Puebla unu de los sitios más importantes. Mientres la etapa lítica, qu'empieza cola llegada del home a Méxicu (alredor del añu 30000&nbsp;a.&nbsp;C.) y conclúi escontra'l 7000&nbsp;a.&nbsp;C., colos primeros nicios d'agricultura, el valle de Tehuacán foi l'escenariu del desenvolvimientu d'un grupu humanu que col tiempu habría de convertise n'unu de los primeres cultivadores del [[maíz]] en [[Mesoamérica]]. Los nicios más antiguos de la presencia humana en Puebla provienen d'El Riego, fechaos con carbonu 14 nel añu 20000&nbsp;a.&nbsp;C.<ref>''Atles'', 2000.</ref> Los ocupantes d'El Riego emplegaben una teunoloxía lítica bien simple, na que la falta de puntes de proyeutil ye carauterística. Les ferramientes taben empobinaes a l'actividá pañadora y el procesamientu de vexetales, según l'aprovechamientu de pequeñes especies animales.

 

 

Mientres los siguientes horizontes de la etapa lítica, nel cenolítico y el protoneolítico, tuvo llugar na rexón de Tehuacan el desenvolvimientu de l'agricultura del maíz. Recién investigaciones punxeron en dulda que la doma d'esta cebera tuviera llugar en Méxicu, y apunten a que se trata d'un cultivu de los [[Cordal de los Andes|Andes]] peruanos. Si esto ye ciertu, puede dicise que los ocupantes del [[valle de Tehuacán]] tuvieron bien tempranos contactos con Suramérica. De lo contrario, la rexón siguiría siendo'l sitiu onde s'atoparon los restos más antiguos de l'agricultura del maíz, fechaos ente l'añu 6500&nbsp;a.&nbsp;C. y 2500&nbsp;a.&nbsp;C. Les muertes topaes son pequeños [[jilote]]s (canutos de maíz) fosilizaos atopaos en delles cueves de les sierres qu'arrodien Tehuacán, según ferramientes de piedra acomuñaes al so procesamientu, como'l [[metate]]. Los sitios onde s'atoparon estes evidencies conformen lo que se denomina "Complexu Coxcatlán", que ye'l nome del so sitiu más representativu.

Mientres el [[Periodu preclásicu mesoamericanu|periodu Preclásicu Tempranu]], el valle de Tehuacán tamién foi unu de los escenarios onde primero se desenvolvió la cerámica mesoamericana. La cerámica ye tomada polos arqueólogos qu'estudien Mesoamérica como una traza definitoria de la vida sedentaria. Quiciabes el más antiguu de tolos asentamientos humanos en Méxicu ye [[Ajalpan]], tamién nel valle de Tehuacán, onde s'atopó una estructura circular de piedra, fechada nel añu 3000&nbsp;a.&nbsp;C. Nesti sitiu tamién s'afayaron restos de tecomates (recipientes de folla con forma casi esférica) que fueron fechaos nel añu 2300&nbsp;a.&nbsp;C., unos cientu cincuenta años más tarde que la primer cerámica de [[Puertu Marqués]], na mariña de [[estáu de Guerrero|Guerrero]]. Escontra'l final d'esta primer parte del Preclásicu, Tehuacán pasaría a convertise nuna rexón periférica del área Centro de Méxicu. No que güei ye'l territoriu poblano, el [[valle de Puebla-Tlaxcala]] convirtióse entós nuna rexón de suma importancia, siempres amestada coles grandes ciudaes del [[valle de Méxicu]].

 

 

Escontra'l sieglu XII&nbsp;a.&nbsp;C., nel [[valle de Puebla-Tlaxcala|valle de Puebla]] surdió un complexu de poblaciones agrícoles que taben integraes nuna amplia rede d'intercambiu comercial apoderada polos [[olmeca|olmeques]]. Ente estes taben Amalucan, Totimehuacan, [[Les Boques]] y [[Zona arqueolóxica de Cholula|Cholula]]. Esta postrera haber de convertir col tiempu na protagonista de la hestoria precolombina de la cuenca alta del [[río Balses|Río Atoyac]]. Mientres el [[Periodu clásicu mesoamericanu|periodu Clásicu]] foi una importante aliada de [[Teotihuacan]], y al cayente d'ésta, Cholula vivió una de les sos dómines de mayor apoxéu. Competía por aquel tiempu con [[Cantona]], una ciudá alcontrada nel valle d'Oriental. Mentanto, nel sur, [[Acatlán de Osorio|Acatlán]]<ref>Acatlán ye un topónimu náhuatl. L'Archivu Históricu de Llocalidaes del INEGI afirma que'l nome orixinariu de la población en mixteco foi ''Yavidaxiu'', que significa ''Agua turbio''.</ref> convertir n'unu de los centros más importantes de la cultura Ñuiñe, dedicáu al comerciu de la cochinilla y otros productos de la [[Mixteca (rexón)|Mixteca Baxa]]. Cerca del sieglu VII, na sierra Norte de Puebla florió [[Yohualichán]], una ciudá rellacionada cola cultura totonaca d'[[El Tajín]], a la que la so arquiteutura asonsaña.

