|
|-
! [[Archivu:Flag_of_Portugal.svg|22px]] [[Portugal]]
! [[Archivu:Pt-mdr1.png|22px]] [[Cidade de Miranda l Douro|Miranda de l Douro]]
!
|-
| colspan="2" style="font-size: smaller;" | {{{footnotes|}}}
|}
El '''dominiu llingüísticu Ásturástur''' fai referencia al conxuntu de los territorios onde anguaño se fala la llingua conocida polos glotónimos [[asturianu]], [[llionéslleonés]] o [[mirandés]], y que constitúi una unidá llingüística propia. Ye una designación de consensu<ref>http://www.academiadelallingua.com/lletresasturianes/pdf/Art%C3%ADculu%202-Xos%C3%A9%20Lluis%20Garc%C3%ADa%20Arias%20&%20Xos%C3%A9%20Ant%C3%B3n%20Gonz%C3%A1lez%20Ria%C3%B1o-Reflexones%20sol%20dominiu%20llingu%C3%ADsticu%20%C3%A1stur.pdf</ref> acuñada nun intentu de nun dotar de nenguna connotación xeográfica a un dominiu que s'esparde per rexones históriques bien definíes y consiguiendo asina una xunidá que permitiere esparder l'emplegu de la llingua ensin atopar torgues innecesaries.
L'usu del términu '''Asturllionésasturlleonés''' lleva arreyáu'l conceutu equívocu de ''dos territorios, dos llingües'', cuando en realidá trátase de una mesma fala nuna estensión pelos territorios históricos, principalmente d'Asturies y LliónLleón. Xeográficamente abarca no qu'antaño foi la tierra de les tribus [[astures|ástures]], ''Conventus Asturicensis'', que dellos llingüistes asitien como la causa fundamental de la diferenciación llingüística del romance asturlleonés respeutu del castellanu o'l gallegu-portugués.
El dominiu tien una población d'alredor de 1.250.000 habitantes, y unos 620.000 falantes, de los que 110.000<ref>[http://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=ast Ethnologue report for Asturian]</ref> son patrimoniales.
Los '''territorios''' que pertenecen a esti espaciu son:
* [[Asturies]], equí la llingua recibe'l nome d'[[Asturianuasturianu]]. Ye'l territoriu alministrativu con mayor númberu de falantes (110.000 patrimoniales y 450.000 con capacidá d'espresase nél). Esiste una [[gramática del asturianu]],<ref>http://www.academiadelallingua.com/diccionariu/gramatica_llingua.pdf</ref> un [[Diccionariu]] de la Llingua Asturiana<ref>http://www.academiadelallingua.com/diccionariu/</ref> y unes Normes ortográfiques<ref>http://www.academiadelallingua.com/diccionariu/normes.pdf</ref> del asturianu. Ta reguláu pola [[Academia de la Llingua Asturiana]], y magar que nun tien calter oficial,<ref>[http://www.elcomerciodigital.com/gijon/20090112/local/asturias/miembro-andecha-astur-enfrenta-200901121726.html http://www.elcomerciodigital.com/gijon/20090112/local/asturias/miembro-andecha-astur-enfrenta-200901121726.html]</ref> ta protexíu nel [[Estatutu d'Autonomía del Principáu d'Asturies]] y ye una llingua opcional nes escueles.<ref>Ver: [http://www.uoc.edu/euromosaic/web/document/asturia/an/i1/i1.html Euromosaic report]</ref>
* [[LliónLleón]], [[Zamora]] y [[Salamanca]], onde s'estremen los trés mesmos dialeutos del [[llionéslleonés]] que ye'l nome que recibe ende la llingua.
* [[Cantabria]] y [[Estremadura]].
* La [[Tierra de Miranda]], comarca que tien como capital a la ciudá de [[Miranda l Douro]] y na que tán enxertes amás delles partes del conceyu vecín de [[Bimioso]], el nome que se-y da a la variedá de la llingua d'ellí ye'l de [[Mirandésmirandés]] que ye oficial nesa zona amás de tener una ortografía estremada de la del restu del dominiu.
