|
La F.I.D.E. ye la segunda organización deportiva mundial más representada tres la [[F.I.F.A]] ([[fútbol]]).
L'axedrez ye l'únicu deporte practicáu en campeonatos oficiales por dambos sexos y el que más amplitú d'edá tien, alcontrándose por exemplu [[Magnus Carlsen]] (home, 17 años), [[Anatoly Kárpov]] ( home, 57 años ) y [[Judit Polgar]] ( muyer, 32 años ) na mesma llista ente los 50 meyores xugadores.
== Hestoria ==
=== El chaturanga ===
[[Archivu:Chaturanga.png|thumb|250px|Disposición inicial de les pieces del [[chaturanga]], precedente del axedrez actual.]]
El chaturanga ye un antiguu xuegu orixinariu de la [[India]] y del cual provién l’axedrezl'axedrez tal y como se conoz güei en día. Les referencies más antigües al chaturanga qu’esistenqu'esisten alcuéntrense nel <<Mahabharata>> escritu haza l’añul'añu [[500 a.C.edC]] mientres que la versión moderna d’estid'esti xuegu prautícase dende’ldende'l [[Sieglu VII]] polo que se-y considera la forma más antigua del axedrez. El chaturanga ye l’antecesorl'antecesor direutu del shatranx, que fo la forma na que l’axedrezl'axedrez arribó a la [[Europa medieval]].
=== Orixe ===
Firdusi, poeta persa, espresa na so obra, <<llibru de los reis>>, l’orixel'orixe del chaturanga, au plantega que’lque'l xuegu creose debíu a una engarradiella entamada tres una griesca de sucesiónsocesión al tronu ente dos hermanos. Polo qu’unqu'un grupu de sabios decidió reproducir dicha batalla, colocando nún suelu d’escaquesd'escaques de maera, teca prieta y marfil blancublanco estatuines que representaben: dos grupos d’infantesd'infantes en fila, tres esti grupu amestáronse por ordenorde, el rei, el so xeneral, dos elefantes, dos carruaxes y dos caballeros colos sos respeutivos equinos. A cada estatuina se-y atribuyó’latribuyó'l papel que xugaranxugaren na griesca y representáronlo al traviés de movimientos sobro les casielles asina: El xeneral nun podía alloñase más d’unad'una casiella del so rei, l’elefantel'elefante desplazábase trés casielles verticalmente, el caballeru movíase trés casielles diagonalmente y los soldaos d’infanteríad'infantería avanzaben una casiella haza alantre.
El términu <<chaturanga>> acuñose de: <<chatur>> que significa <<cuatro>> y de <<anga>> que tórnase por <<miembros>> o <<fuerces>>, ye dicir, los cuatro miembros qu’integren un exércitu: infantería, caballería, elefantes y carruaxes. ▼Polo antiguu de los escritos de Firdusi, surde la dubia si foron basaos en fechos reales o non, lo qu’importa ye que dende sieglos enantes de Cristu na India manexábase’l xuegu que representaba una griesca nún tableru. ▼
▲El términu <<chaturanga>> acuñose de: <<chatur>> que significa <<cuatro>> y de <<anga>> que tórnase por <<miembros>> o <<fuerces>>, ye dicir, los cuatro miembros qu’integrenqu'integren un exércitu: infantería, caballería, elefantes y carruaxes.
▲Polo antiguuantiguo de los escritos de Firdusi, surde la dubia si foron basaos en fechos reales o non, lo qu’importaqu'importa ye que dende sieglos enantes de Cristu na India manexábase’lmanexábase'l xuegu que representaba una griesca nún tableru.
=== Númberu orixinal de xugadores ===
Hai un debate sobro si’lsi'l chaturanga entamoseentamó por un esquema de dos o cuatro xugadores por tabla.
Duncan Forbes, autor de <<The history of chess>>, diz que d’entamud'entamu xugábase con un esquema de cuatro contendientes ( chaturayi ) pa evolucionar darréu a dos xugadores. TouToo esto basándose nos primeros testos indios que faen referencia al xuegu de cuatro reis que daten del añu [[1030 d.C]].