 

 

A la cayida de [[Teotihuacan]], asocedida nel sieglu VIII&nbsp;d.&nbsp;C., la rexón del valle de Puebla vio una de les dómines de mayor rellumanza de [[Cholula (arqueologia)|Cholula]], la vieya ciudá de Quetzalcóatl. Sicasí, esta ciudá, que aportó a una de les más grandes de Mesoamérica foi abandonada pola mayor parte de los sos pobladores. Sicasí, na [[Sierra Madre Oriental]], [[Cantona]] tomaba'l relevu como una de les grandes ciudaes del [[epiclásico]] mesoamericanu. Cantona competía con [[El Tajín]] y los sos estaos satélite (como la mesma Yohualichán) pol control de les rutes comerciales del golfu de Méxicu. Escontra'l sieglu X de nuesa yera, Cantona tornó como la mayor parte de los centros rexonales del epiclásico. Un sieglu más tarde, los migrantes [[chichimeca|chichimeques]] que veníen del norte poblaron nuevamente Cholula.

=== Conquista ===

 

 

Los españoles llegaron a les mariñes del Golfu de Méxicu en [[1519]]. La condición de sometimientu de dellos pueblos indíxenes de [[Mesoamérica]] al poder del Estáu mexicanu favoreció l'establecimientu de delles aliances ente los recién llegaos y los nativos. Los [[cultura totonaca|totonacas]] de [[Cempoala]] (anguaño en Veracruz) fueron unu de los primeros pueblos n'aliase a los españoles, viendo nellos una posibilidá de lliberar del dominiu de la Triple Alianza. A partir d'ende, los españoles enfusaron escontra'l [[Altiplanicie Mexicana|Altiplanu]] al traviés de la [[Sierra Norte de Puebla]], siendo los primeros europeos que la cruciaron, faciendo paraes en [[Zautla]] y [[Ixtacamaxtitlán]], pa llegar al valle de Puebla-Tlaxcala, onde los [[tlaxcalteca|tlaxcalteques]] usaron a los [[Pueblu otomí|otomíes]] de Tecóac como una primer llinia de defensa. Viendo que los otomíes fueron incapaces de detener la meyora de los españoles y los sos aliaos de la mariña norte del Golfu, los gobernantes de la ''[[República de Tlaxcala]]'' decidieron aliase a los recién llegaos, tamién como un mediu de desfacer del xugu mexica.<ref>Tlaxcala yera una confederación con independencia nominal al respective de [[Méxicu-Tenochtitlan]]. Pero'l preciu que tenía que pagar por esta autonomía yera demasiáu altu: taba obligada a participar na ''[[Guerra Florida]]'', ritual por aciu el que los tenochcas aprovir de cautivos pa los sacrificios gladiatorios.</ref>

=== Virreinatu ===

{{VT|Fundación de Puebla}}

 

De manera alterna a la conquista militar española, en Nueva España realizó una activa cristianización de los pueblos nativos. Ello ye que una de les razones que sirvieron pa xustificar la ocupación española d'[[América]] foi la espansión de la relixón cristiana ente los nativos.<ref>Villoro, 1995: primer parte.</ref> Nel territoriu de Puebla enfusaron primero los [[franciscanu|franciscanos]], qu'acompañaron a los espedicionarios españoles en Nueva España mientres los primeros años dempués de la cayida de Tenochtitlan. Los franciscanos construyeron establecimientos conventuales especialmente nel centru de la provincia de Puebla, en poblaciones como [[Conceyu de Tecamachalco (Puebla)|Tecamachalco]], [[Tepeaca]], [[Tecali d'Herrera|Tecali]], Quecholac, [[San Pedro Cholula|Cholula]], [[Huaquechula]], [[Zacatlán]] (Sierra Norte) y [[Tehuacán]]. Los [[dominicu|dominicos]] estableciéronse principalmente nel sur del estáu —[[Izúcar]], [[Tepexi de Rodríguez|Tepexi]], [[Huehuetlán el Grande|Huehuetlán]]— y los [[Orde de San Agustín|agustinos]] nel norte —[[Xicotepec de Juárez|Xicotepec]]— y suroeste de la provincia —[[Tlapa]], [[Chiautla de Tapia|Chiautla]], [[Chietla]]—.<ref>Enciclopedia, 2007.</ref>

