Diferencies ente revisiones de «Idioma vascu»
Contenido eliminado Contenido añadido
mSin resumen de edición |
mSin resumen de edición |
||
Llinia 1:
{{idioma}}
El '''vascu'''<ref>{{DALLA|vascu|49202}}</ref>, '''vascuenciu'''<ref>{{DALLA|vascuenciu|49204}}</ref> o '''eusquera'''<ref>{{DALLA|eusquera|24155}}</ref> (na propia llingua, '''''euskara'''''), ye un [[idioma]] [[llingua aisllada|aislláu]], faláu anguaño nel norte d'[[España]] ([[País Vascu]] español y [[Navarra]]) y nel suroeste [[Francia|francés]] ([[País Vascu francés]])<ref name="VIIparralde">{{Cita web|url=http://www.mintzaira.fr/fileadmin/documents/Aktualitateak/015_VI_ENQUETE_PB__Fr.pdf|título=VIème Enquête Sociolinguistique, Pays basque (2016) |idioma=fr |editorial=Euskararen Erakunde Publikoa - Office Public de la Langue Basque |fechaacceso=11 d'avientu de 2018}}</ref> nel departamentu de [[Pirineos Atlánticos (Aquitania)]], magar qu'enantes l'ámbitu llingüísticu algamaba [[Aquitania]], [[La Rioxa]] y los [[Pirineos]] Centrales. L'eusquera ye la única llingua non [[llingües romániques|romance]] que tovía sobrevive nesa fastera. Tuvo munchu influxu na evolución del sistema vocálicu del [[castellanu]], asina como na perda de la f- anicial [[llatín|llatina]]. Dende finales de la década de los 50 y entamos de los 60 del [[sieglu XX]], el vascu entama a normalizase.
D'orixe desconocíu, nun pertenez a la rama indoeuropea, y les teoríes por emparentala col [[íberu]] o la [[llingües caucásiques|familia caucásica]] nun alcontraron consensu na comunidá llingüística. Poro, ye l'únicu idioma européu aislláu.
Llinia 9:
L'orixe exautu de la voz ''euskara'' aínda s'alderica; sicasí paez acreditada la identificación d'esti términu cola identidá cultural vasca. Asina, de la palabra ''euskara'' remanez la palabra ''[[euskaldun]]'' (lliteralmente ‘el que tien euskara’), que designa al falante del euskera. Coles mesmes, de la voz ''euskara'' anicióse'l términu ''[[Euskal Herria]],'' orixinalmente denotativu del territoriu nel que se falaba euskera (‘la tierra del euskera’) y que nel [[Estatutu d'Autonomía del País Vascu de 1979|Estatutu d'autonomía del País Vascu]] ye usáu como sinónimu de «pueblu vascu».
El neoloxismu ''Euskadi'', creáu como alternativa de la espresión ''Euskal Herria'' y anguaño sinónimu de [[País Vascu]], tamién remanez de la voz ''euskara''. Alderícase la rellación que les palabres «vascu» y «gascón» presenten con ''euskara''. Pa designar a toles demás llingües que nun son la de so, los vascofalantes usen la palabra ''erdara''<ref>{{cita web|#título=''Erdera''|url=https://
El filólogu [[Alfonso Irigoyen]]<ref>Alfonso Irigoyen, "Etimoloxía del nome vascu del vascuenciu y y les vocales nasales vasques descrites por Garibay", ''Fontes linguae vasconum: Studia et documenta'', {{ISSN|0046-435X}}, añu n.º 22, N.º 56, 1990, pp. 139-148.</ref><ref>Alfontso Irigoien (1977). Geure hizkuntzari euskaldunok deritzagun izenaz, Euskera, XII, 513-538.</ref> propón que la pallabra ''euskara'' procedi del verbu "dicir" en vascu antiguu, reconstruyida como ''*enautsi'' (caltenida en formes verbales como'l vizcaín ''dinotzat'', "yo dígo-y"), y del sufixu ''-(k)ara'', "forma (de faer daqué)". Por tanto, ''euskara'' significaría lliteralmente "forma de dicir", "forma de falar", "fala" o "llinguaxe". Irigoyen presenta como evidencia pa sostener esta teoría la obra ''Compendio Historial'' ([[1571]]), del vascu [[Esteban Garibay]], onde l'autor afirma que'l nome nativu de la llingua vasca ye «''enusquera''». Ver tamién ''eusk''- < *''ausc''-, del nome del importante [[Aquitania|pueblu aquitanu]] de los [[auscos]] ([[Auch]], [[Gers (departamentu)|Gers]]).
== Distribución y falantes ==
[[File:Euskararen aztarna geografikoak.svg|right|thumb|400px|Dellos rastros xeográficos del euskera.