== Entamu ==
== Nome ==
El nome de ''Dominiudominiu Llingüísticullingüísticu asturástur'' ye una designación de consensu acuñada pol llingüista, ex-presidente de l'[[Academia de la Llingua Asturiana]], [[Xosé Lluis García Arias]], nun intentu de nun dotar de nenguna connotación xeográfica a un dominiu que s'esparde per tres rexones hestóriqueshistóriques bien definíes y consiguiendo asina una xunidá que permitiere esparder l'emplegu de la llingua ensin atopar torgues innecesaries.
El nome vien a sostituyir a otres acepciones emplegaes dende finales del sieglu XIX y que, d'una forma o otra, primaben a una rexón sobre otra; reparando en que les llingües son la peculiar evolución del llatín nun pueblu qu'habitó tol dominiu; decidióse emplegar esti nome como midida pa caltener una xunidá pernecesaria.
** [[Itálicu]].
*** [[Llingües romániques|Grupu Romance]].
**** [[Iberu-románicuIberorrománicu|Greyu Iberu-románicuIberorrománicu]].
***** [[Dominiu llingüísticu asturástur|Subgrupu Astur]]
== Orixe ==
[[Archivu:Linguistic map Southwestern Europe-II.gif |thumb|Verde: l'asturllionésasturlleonés|left|251px]]
El dominiu tien el so orixe nel llatín vulgar, ye dicir na fala común de les xentes que l'Imperiu Romanu apurrió, principalmente nes llexones de procedencia norteafricana asitiaes n'[[Astorga|Asturica Augusta]] y en [[LliónLleón|Legio VI]], pa les tierres habitaes polos [[astures]]. La suplantación d'esta llingua pola indíxena foi llenta pero imparable, dao que l'emplegu de la llingua imperial yera la puerta pa munchos drechos y llibertaes, ente ellos el más importante: la ciudadanía romana.
La presencia de les antediches fuercies militares sirvió permuncho nel procesu d'aculturización de les poblaciones indíxenes, siendo más fuerte la oposición nes zones más alluenxaesallonxaes, como'l [[Cordal Cantábricu]], [[la Cabreira]], o [[el Bierzu]] y más sele nes estayes más accesibles; asina mesmo la creyación del [[conventu romanu|conventu]] asturicense con capital n'[[Astorga]] nun fixo sinon entainar el procesu, dao que les mines de [[Las Médulas]] yeren indispensables pal Imperiu y, esti quería garantizar la estabilidá na rexón, eso reparando en que casi tol territoriu astur nun taba so dominiu imperial.
El peculiar desendolcu del llatín a traviés del astur nel actual grupu llingüísticu nun foi espontánea nin allugada xeográficamente; sinon que paulatinamente la fala itálica foi tresformándose ta que nel sieglu X yá ye lu abondo estremada como pa ser considerada una modalidá romance propia. Nenguna de les dos divisiones del conventu, Cismontana (Llión) y Transmontana (Asturies), ye'l bierzu orixinariu únicu del dominiu, sinon que nes dos xurde al empar, namás dividida poles gens o tribus que formaben l'enxeme cultural astur, y que como xebra dialeutal dica güei caltiénense axuntando una y otra rexón ensin atender a divisiones alministratives.
Esta evolución nel percorrer de los sieglos da como resultáu que, a mediaos del [[sieglu X]], apaezan les primeres llinies nesti romance, el [[Documentu de Kesos]]; nun cenobiu de LliónLleón. Amás dirán apaeciendo una bayura de documentos llegales nesti romance por tolos monesterios d'[[Asturies]] y de [[País LlionésLleonés|LliónLleón]], qu'indiquen la importancia na sociedá de la llingua, lóxico siendo la llingua común na corona de Llión; poro apaecen documentos romanceaos en [[Palencia]] y vestixos llingüísticos de la fala nos dialeutos de trensición como l'[[estremeñu (dialeutu)|estremeñu]], aportaú ellí polos repobladores, nun debemos escaecnos de que la Estremadura actual correspuéndese casi toa cola Estremadura llionesa, respondiendo asina a la importancia de la llingua natural del reinu más importante de la Corona.