Al empecipiase la Guerra d'Independencia de Méxicu, la intendencia de Puebla amosóse como una de les más lleales al gobiernu español. L'intendente [[Manuel de Flon]], conde de la Cadena, foi llamáu pa reforzar al exércitu [[Exércitu Realista n'América|realista]] na [[Batalla del Monte de les Cruces]], onde los insurxentes al mandu de [[Miguel Hidalgo y Costiella]] ganaron a los españoles anque nun avanzaron finalmente sobre la capital novohispana. Les tropes de Flon, en compañía de [[Félix María Calleja|Calleja]] acosaron a les tropes insurxentes hasta [[Guadalaxara (Méxicu)|Guadalaxara]], solmenándo-yos una serie de derrotes que depués terminaron la primer etapa de la guerra. Sicasí, na [[Batalla de la Ponte de Calderón]] l'intendente de Puebla resultó muertu en combate. L'altu cleru poblano tamién s'amosaba favorable a la causa realista, inclusive, l'obispu González del Campillo llegó a acusar a Hidalgo de formar parte d'una conspiación francesa pa poner a los reinos españoles sol dominiu de [[Napoleón]].<ref>Lomelí Vanegas, 2001: 131.</ref>

 

 

 

 

Tres el fusilamiento de los primeros xefes insurxentes en [[1811]], en Puebla fortaleciéronse los incipientes biltos rebalbos que surdieren na [[Sierra Norte de Puebla|Sierra Norte]]. Nesta zona, la rebelión fortalecer al mandu de [[José Francisco Osorno]]. Tamién s'amosaben allegaos a los independentistes la rexón d'[[Izúcar]] y [[Tehuacán]], y, especialmente, en [[Tlapa de Comonfort|Tlapa]], nel sur de la intendencia, onde los rebeldes poner so les órdendes de [[José María Morelos y Pavón]]. Les negociaciones entamaes pol gobiernu virreinal al traviés del obispu de Puebla en 1811 resultaron un fracasu, cuidao que la [[Xunta de Zitácuaro]] negar a recibir l'indultu, lo mesmo que Morelos cuando s'entrevistó con un unviáu de González de Campillo en Tlapa. Mentanto, nel norte, Osorno estableciera un gobiernu provisional en [[Zacatlán]]. Los insurxentes de la Sierra Norte apoderáronse en delantre d'una importante zona del norte de Veracruz, según del norte de la intendencia de Méxicu, incluyendo posiciones tan importantes como [[Tulancingo]], [[Real del Monte]] y [[Pachuca]]. Colos recursos tomaos de les mines de la rexón Osorno financió la creación de reximientos en [[Huamantla]] y [[Llibres (conceyu)|San Juan de los Llanos]].

 

=== Relieve ===

L'estáu de Puebla alcontrar na rexón central de Méxicu, al oriente de la capital de la república. El so territoriu ta llenu de contrastes, anque les cañaes y les serranías son una constante na mayor parte d'él. El centru del estáu ta ocupáu por él [[valle de Puebla-Tlaxcala]], compartíu con [[Tlaxcala]]. Esti valle ye ampliu y de clima templáu, con una [[altitú]] promediu de 2.160 metros sobre'l nivel del mar (msnm). Forma parte de la provincia fisiográfica X del [[Exa Neovolcánico]].

 

|colspan=2 style="background:#black; color:white;" align=center bgcolor="black"|'''Principales elevaciones del estáu de Puebla'''

|-

|-

| style="background:#C9C9C9;" align=center | '''Nome'''

Al sureste de la Sierra Nevada, la Exa Neovolcánico alluga numberosos pandos. La más inmediata ye'l [[malpaís de Nealtican]], un depósitu de material volcánico, arenosu y cascayosu, qu'alluga un mestu [[monte de pinu-encino (Puebla)|monte de pinu-encino]]. Darréu al sur del malpaís y al suroeste del valle poblano-tlaxcalteca estiéndese'l fértil [[valle de Atlixco]]. Al sur d'esti valle empieza la [[Mixteca Poblana]], de abrupto relieve. Ente los cuetos que conformen la [[Sierra Mixteca]] —formada en realidá por numberosos cordales— atópense dellos valles de clima templáu semiseco. Pola so importancia económica destaquen el [[Valle de Matamoros (Puebla)|Valle de Matamoros]]. Otros valles enclavaos na Mixteca son los de [[Valle de Chiautla|Chiautla]] y [[valle de Acatlán|Acatlán]], más baxos qu'el de Matamoros. Los valles de la Mixteca apenes devasen los 1.000 msnm, y los montes que los arrodien difícilmente algamen los 2.000 msnm nos puntos más altos. La mayor [[altitú]] de la rexón ye'l cuetu Tecorral, nel conceyu d'[[Izúcar de Matamoros]], con 2.060 msnm.