{{Ficha/Columnes |#Puntos azules: toponimia actual|Puntos coloraos: rastros epigráficos (cercos funerarios, etc.) de la dómina del [[Imperiu romanu]]|Llurdiu azul: estensión de los rastros.}}]]
=== Distribución xeográfica ===
Ye tema aldericáu la estensión que tuvo l'ámbitu llingüísticu euskéricu na antigüedá y [[Alta Edá Media]]. Dellos estudios apunten a que llegó a tomar una área territorial que s'estendía dende'l [[golfu de Vizcaya]] hasta'l Pirinéu catalán, incluyéndose nesti ámbitu los territorios de la güei [[Gascuña]], [[La Rioxa (España)|La Rioxa]], norte de [[Provincia de Soria|Soria]], este de [[Cantabria]], norte de [[Provincia d'Huesca|Huesca]], nordeste de [[provincia de Burgos|Burgos]], noroeste de [[provincia de Zaragoza|Zaragoza]] y parte de la [[provincia de Lérida]], asina como parte del actual departamentu francés de los [[Pirineos|Altos Pirineos]].<ref>[http://www.ub.es/filhis/culturele/mapes/mapa8.html Euskera. Territoriu llingüísticu y evolución histórica.]</ref> Otres opiniones defenden que la versión primitiva del actual euskera tien el so orixe na rexón d'[[Aquitania]] y creen que sedría yá en tiempos históricos cuando se produxo la so espansión a los territorios españoles nos que se fala anguaño.<ref>{{cita|Nevertheless, most specialists are satisfied that the Basque language was introduced into much of the Basque Country in post-Roman times, most likely during the Visigothic period discussed above. Consequently, the traditional view that Basque is a language of Spain which has extended itself to the north of the Pyrenees has had to be revised: we now see Basque as a language of Gaul which spread south and west.|Larry Trask. The History of Basque (1997). Pág. 39}}</ref> Mientres los sieglos VIII y XI envalórase qu'el euskera vivió un segundu periodu d'espansión, estendiéndose por territorios de la [[Rioxa Alta]] y la [[provincia de Burgos]], periodu del que la toponimia claramente euskérica d'estes árees ([[Herramélluri]], [[Ochánduri]], [[Bardauri]], [[Sajazarra]], etc.) sedría xuna prueba.
Anguaño, dientro del [[estáu español]] l'euskera fálase como primer o segunda llingua nes trés provincies del [[País Vascu]] ([[Áraba]], [[Bizkaia]] y [[Gipuzkoa]]), na [[Nafarroa|Comunidá Foral de Navarra]], nel [[enclave de Treviño]]<ref name=Treviño2012>{{Cita web |url=http://www.euskara.euskadi.eus/r59-738/es/contenidos/informacion/argitalpenak/es_6092/adjuntos/trevino.pdf |título=Enclave de Treviño. Estudio sociolingüístico 2012 |fechaacceso=8 de junio de 2018 |urlarchivo=https://web.archive.org/web/20160313145512/http://www.euskara.euskadi.eus/r59-738/es/contenidos/informacion/argitalpenak/es_6092/adjuntos/trevino.pdf |fechaarchivo=13 de marzu de 2016 }}</ref> ([[Castiella y Llión]]) y nel [[Villaverde Turtzioz]]<ref name=Trucios>[http://www.euskaltzaindia.net/dok/euskera/59375.pdf Actitud de los habitantes de Villaverde de Trucíos hacia el euskera: 1986-2002]</ref> ([[Cantabria]]).
Na totalidá del territoriu de Gipuzkoa, nel centru y oriente de Bizkaia, según en dellos pocos conceyos del norte d'Araba y nel terciu septentrional de Nafarroa, l'euskera ye la llingua tradicional de la mayoría de la población. Otra manera, nel occidente de Bizkaia ([[Les Encartaciones]] y [[Gran Bilbao]]) y na mayor parte d'Araba y Nafarroa, nel enclave de Treviñu y en Villaverde Turtzioz, la llingua tradicional ye'l castellán.
Dientro de [[Francia]] l'euskera fálase nos territorios de [[Labort]], [[Baxa Navarra]] y [[Zuberoa]] [[Zuberoa|(Sola]]), comúnmente denominaos en xunto como [[País Vascu francés]] (''[[Iparralde]]'' en euskera, ‘Zona Norte’) ya integrantes xuntu a [[Bearne]] del departamentu de [[Pirineos Atlánticos]]. L'euskera ye la llingua tradicional predominante de Baxa Navarra (sacante l'enclave gascoparlante de [[La Bastide-Clairence|La Bastida de Clarenza]]), de Zuberoa y de la mayor parte de Labort, en cuantes que'l estremu noroccidental d'esti últimu territoriu, onde s'atopen les ciudaes de [[Biarritz]], [[Anglet]] y [[Bayona (Francia)|Bayona]], ye predominantemente [[Idioma francés|francófonu]] na actualidá, y falábase [[idioma gascón]] enantes.