Sicasí, esta teoría fo rechazada con posterioridá, y na actualidá créese que’l chaturayi fo creáu como variación del chaturanga. ▼
▲Sicasí, esta teoría fo rechazadarefugada con posterioridá, y na actualidá créese que’lque'l chaturayi fo creáu como variación del chaturanga.
=== EspansiónEspardimientu ===
La teoría sobro la espansión del chaturanga, esplica qu’estiqu'esti xuegu espandioseespardióse en viaxes como los realizaos na Ruta la seda; n’onden'onde [[seda]], [[sal]] y [[especia|especies]] diben dende la India haza l’orientel'[[oriente]] y l’occidentel'[[occidente]]; llevando nes caravanes siempre un tableru de chaturanga; conociéndose asina esti xuegu nel [[Xapón]], na [[China]], [[Irán]], los países árabes, etc.
=== Regles ===
[[Archivu:Staunton set4.jpg|thumb|300px|Pieces de cristal de colores. Recreación dixital.]]
El chaturanga xugábase nún tableru d’8x8de 8x8, nel que les casielles yeren del mesmu color. Esti tableru llamábase <<ashtāpada>>. Dalgunes casielles del tableru taben marcaes, pero’lpero'l significáu d’estesd'estes marques desconozse entá. Les marques nun tantán rellacionaes col chaturanga, pero facíense por tradición. Dellos hestoriadores planteguen como conxetura que l’ashtāpadal'ashtāpada utilizárase tamién pa dalgún otru xuegu de dadosdaos, nel que les marques teníen sentíu.
Nun se conocen con exautitúesactitú les regles del xuegu, inda dalgunos hestoriadores del axedrez creen que yeren les mesmes o mui paecíes a les del shatranx. Esisten dubies respeutu al movimientu del elefante, el precursor del alfil nel axedrez modernu. Na lliteratura antigua descríbense trés movimientos diferentes:
* Dos casielles en diagonal en toles direiciones, saltando sobro una casiella, como l’alfil nel shatranx. El mesmu movimientu que fai’l barcu na versión a cuatro manes del chaturanga ( chaturayi ). Esti ye probablemente’l movimientu más antiguu del elefante. Nel xiangqi, l’axedrez chinu, l’elefante tien un movimientu asemeyáu, sólo que nun pue saltar penriba d’una pieza.
* UnaDos casiella p’alantre ocasielles en diagonal hazaen cualquiertoles direicióndireiciones, (saltando piénsesesobro nesuna cuatrocasiella, patescomo yl'alfil nanel trompa l’elefante )shatranx. Esti ye’lEl mesmu movimientu que puefai'l facerbarcu elna xeneralversión plateáua nelcuatro shogimanes (del axedrez xaponéschaturanga (chaturayi). NelEsti makruk,ye l’axedrezprobablemente'l tailandés,movimientu ymás nelantiguu sittuyin,del l’axedrezelefante. Nel birmanuxiangqi, l’elefantel'axedrez muévesechinu, dell'elefante mesmutien mou. Estiun movimientu foasemeyáu, descritusólo hazaque l’añunun 1030pue por Biruni nelsaltar sopenriba llibrud'una <<India>>pieza.
* Una casiella p'alantre o en diagonal haza cualquier direición (piénsese nes cuatro pates y na trompa l'elefante). Esti ye'l mesmu movimientu que pue facer el xeneral platiáu nel shogi (axedrez xaponés). Nel makruk, l'axedrez tailandés, y nel sittuyin, l'axedrez birmanu, l'elefante muévese del mesmu mou. Esti movimientu fo descritu haza l'añu [[1030]] por Biruni nel so llibru <<India>>.
* En cualquier direición ortogonal saltando sobro una casiella. Una pieza que mueve igual, llámase dabbābah en dalgunes variantes del axedrez. Esti movimientu fo descritu pol mayestru árabe [[Al-Aldi]] haza l’añul'añu [[840]] nuna obra que nun llegó completa fasta nós. ( laLa pallabra árabe <<dabbābah>> yera’lyera'l nome d’und'un artefautu de griescaguerra qu’utilizábaseemplegáu durantenel l’asediuasediu y n’ataquesn'ataques a fortificaciones protexíes por muries, n’actualidán'actualidá tórnase por <<tanque>> ).