 

 

Al oriente de la Mixteca Poblana atópase'l [[valle de Tehuacán]], que ye una planicie allargada que s'estiende dende'l [[Valle de Tepeaca]](qu'entiende los conceyos de [[Tepeaca]] y [[Tecali d'Herrera]]) —pasu ente'l Poblano-Tlaxcalteca y el valle tehuacanero— hasta'l sureste del estáu. Na llende con Oaxaca, el Valle de Tehuacán dase llugar a la [[Cañada de Cuicatlán]], que ye un conxuntu de [[falla xeolóxica|falles]] aniciaes pol plegamientu del [[Exa Neovolcánico]], la [[Sierra Madre Oriental]] y la [[Sierra Madre del Sur]]. Tanto la cañada como'l valle formen parte de la [[Reserva de la Biosfera Tehuacán-Cuicatlán]]. El valle de Tehuacán ta dixebráu de la Mixteca pola [[Sierra de Zapotitlán]], de mayor altor que la Sierra Mixteca, con altitúes cimeres en delles ocasiones a los 2.000 msnm.

 

 

Al oriente del valle de Tehuacán atópase otru cordal que comúnmente se conoz col nome de Sierra Negra de Tehuacán,<ref>La Sierra Negra apaez na ''Enciclopedia de los Conceyos de Méxicu'' mentada como ''Sierra Madre del Golfu''. Nun se debe confundir col volcán [[Sierra Negra]].</ref> parte de la Exa Neovolcánico y de abrupto relieve, con altitúes cimeres a 2.000 msnm. La Sierra Negra remaneció sobre la [[Sierra Madre Oriental]], soterrándola cola so intensa actividá volcánica, anque esta postrera remanez más al sur, nel estáu d'Oaxaca, col nome de [[Sierra Mazateca]].<ref>Llugo-Hubp ''et. al.'', 2005.</ref>

|colspan=2 style="background:#black; color:white;" align=center bgcolor="black"|'''Rexones hidrolóxiques de Puebla'''

|-

|-

| style="background:#C9C9C9;" align=center | '''Nome'''

style="background:#green; color:white; font-size:100%" align=center bgcolor="green"|'''Flora y fauna de Puebla'''

|-

|-

|style="background:#e9e9e9;" align=center|[[Lontra|Llondra]]

|style="background:#e9e9e9;" align=center|[[Bassariscus astutus|Cacomixtle]]

|-

|-

|style="background:#e9e9e9;" align=center|[[Lynx rufus|Gatu montés]]

|-

|-

|-

|style="background:#e9e9e9;" align=center|[[Opuntia ficus indica|Nopal]]

|-

! rowspan=13 width:100|<br />

! align=center style="background:#f5f5f5;"|

! align=center style="background:#f5f5f5;"|Llocalidá

!align=center style="background:#f5f5f5;"|Población

! rowspan=13|<br />

|-

|align=center style="background:#f0f0f0;"| 1 ||align=left| [[Puebla de Zaragoza|Puebla]] ||align=left| [[Conceyu de Puebla|Puebla]] ||align=right| 1 434 062|| &nbsp; ||align=center style="background:#f0f0f0;"| 11 ||align=left| [[San Andrés Cholula]] ||align=left| [[San Andrés Cholula]] ||align=right| 39 964

 

=== Pueblos indíxenes ===

 

El mayor ámbitu de población indíxena nel estáu ye'l conceyu de Puebla, qu'alluga a miembros de toes los pueblos indíxenes del estáu y d'otros de too el país. Nel añu 2002, calculábase que más de 69 mil persones (6,8% de la población del conceyu capital) yera indíxena. Otru importante nucleu de población indíxena ye Tehuacán: tamién en 2002, la [[Comisión Nacional pal Desenvolvimientu de los Pueblos Indíxenes]] ([[Comisión Nacional pal Desenvolvimientu de los Pueblos Indíxenes|CDI]]) calculó que 48.264 indíxenes (21% de la población) habitaben nel segundu conceyu más pobláu del estáu. Sobre la base del censu del añu 2000, la CDI calculaba que la población indíxena del estáu de Puebla yera de 957.650 persones, el 18,9% de la población del estáu.<ref>CDI-PNUD, 2002.</ref> Esti índiz ye unu de los más altos en Méxicu.<ref name="ref_duplicada_3"/>