== Númberu de falantes ==
Línea 26 ⟶ 39:
]]
[[Archivu:Percentage of basque speakers by municipalities.JPG|thumb|250px|right|L'euskera como llingua materna, por conceyos, nel País Vascu y en Navarra (datos de 2001 y 2006)]]
Pal casu del [[País Vascu]], los datos de la VI Encuesta Sociollingüística ([[2016]])<ref>[
Nel [[enclave de Treviño]], según l'estudiu sociollingüísticu fechu en 2012, el <ref name=Treviño2012/> 22% de la población del enclave ye billingüe, y el 17% ye billingüe pasivo. Nel periodu 2002-2012 el porcentaxe de billingües doblóse. Por rangos d'edá, el billingüismu ye mayor conforme la edá mengua: ente los menores de 15 años, el 65% domina l'euskera. El principal factor na crecedera del euskera nesti territoriu foi'l movimientu demográficu d'habitantes orixinarios d'Álava, especialmente dende [[Vitoria-Gasteiz|Vitoria-Gazteiz]].<ref name=Treviño2012 /> Ye tamién bien positiva l'actitú xeneral de los habitantes de Treviño hacia l'euskera, onde en redol a un 40% de la población manifiesta tener un gran interés pola llingua.<ref name=Treviño2012 />
Línea 32 ⟶ 45:
En [[Valle de Villaverde|Villaverde Turtzioz]] ([[Valle de Villaverde]],) según datos de 2002<ref name=Trucios />, el 20,70% de la población del conceyu yera billingüe, y el 16,98% yera billingüe pasiva. Teniendo en cuenta qu'en 1986 solamente'l 3,4% sabía euskera, ye de suponer qu'anguaño'l porcentaxe de billingües aumentara. Les razones principales de la medría son, per un sitiu, la desapaición de la enseñanza nel enclave por cuenta de la falta d'alumnáu, colo que la mayoría de families opten por escolarizar a los sos fíos en [[Turtzioz]] (Bizkaia), onde s'imparte enseñanza billingüe; per otru llau, numberosos vizcainos, munchos d'esllos vascofalantes, tienen segundes residencies na población. <ref name=Trucios />
Nel casu de [[Navarra]], esti últimu estudiu sociollingüísticu fechu en [[2016]] indicó que pal conxuntu de la población de Navarra'l porcentaxe de vascofalantes activos en mayores de 16 años yera del 12,9% (69.000), amás d'un 10,3% (55.000) de billingües pasivos, frente a un 76,8% de navarros que yeren puramente castellanofalantes.<ref>{{Cita web |url=
La conocencia del euskera en Navarra presenta realidaes bien distintes en función de les zones qu'estableció la [[Llei Foral del Eusquera|Llei Foral del Euskera]] en 1986. Asina, na [[Llei Foral del Vascuencia#Zona vascófona|zona de predominiu llingüísticu vascofalante de Navarra]] hai un 61,1% de vascofalantes activos, ente que na Zona Mista ye del 11,3% y na "Zona non vascófona" del 2,7%.
Nel [[País Vascu francés]]<ref name="VIIparralde"/>, según datos de 2016 el 28,4% de la población ye vascofalante y el 16,4% vascofalante pasivu. L'enclín foi de descensu nel númberu de falantes por cuenta de un mayor númberu de falantes ente la población mayor, magar trátase d'un descensu ralentizáu por cuenta de ciertu aumentu de conocencia ente la población nueva.<ref>{{Cita web |url=
Fora d'[[Europa Oriental|Europa]], esisten delles comunidaes vascofalantes nel continente americanu, nes que puen atopase vascos de segunda y tercer xeneración que siguen falando la llingua nel [[dialectu|variante]] orixinal, ya inclusive híbridos de los dialectos tradicionales, resultancia del alcuentru de [[vascos]] de distintes rexones. Bien llamativa ye, por casu, la esistencia d'una comunidá d'orixe vascu nel estáu estauxunidense d'[[Idaho]] que llogró caltener vivu l'idioma. De fechu esisten munches teoríes ensin oldear tocante al usu del euskera per parte del exércitu estauxunidense mientres la [[Segunda Guerra Mundial]] pa torgar que les sos comunicaciones internes pudieren ser interceutaes poles [[Potencies de la Exa na Segunda Guerra Mundial|Potencies de la Exa]].<ref>
En [[2009]] foi mentáu nel [[Llibru Coloráu de les Llingües Amenaciaes|llibru coloráu de la Unesco]] sobro llingües en peligru como un llinguaxe vulnerable.<ref>[https://web.archive.org/web/20090628010431/
== Ver tamién ==
| |||