Les otres pieces movíen como darréu s’espón. ▼
* El peón tien idénticu movimientu al del axedrez coles particularidaes de nun poder avanzar dos casielles nel so primer movimientu y de qu’al coronar, la pieza que sustituye al peón ye la que s’alcontraba na columna al entamu la partida, nun siendo llibremente escueyida. ▼▲Les otres pieces movíen como darréuapaez s’espón.darréu:
▲* El peón tien idénticu movimientu al del axedrez coles particularidaes de nun poder avanzar dos casielles nel so primer movimientu y de qu’alqu'al coronar, la pieza que sustituyespstituye al peón ye la que s’alcontrabas'alcontraba na columna al entamu la partida, nun siendo llibremente escueyidaescoyida.
* El barcu o torre movía en files y columnes ensin poder saltar pieces.
* El caballeru o caballu, igual que nel axedrez, ye la única pieza que pue saltar sobro les demás, moviendo en forma d’eled'ele, una casiella pa un llau y trés pa otru o viceversa.
* El visir o conseyeru movía una casiella en diagonal haza alantre o haza atrás.
* El rei o raxáh movía una casiella en cualquier direición, podía realizar una vegada en tola partida un movimientu igual que’lque'l del caballu mientres nun tuviera en xaque, l’enroquel'enroque nun esistía.
Oxetivu, desendolcu y maneres de vencer.:
* L’oxetivu, lo mesmu que nel axedrez, ye da-y xaque mate al rei contrariu.
* L'oxetivu, lo mesmo que nel axedrez, ye da-y xaque mate al rei contrariu.
* El desendolcu del xuegu ye idénticu al del axedrez; entamen les blanques o les verdes, los movimientos son alternativos con posibilidá de captura, guetando’lguetando'l xaque mate del rei contrariu.
* L’afogáuL'afogáu suponía la victoria pa quien quedaba ensin movimientos. Esta regla paez ilóxica, inda apaeció posteriormente en variaciones medievales del axedrez n’Inglaterran'[[Inglaterra]] haza’lhaza'l [[1600]]. Según otres fontes, nun esistía l’afogául'afogáu, lo que resulta improbable.
* El xugador que capturaba toles pieces del rival a esceición del rei ( desnudar al rei ) ganaba. Nel shatranx podía ganase tamién asina, cola diferencia de que si nel turnu siguiente’lsiguiente'l xugador col rei desnudu facía lo propiupropio col rei contrariucontrario la partida concluía en tables.
=== Del chaturanga al axedrez ===
Inda postúlase que’lque'l chaturanga fo l’orixel'orixe del shatranx, y darréu ésti del axedrez, dalgunos investigadores creen que pa que l’axedrezl'axedrez pudiera llegar a tresformase nel xuegu que conocemos güei en día, el chaturanga tuvo que fusionase con otru xuegu más vieyu qu’elliqu'elli; el llamáu <<petteia>>, n’onden'onde col pasu’lpasu'l tiempu’ltiempu'l xuegu fusionáu tresformarasetresformaráse nel axedrez. Esti xuegu arribó a la India dende l’antigual'[[antigua Grecia ]], debíu a la conquista qu’Alexandruqu'[[Alexandru Magnu ]] fizo a esti país haza l’añul'añu [[327 a.C.edC]] Siendo los soldaos griegos los que llevaben el xuegu dándo-ylo a conocer al pueblu hindú. Una vez na India, la petteia fusionosefusionó col chaturanga al dexar de llau el factor suerte y amestá-y la reflexón. Puen apreciase xarrones griegos au muestren a Aquiles y a Áyax el Grande xugando una partida de petteia; tamién Platón na so obra <<La República>> fai referencia a esti xuegu de mesa. N’escavaciones arqueolóxiques realizaes en Troya alcontráronse fragmentos d’un tableru de petteia.
La petteia yera un xuegu d’estratexa qu’en llugar d’utilizar los dados pa dictaminar el movimientu de les pieces, manexaba’l pensamientu y la táctica.
| 