 

=== Llingües poblanas ===

 

Alredor del 15% de la población mayor de cinco años del estáu fala dalguna [[llingües de Méxicu|llingua indíxena]]. En 1810 calculábase qu'el 74,3% de los poblanos falaben dalguna llingua indíxena;<ref>Warman, 2000: 50.</ref> casi cien años más tarde, el censu de 1900 dio como resultáu 34%<ref>Warman, 2000: 52.</ref>

=== Poder Executivu ===

 

 

El Poder Executivo ye ocupáu pol [[Gobernantes de Puebla|Gobernador del Estáu de Puebla]]. El gobernador escoyer por mediu de [[sufraxu universal]] de tolos ciudadanos mexicanos que moren nel territoriu del estáu de Puebla y tean rexistraos nel Padrón Federal Eleutoral. Pa ocupar el cargu de gobernador, ye necesariu ser ciudadanu poblano en plenu gocie de derechos civiles y mayor de 30 años d'edá, nun ser ministru de cultos relixosos nin ocupar cargos na alministración federal, estatal o municipal, y en casu de ser funcionariu, dixebrase del so puestu con noventa díes d'anticipación al día en que se celebren les eleiciones.<ref>''Constitución'', Artículu 74.</ref> La duración del mandatu d'un gobernador del estáu ye de seis años, a partir del [[1º de febreru]] del añu siguiente a aquél en que se verifica la eleición. Un gobernador nun puede ser reelecto, acordies con la llexislación federal. El gobernador de Puebla pal periodu 2011-2017 ye [[Rafael Moreno Abargane Roses]].<ref>{{Cita noticia|apellíos=Morfín|nome=Javier|títulu=Rafael Moreno Abargane Roses|url=http://www.sexenio.com.mx/articulo.php?id=1227|fecha=26 de payares de 2010|fechaaccesu=9 de xunu de 2016|periódicu=Sexeniu|páxina=}}</ref>

 

=== Poder Xudicial ===

 

L'exerciciu del Poder Xudicial ta depositáu nel Tribunal Cimeru de Xusticia del Estáu de Puebla ([[Tribunal Cimeru de Xusticia del Estáu de Puebla|TSJEP]]), La Xunta d'Alministración de Xusticia del Estáu de Puebla, los xulgaos municipales, los xulgaos civiles, los de paz, los supernumerarios y los xulgaos indíxenes.<ref>''Llei Orgánica del Poder Xudicial del Estáu de Puebla'', Artículu 1º.</ref> Ente les atribuciones d'estes entidaes encargaes de l'alministración de la xusticia nel estáu atopa la de decidir en discutinios penales, civiles y familiares dientro del ámbitu de la competencia señalaos poles lleis poblanas y federales. El TSEJP ye un órganu colexáu compuestu por maxistraos. Los maxistraos son inamovibles, y solo pueden ser removíos pol Congresu del Estáu.<ref>''Constitución'', Artículu 88.</ref> Col propósitu de descentralizar l'alministración de xusticia nel estáu, el territoriu poblano entamar en 22 distritos xudiciales. Amás, dispúnxose la creación de seis xulgaos indíxenes nes zones con mayor concentración de población indíxena nel territoriu poblano. Estos xulgaos indíxenes sirven como mediadores ente los sistemes de [[derechu consuetudinario]] indíxena y el marcu llegal positivu que rixe na entidá y na República Mexicana.

=== Sector agropecuariu, silvicultura y pesca ===

 

L'[[agricultura]], [[ganadería]], [[silvicultura]] y la [[Pesca comercial|pesca]] representaron en 2004 el 6.4% de la economía poblana.<ref>INEGI, 2006b: 9.1.</ref> Nesi mesmu añu, la producción d'estos sectores de la economía del estáu representaron el 3,77% de l'actividá nos mesmos ramos a nivel nacional, lo que representó un retrocesu de casi mediu puntu porcentual nun periodu de cinco años, yá qu'en 1999, Puebla apurría'l 4,12% de la producción agropecuaria, silvícola y pesquera de la República Mexicana.<ref>INEGI, 2006b: 9.3.</ref>

 