Que nun s'atopen casi nengún documentu nun llegal, y estos emprincipian xurdire na Plena Edá Media como cambéu d'una mentalidá, débese a que los reinos d'Asturies y de LliónLleón considerábense heriedos direutos del visigóticu [[Reinu de ToléuToledo]], y p'afirmar la so idegaidea d'un Reinu de LliónLleón o Hispánicu usaron el llatín p'amosar a los otros gobiernos peninsulares, y principalmente a [[al-Ándalus]] que yera consideráu como l'antigaantigua Hispania; la so preponderancia sobro los otros.
== División dialeutolóxica ==
[[Archivu:Dominiu llingüísticu astur.jpg|400px|right|thumb|Xebramientu dialeutolóxicu nel dominiu llingüísticu asturástur.]]
El sistema llingüísticu estáyase tradicionalmente en tres faces: oriental, central y occidental. Pero a esto hai d'añader una división que taza estes tres y que pasa pol Cordal, y ye la que divide'l dominiu llingüístiu en septentrional y meridional. Amás que dientro de cada greyu nun esisten nidies llendes y tienen subdialeutos con estremaes peculiaridaes.
* [[Asturianu oriental]]: Na provincia de LliónLleón taría práuticamente estintu pero consérvase con vitalidá abonda n'[[Asturies]].
* [[Asturianu central]]: Esti yelye'l subgrupu onde más nótensese noten les diferencias ente la parte norte y la sur.
** AsturÁstur central septentrional: Mayoritariu por población y por vitalidá, ye la base normativa de la llingua asturiana.
** AsturÁstur central meridional: En vías d'estinción, seiríasería la modadalidá más grande xeográficamente pues ocuparía casiquecásique la metá de la provincia de LliónLleón y parte de l'oriente de Zamora.
* [[Asturianu occidental]]: Ésti ye'l grupu onde pue falase con más claridá territorial d'un ''Astur-llionéslleonés''
** AsturÁstur occidental septentrional: Presente como segunda modalidá por falantes y vitalidá nel [[Principáu d'Asturies]].
** AsturÁstur occidental meridional: Ye la modalidá más fuerte en númberos de falantes na rexón de [[LliónLleón]]; ta consideráu la base d'una futura normativización del [[Llingua llionesa|llionés]]. A esti grupu pertenez la tercera llingua del grupu, el [[mirandés]].
Amás d'estos trés tendríase d'añader otru más que seríen los dialeutos de tresicióntransición:
* [[Montañés|Cántabru/Montañés]]: consideráu tradicionalmente una fala de transición mui influíu pol castellán, faláu en [[Cantabria]], Asturies y norte de [[Castiella y LliónLleón]].
* [[Gallego-asturianu]]: Dialeutu de transición falaos nos conceyos más ocidentales d'Asturies y afitaos tradicionalmente nel troncu [[gallegu]].
* [[Estremeñu (dialeutu)|AltuestremeñuAltoestremeñu]]: consideráu tradicionalmente un dialeutu del castellán con rasgos astur-leoneseslleoneses, faláu nel norte de la comunidá autónoma d'[[Estremadura]] y en dalgunos conceyos de [[Salamanca]].
== Númberu de falantes ==
Nun esisten un estudiu en conxuntu de las tres rexones del grupu, yá qu'en [[País LlionésLleonés|LliónLleón]] nun se fixeren inda les investigaciones estadístiques necesaries. Si bien sisí qu'hai una aprosimación que daría la cifra de 620.000 falantes.
{| border="1" cellspacing="5" cellpadding="5"
|----- bgcolor="#eeeeee"
||88,8
|----- bgcolor="#ffffff"
||[[Llingua llionesalleonesa|LlionésLleonés]]
||55.000
||8,9
== Enllaces Esternos ==
[http://www.politicallinguistica.org/ Oficina de PoliticaPolítica Llingüística d'Asturies]
[[Categoría:Dominiu llingüísticu asturástur]]
| 