El sector de la industria manufacturera apurre pocu más de la cuarta parte del [[productu internu brutu]] de la entidá. Sicasí, la crecedera del sector atópase enllancáu, y el so volume permaneció práuticamente ensin cambeos dende 1999, en que s'asocedieron años con crecederes negatives y positivos que terminen por neutraliarse. En 1999, el valor de la producción manufacturera poblana yera de 13.895.166.000 MXN; cinco años dempués MXN 13.919.488.000, en términos homologados col valor del pesu mexicanu en [[1993]].<ref>INEGI, 2006a: G9.4.</ref> El valor de la producción industrial del estáu concentrar nel ramu de la maquinaria, productos metálicos y equipu industrial, con más de 42% del total.<ref name="ref_duplicada_4">INEGI, 2006a: 9.3.</ref> Ente otres industries notables d'esti ramu, atópase la planta de [[Volkswagen]] en [[Puebla de Zaragoza|Puebla]]. Otres industries manufactureras importantes nel estáu son l'[[industria alimentaria|alimentaria]] y la [[industria testil|testil]], qu'apurren 24,7 y 15,4% respeutivamente del valor de la producción industrial del estáu.<ref name="ref_duplicada_4" /> Les industries poblanas concentrar nes rexones con mayor densidá de población, como la [[zona metropolitana de Puebla]] y el [[valle de Tehuacán]].

 

 

=== Actividaes terciaries ===

 

=== Tresportes y comunicaciones ===

Tocantes a infraestructura de tresporte, Puebla cuenta con 10,242 km de carretera pavimentada o revistida. Tien 60 terminales pa pasaxeros, en que se xenera tresporte local y foranu. Son 505 les empreses qu'apurren esti serviciu empobináu a pasaxeros, y más de 6,558 apurrir pa carga. Ente pasaxe, turismu y carga, son más de 22,039 les empreses qu'empresten el serviciu de tresporte nel Estáu.

 

 

== Cultura ==

{{AP|cultura de Puebla}}

 

 

=== Gastronomía ===

 

La gastronomía poblana, productu del mestizaje qu'aportó cola [[Conquista de Méxicu]] per parte de los españoles, ye una de les más representatives de la República Mexicana. Numberosos mitos tán acomuñaos a dalgunos de los platillos más conocíos de la gastronomía rexonal del estáu, a la que se suel identificar en Méxicu en rellación con dos platillos que se consideren ''platillos nacionales'': el [[mole poblano]], los [[chiles en nogada]] y el [[mole de cadriles]]. Sobre la mole, la lleenda diz que foi creación de sor Andrea de l'Asunción, del conventu de Santa Rosa na ciudá de Puebla. Esta monxa crearía'l platillo n'ocasión de la visita del obispu a la so congregación. Na lleenda, el nome del platu acomuñóse con una espresión d'almiración d'una compañera d'Andrea de l'Asunción al ver a ésta moliendo los ingredientes afanosamente,<ref>[http://www.fondadesantaclara.com/mole+poblano-viewarticle-22.html Mole poblano], na páxina n'Internet de la ''Fonda de Santa Clara'', consultada'l 28 de payares de 2007.</ref> anque se sabe que la pallabra ''[[mole]]'' ye d'orixe [[náhuatl]]<ref>''Cfr.'' [[Academia Mexicana de la Llingua]]: [https://web.archive.org/web/20070518071659/http://www.academia.org.mx/dicmex.php ''Diccionariu de mexicanismos''], consultáu'l 28 de payares de 2007.</ref> y que l'amiestu de [[chile]]s secos o frescos na confección de mueyos yera una práutica común nes gastronomíes mesoamericanas precolombines. A esta base de chiles, unu de los ingredientes básicos de la gastronomía mesoamericana, sumáronse [[especia|especies]] y los aceites llegaos con los españoles, que dieron orixe a les moles contemporaneos, que la so preparación de nenguna manera ye esclusiva de Puebla, anque'l mole más conocíu sía precisamente'l poblano.

La lleenda acomuña la creación d'esti platillo con una monxa del conventu de Santa Mónica, tamién na ciudá de Puebla. El platu sería iguáu n'honor d'[[Agustín de Iturbide]], nesi tiempu, emperador de Méxicu. Sicasí, la nogada apaez en recetarios del [[sieglu XVIII]], a lo menos un sieglu antes de la independencia de Méxicu, y el chile en nogada nun apaez nestos recetarios sinón hasta mediaos del [[sieglu XIX]], trenta años dempués de l'abolición del [[Primer Imperiu Mexicanu]].<ref>Juárez López, José Luis (2005): [https://web.archive.org/web/20071206015213/http://www.correodelmaestro.com/anteriores/2005/setiembre/1anteaula112.htm "Los chiles en nogada: ente la cocina y el mitu"], en ''Corréu del Maestru'' núm. 112, consultada'l 28 de payares de 2007.</ref>

 

 

El [[mole de cadriles]] ye un platillo tradicional de carne de chivu de la rexón de Tehuacán, Puebla, en Méxicu. Ye consideráu unu de los platillos más importantes de la rexón, por cuenta de la enllargada crianza y curiaos na preparación del animal -del cual aprovéchase la totalidá de la carne- y de la celebración del [[Festival de la Matanza]] qu'acompaña y da entamu al sacrificiu d'animales de crianza pa la preparación de los alimentos y pal posterior caltenimientu y curáu de la carne.

=== Artes populares ===

 

L'estáu de Puebla ye conocíu pola so amplia gama de cultura. La más emblemática ye la [[Talavera poblana]], téunica na que se realicen non solo [[tibor (recipiente)|tibores]] y cacíes, sinón azulexos y otros elementos de decoración arquitectónica. D'esti tipu de cerámica tán recubiertes delles construcciones de la capital poblana y otros pueblos (especialmente nel centru del estáu), como les cúpules de la Catedral de Puebla, el templu de Sebastián de Aparicio, la cocina del conventu de Santa Rosa o la Casa de los Moñecos. San Salvador Huixcolotla, nel valle de [[Tepeaca]], ye'l trubiecu del [[papel picáu]] que s'emplega como adornu en diverses festividaes mexicanes, como'l Día de la Independencia o'l Día de Muertos.<ref>[https://web.archive.org/web/20071224020939/http://www.mexicodesconocido.com.mx/notes/3967-San-Salvador-Huixcolotla,-trubiecu-del papel picáu-(Puebla) "San Salvador Huixcolotla, trubiecu del papel picáu"], en ''Méxicu Desconocíu'', mayu de 2001, consultáu'l 11 d'avientu de 2007.</ref> La téunica tien el so orixe na dómina virreinal, anque'l costume d'emplegar el papel como elementu nos rituales tien los sos resabios prehispánicos. Na rexón de [[Pahuatlán]] se manufactura'l [[papel amate]] siguiendo una téunica precolombina que se modificó bien pocu al pasar el tiempu. Esti papel amate emplegar pa la representación de los espíritos de la mitoloxía de los nahuas y otomíes de la Sierra Norte, calando los motivos nel papel.<ref>[https://web.archive.org/web/20071215144046/http://www.mexicodesconocido.com.mx/notes/6272-El papel-de-la tierra-en-el tiempu "El papel de la tierra nel tiempu"], en ''Méxicu Desconocíu'', avientu de 1996, consultáu'l 11 d'avientu de 2007.</ref> El papel amate de la Sierra Norte de Puebla emplegar na producción artesanal de Guerrero.

 

 

=== Festividaes populares ===

 

Esisten numberoses festividaes populares en tol territoriu del estáu. Al igual que n'otres partes de Méxicu, en Puebla celébrense delles feches cíviques y relixoses d'importancia en tol país. Formen parte del calendariu relixosu les celebraciones decembrines de les [[Posadas]] y la [[Navidá]], el festexu d'[[Añu Nuevu]]; los [[antroxu]]es, la [[Cuaresma]] y la [[Selmana Santa]]; el [[Día de Muertos]] y la celebración de la [[Virxe de Guadalupe (Méxicu)|Virxe de Guadalupe]]. En Puebla realícense dellos antroxos, como los d'[[antroxu de Huejotzingo|Huejotzingo]],<ref>[http://www.oem.com.mx/elsoldepuebla/notes/n128761.htm "Apunten antroxu en Huejotzingo"] en ''El Sol de Puebla'', 10 de xineru de 2007, consultada'l 10 d'avientu de 2007.</ref> [[antroxu d'El Altu|L'Altu]] (rellacionáu col [[Antroxu de Tlaxcala]])<ref>[http://www.oem.com.mx/elsoldepuebla/notes/n168320.htm "La fiesta d'antroxu en Puebla"], en ''El Sol de Puebla'', 12 de febreru de 2007, consultáu'l 10 d'avientu de 2007.</ref> y [[Antroxu de San Jerónimo Xayacatlán|San Jerónimo Xayacatlán]];<ref>[http://www.mexicodesconocido.com.mx/notes/6058-Joc-lo-en-la-Mixteca-Baxa.-L'antroxu-de-San-Jer%F3nimo-Xayacatl%Y1n-(Puebla) "Joc-lo" na Mixteca Baxa. L'antroxu de San Jerónimo Xayacatlán (Puebla)], en ''Méxicu Desconocíu'', febreru de 1999, consultáu'l 10 d'avientu de 2007. Hai que señalar que ''joc-lo'' ye una forma incorrecta d'escribir el términu que describe al antroxu na Mixteca, que ye ''johlo'' ([[Mixteco de la forntera Puebla-Oaxaca|mixteco]], ''mázcara'').</ref> cada unu con carauterístiques bien particulares. Amás d'estes festividaes, cada pueblu tien les sos propies fiestes dedicaes a los patronos. Solo nel casu de la ciudá de Puebla rexístrense 83 festividaes relixoses en distintos barrios del centru históricu, mesmes qu'a dicir d'Ernesto Licona, ''son vivíes intensamente'' poles persones que participen d'elles.<ref>Licona, 2003:86</ref> Otres festividaes patronales importantes nel estáu son les que se realicen en redol a la festividá de [[San Franciscu d'Asís]] en [[Ciudá de Cuetzalan]], onde se realiza la [[Feria Nacional del Café y el Huipil]] y preséntense les dances de [[Danza de Quetzales|Quetzales]], [[Danza de Santiagos|Santiagos]] y el [[Xuegu del Volador]]; o les rellacionaes con [[San Miguel Arcánxel]], fiestes populares: l'últimu domingu del mes de setiembre llevar a cabu la fiesta de [[San Miguel Arcánxel]], patronu del llugar. “El [[Huey Atlixcáyotl]]”, qu'en [[náhuatl]] significa “gran tradición atlixquense”, ye una fiesta que se fai, según la tradición prehispánica, n'honor a [[Quetzalcóatl]], pa estimar los dones recibíos na collecha. Ye una xunta de pueblos que celebren la so permanencia y recreen les sos tradiciones al traviés de la danza. Amás, con una selmana d'anticipación hai diversos eventos. Llevar a cabu nel auditoriu al campu [[Netotiloaya]] ([[Plazuela de la Danza]]). En [[1996]] nomar al “[[Atlixcáyotl]]” [[Patrimoniu Cultural del Estáu de Puebla]], qu'en [[Atlixco]] engalanar cola realización del [[Huey Atlixcáyotl]], un festival onde los once rexones culturales del estáu presenten cuadros de danza tradicional.

 

=== Arquiteutura ===

 

L'estáu de Puebla tien un ricu patrimoniu arquiteutónicu, que va dende la [[Gran Pirámide de Cholula]] hasta los modernos [[Rascacielos en Puebla|rascacielos]] que se constrúin na actualidá na capital del estáu. Precisamente ye Puebla de Zaragoza onde s'atopa una de les mayores concentraciones d'edificaciones virreinales del estáu, que-y valieron ser llamada ''Relicariu d'América'' y la declaratoria de [[Patrimoniu de la Humanidá]] pal so centru históricu en 1987. Nesti conxuntu de monumentos atópense numberoses construcciones relixoses y civiles d'estilu barrocu y neoclásicu. Ente les más notables atópase la [[Catedral de Puebla|Catedral]], la [[Capiya del Rosario (Puebla)|Capiya del Rosario]] que s'atopa nel Templu de Santu Domingu; l'antiguu Palaciu del Conceyu, la Casa de los Moñecos, el Templu de la Compañía, l'Edificiu Carolín, la Casa del Alfeñique y numberosos templos católicos.

 

== Turismu ==

Nel 2005, l'estáu recibió 1.596.445 visitantes, de los cualos, más de 935 mil agospiar en Puebla de Zaragoza, que ye'l principal destín turísticu nel territoriu poblano. Otres ciudaes del centru del estáu como [[Cholula de Rivadavia]] y [[Atlixco]], según [[Tehuacán]], ocupen llugares secundarios como receptores de visitantes. Llama l'atención el casu de [[Cuetzalan del Progresu]], que foi visitada en 2005 por un númberu de turistes que devasa'l númberu de los sos habitantes.<ref>INEGI, 2006: 19.4.</ref> Del total de turistes que s'agospiaron n'establecimientos hoteleros del estáu en 2005, más de 1 millón 400 mil fueron mexicanos, y menos de 180 mil fueron estranxeros; la mayoría de los turistes foranos agospiar n'establecimientos alcontraos na capital poblana.<ref>INEGI, 2006: 19.5.</ref>

 

 

=== Otros sitios d'interés ===

Otros curiosos turísticos importantes del estáu son: