|
El '''senabrés''' ('''''pachuocu'' '''o''' ''machuecu''''' pa los sos falantes) ye un dialectu del idioma [[Dominiu llingüísticu astur|asturllionés]] que se fala na comarca [[Zamora|zamorana]] de [[Senabria]], anque dellos de los sos trazos llingüísticos penetren en [[Portugal]].
La mayoría de los llingüistes enmarquen al senabrés como una variedá del [[asturianu occidental]]. Por embargu, amuesa una serie de característiques propies y orixinales que lu doten d'una personalidá autónoma dientro d'esti bloque, siendo una fala que venceya les modalidaes de [[Llión]] col [[mirandés]]<ref>''El Sanabrés caracterización del dialecto” Xavier Frías Conde. 1998</ref>.
Anguaño alcuéntrase nun claru retrocesu, al ser los más de los sos falantes persones d'árees rurales y d'edá avanzada. Ello ye que too paez apuntar a una pronta desapaición.
== Trazos xenerales: ==
* El Senabrés muesapresenta los principales rasgos xenerales del dominiu asturasturiano-llionés: ▼
▲* El Senabrés muesa los xenerales del dominiu astur:
1.-· Diptongos qu’entamen nes vocales breves llatines /ŏ/, /ĕ/ : ''tierra'', ''puorta''. [[Xavier Frías Conde|Xavier Frías]] afita que’lque'l diptongu /ue/ ye advenedizu pol influxu del castellán[[llingua castellana|castellanu]], y que ye /uo/ el llariegul'autóctonu de Senabria. Dase asina ; ''güollu'', ''muolla'', '' cuollocuollu'', ''güoitu'' ‘ocho’, ''güoi''. El diptongu apaez tamién anteénte /n/: ''entuonces'', ''fuonte'', ''puonte'', ''escuonde''. ▼
· Mantenimientu del fonema inicial y intervocálicu /F/ llatín: ''fuou'', ''fame'', ''fumu''.
▲1.- Diptongos qu’entamen nes vocales breves llatines /ŏ/, /ĕ/ : ''tierra'', ''puorta''. Xavier Frías afita que’l diptongu /ue/ ye advenedizu pol influxu del castellán, y que ye /uo/ el llariegu de Senabria. Dase asina ''güollu'', ''muolla'', ''cuollo'', ''güoitu'' ‘ocho’, ''güoi''. El diptongu apaez tamién ante /n/: ''entuonces'', ''fuonte'', ''puonte'', ''escuonde''.
2.-· MantenimientuPalatalización delde fonemala inicial ya intervocálicu /Fl-/ llatín: ''fuoulleite'', ''famellume'', ''fumulluna'', ''lleiña'', ''culluebra''.
3.- Palatalización de la· inicialAcabos /l-/:verbales ''lleitetien'', ''llumediz'', ''llunasal'', ''lleiñaval'', ''culluebraquier''., etc.
5.-· Encoyimientu del conxuntu secundariu /-m'n-/ a /-m-/: ''fame'', ''llume'', ''nome''. Nun obstanteSicasí dase el'l resultáu /–mbr-/ nes pallabres deriváesderivaes: ''llumbreira''. ▼4.- Acabos verbales ''tien'', ''diz'', ''sal'', ''val'', ''quier'', etc.
6.-· MantenimientuCaltenimientu del grupu interior /-mb-/: ''llamber'', ''llombu''. ▼▲5.- Encoyimientu del conxuntu secundariu /-m'n-/ a /-m-/: ''fame'', ''llume'', ''nome''. Nun obstante dase el resultáu /–mbr-/ nes pallabres deriváes: ''llumbreira''.
7.-· ReaiciónReacción escontracontra hiatos col enxertuinxertu de yod epentética: ''trayere'', ''ouyere'', ''cayere''. ▼▲6.- Mantenimientu del grupu interior /-mb-/: ''llamber'', ''llombu''.
8.-· Piesllu del vocalismu final átonu: ''cuontu'', ''perru''. ▼▲7.- Reaición escontra hiatos col enxertu de yod epentética: ''trayere'', ''ouyere'', ''cayere''.
9.-· CayídaCayida secundaria de /d/ nel sufixu llatinullatín –atem: ''ciudá'', ''universidá''. ▼▲8.- Piesllu del vocalismu final átonu: ''cuontu'', ''perru''.
▲9.- Cayída secundaria de /d/ nel sufixu llatinu –atem: ''ciudá'', ''universidá''.
* Concuaya tamién col asturianu occidental nos vinientes trazos: ▼
▲* Concuaya tamién col asturianu occidental nos vinientes trazos:
1.-· MantiénCaltién los diptongos decrecientes /ei/ /ou/. ''poucu'', ''cousa'', ''outru'', ''cantéi'', ''falóu''. ▼
2.-· Desconoz el neutru de materia. ▼▲1.- Mantién los diptongos decrecientes /ei/ /ou/. ''poucu'', ''cousa'', ''outru'', ''cantéi'', ''falóu''.
· Mesmo que nes faces C y D, inxerta /u/ pol influxu de /w/ na sílaba viniente: ''augua'', ''yeugua'', ''fraugua''.
▲2.- Desconoz el neutru de materia.
3.-· MesmuMesmo que nes faces C y D, inxertaamiesta /u/-e polparagóxica influxutres deimperativos: /w/''falade'', ''bebede''. Infinitivos: ''comere'', ''bebere''. naY sílabatres vinientellíquida: ''auguacárcele'', ''yeuguapastore'', ''frauguamullere''.
4.-· MesmuMesmo que nes faces C y D amiesta -e paragoxica tres imperativos: ''falade'', vocaliza''bebede''.l Infinitivos:conxuntu ''comere'',llatín ''bebere''. Y tres llíquida/kt/: ''cárcele'', ''pastorelleite'', ''mullerenuoite''.
5.-· MesmuMesmo que nes faces C y D, vocaliza’l conxuntu llatinufae /ktch-/ nos conxuntos llatinos pl-, kl-, fl-: ''lleitechuvia'', ''chave'', ''nuoitechama''.
6.- Mesmu que nes faces C y D, fae /ch-/ nos conxuntos llatinos pl-, kl-, fl-: ''chuvia'', ''chave'', ''chama''.
* Magar d’ello, xébrase del asturianu occidental enno quesiguiente: ▼
▲* Magar d’ello, xébrase del asturianu occidental en que:
· Concasa col [[gallego-asturianu]] nos artículos definíos ''el'', ''a'', ''us'', ''as''. Y nos indefiníos ''un'', ''ua'', ''unos'', ''uas''.
1.-· Concasa col [[gallego-asturianu]] nanel confechadesendolcu de los artículosconxuntos definíosd'oclusives torgaes con llíquida /pl/ y /bl/ > /pr/, /br/: ''elñubre'', ''aigrexa'', ''usprombu'', ''aspraza''., YTamién noscol indefiníossufixu ''un'', ''ua'',–abile: ''unosprobabre'', ''uasincribre''.
2.-· Concasa col gallego-asturianu[[Mirandés]] nel desendolcudesenrollu de los conxuntos d’oclusivesllatinos torgáes-k’l-, con-g’l-, llíquida /pl/ y /bl/-ly- > /pr/, /br/ll: ''ñubremuller'', ''igrexaabella'', ''prombucollere'',. ''praza'', Tamién col sufixu –abile: ''probabre'', ''incribre''.
4.- Mantién·Caltién un triple estremamientu en participios y xerundios dacordiesacordies coles trestrés conxugaciones: ''cantandu / cantau'', ''bebendu / bebéu'' (''bebieu'' en S. Ciprián), ''comindu / comíu''. Ye un trazu únicu en too’ltol dominiu astur. ▼3.- Concasa col [[Mirandés]] nel desendolcu de los conxuntos llatinos -k’l-, -g’l-, -ly- > ll: ''muller'', ''abella'', ''collere''.
5.-· Palatalización de /n-/ y /nn/: ''ñuosu'', ''ñuovu'', ''ñuoiti'', ''cabaña''. Concuaya namás cola faza A del asturianu occidental. ▼▲4.- Mantién un triple estremamientu en participios y xerundios dacordies coles tres conxugaciones: ''cantandu / cantau'', ''bebendu / bebéu'' (''bebieu'' en S. Ciprián), ''comindu / comíu''. Ye un trazu únicu en too’l dominiu astur.
6.-· El diminutivu íguase col sufixu –icu: ''vallicu'', ''caminicu'', ''irmanicu'', ''bonicu''. ▼▲5.- Palatalización de /n-/ y /nn/: ''ñuosu'', ''ñuovu'', ''ñuoiti'', ''cabaña''. Concuaya namás cola faza A del asturianu occidental.
7.-· Mantién la conxunción ''y''. ▼▲6.- El diminutivu íguase col sufixu –icu: ''vallicu'', ''caminicu'', ''irmanicu'', ''bonicu''.
8.-· Pesie a la fechura del sufixu -inum en inu (''caminu'', ''mulinu'') , sí palataliza'l conxuntu ino+eiru: ''muliñeiru'', ''diñeiru'', ''camiñeiru''. ▼▲7.- Mantién la conxunción ''y''.
9.-· anticipaciónAnticipación nos conxuntos -orium/-arium/-oriam/-ariam: ''eiru'', ''lladeira'', ''llameira'', ''cuoiru'', ''salmuoira''. ▼▲8.- Pesie a la fechura del sufixu -inum en inu (''caminu'', ''mulinu'') sí palataliza'l conxuntu ino+eiru: ''muliñeiru'', ''diñeiru'', ''camiñeiru''.
10.-· palatalizaciónPalatalización ic > ig > i: ''barría'' ‘barriga’, ''formía'' ‘formiga’, ''fiadu'' ‘fegadu’. ▼▲9.- anticipación nos conxuntos -orium/-arium/-oriam/-ariam: ''eiru'', ''lladeira'', ''llameira'', ''cuoiru'', ''salmuoira''.
==Subdialectos:==
▲10.- palatalización ic > ig > i: ''barría'' ‘barriga’, ''formía'' ‘formiga’, ''fiadu'' ‘fegadu’.
Suelen estremáseestremase dos grandes facesárees. El ''' Senabrés''senabrés nortenorteñu''''' ye’lye'l de mayor extensiónestensión y contién una fala na parroquia de San Ciprián con trazos orixinales al que -y los falantes denomen ''' Charru''charru'''''. Al sur allúgase ´'l ''' Curixegu''curixegu'''''. Les sonsos isogloses son: ▼
==Fales y Subdialeutos:==
1.-· El senabrés del norte faefai l’artículul'artículu del complementu indireutuindirectu en -le/-les, y namás nel sur dásedase -lle/-lles. AsínaAsina, ''contóu-le'' frente a ''contóu-lle''. ▼
2.-· Los conxuntos llatinos /i-/, /gi-/, /ge-/ fáensefaense nel norte col mesmu soníu castellanufonema /j/ (comoen castellanu): ''jañeiru'', ''gelar'', ''jeira'', ''jubu'', ''juñir'', frente al sureñu ''xañeiru'', ''xelar'', ''xubu'', ''xuñir''. ▼▲Suelen estremáse dos grandes faces. El '''Senabrés norte''' ye’l de mayor extensión y contién una fala na parroquia de San Ciprián con trazos orixinales al que-y los falantes denomen '''Charru'''. Al sur allúgase´l '''Curixegu'''. Les son isogloses son:
3.-· La fala del sur camuda’lcamuda'l conxuntu –cc-, viniente les más de les vegáesveces del diminutivu, en ts. Asina dízsedizse ''fontanitsu'' ‘fontanicu’ ''vallitsu'' ‘vallicu’ y ''eitsí'' ‘equí’. ▼
4.-· La tercer persona plural del perfeutuperfectu fáesefaise nel norte –onen y –onon nel sur: ''cantonen/cantonon'', ''baillonen/baillonon''. ▼▲1.- El senabrés del norte fae l’artículu del complementu indireutu en -le/-les, y namás nel sur dáse -lle/-lles. Asína ''contóu-le'' frente a ''contóu-lle''.
▲2.- Los conxuntos llatinos /i-/, /gi-/, /ge-/ fáense nel norte col mesmu soníu castellanu /j/: ''jañeiru'', ''gelar'', ''jeira'', ''jubu'', ''juñir'', frente al sureñu ''xañeiru'', ''xelar'', ''xubu'', ''xuñir''.
▲3.- La fala del sur camuda’l conxuntu –cc-, viniente les más de les vegáes del diminutivu, en ts. Asina dízse ''fontanitsu'' ‘fontanicu’ ''vallitsu'' ‘vallicu’ y ''eitsí'' ‘equí’.
▲4.- La tercer persona plural del perfeutu fáese nel norte –onen y –onon nel sur: ''cantonen/cantonon'', ''baillonen/baillonon''.
== Modalidá de San Ciprián ==
Dientro d'esta variedá llingüística, hai que siñalarseñalar unala otra lafala de San Ciprián,. laLa so diferencia radica en que ye la única modalidá occidental que poseye los plurales femenninos en -es y los tiempos verbales en -en; como n'[[asturianu]] central, si bien la so pronunciación ye más averada a un /i/. Asina, seríasedría '''<nowiki>couses'</nowiki>'' frente a "''cousas"'' y "''es cases"'' frente a "''las casas"''.
== El casu del Senabrés en Portugal== ▼
▲== ElTrazos casu del Senabréssenabreses en Portugal==
Ya nesna llendesllende con Portugal (Guadramil y Rueidenore) dásedase una tercer fala, quegüei yemui deerosionada, lluendiurellacionada enxertuenforma nelcol Sanabréssenabrés. EstaÉsta variedá xébrase abondo del Senabrés y amuesapresenta una bayura de trazostraces del dominiu galaicugallego-portuguésportugueses. Les sos carauterístiquescaracterístiques mezáesmixtes podríen inclusu dexamos definíllodefínenla como una fala de transutransición ente dambos dominios. Si la fala d’Entrambasaguas ye un gallego-asturianu, esti falaxe de la pequeña faza portuguesa bien podría ser una mena de astur-gallegu o astur-portugués.
1.-· Escontra’lA diferencia Senabrés,del senabrés y too’ldel dominiodominiu asturasturllionés, nun palatiza la d’aniciu /l-/ inicial: ''leite'', ''lume'', ''lua''. Amás redúzsereduzse la xeminada llatina /–ll-/: ''cabalu'', ''ela'', ''elos'', ''elas''.
2.-· Escontra’lA diferencia Senabrés,del senabrés que faefai los posesivos en "''mieu'', ''tou'', ''sou"'', esta fala casa colos espardíos pel dominiu galaicu galaicos "''mieu'', ''teu'', ''seu"''.
3.-· A diferencia Escontra’ldel sufixu Senabréssenabrés -inu/-ina (''caminu'', ''sobrina'', ''mulinu'') dánsedanse nel sur les formes ''camiñu'', ''sobriña'', ''touciñu''.
4.-· EscontraA diferencia de los sufixos senabriegos (comunes al dominiu astur)senabreses masculinos singulares ''irmanu'', ''chenu'', ''bonu'', y plurales ''irmanos'', ''chenos'', ''corazones'', dánsedanse nesta faza les formes singulares ''irmán'', ''chen'', ''bon'', y les plurales ''irmáns'', ''chens'', ''corazóns''.
5.-· EscontraA diferencia de los sufixos senabriegossenabreses femeninos singulares ''irmana'', ''chena'', ''bona'', y plurales ''irmanas'', ''chenas'', ''bonas'', dánsedanse nesta faza les formes singulares ''irmá'', ''chea'', ''bo'', y les plurales ''irmás'', ''cheas'', ''bos''.
6.-· Palatización de los verbos ''poñu'', ''teñu'', ''veñu'', frente a les formes xenerales en Senabria ''tengu'', ''vengu'', ''pongu''.
7.-· A diferencia Escontrade los indirectos senabriegossenabreses ''diou-le'' / ''diou-lle'', rexístraxe’lrexístraxe'l galaicu ''o diou''.
8.-· NunNon palatalización de /n-/ nin /nn/: ''nuosu'', ''nuovu'', ''nuoite'', ''cabana''.
9.-· Ráramente y escontra’lcontra'l criteru de Senabria, desendolcu de los conxuntos llatinos -k’l-, -g’l-, -ly- > y: ''muyer'', ''abeya'', ''coyere''.
== Exemplos comparativos ==
'''Senabrés del norte'''
Vengu achegare'l tou caballu p'abaixu das llameiras. Eillí junta’ljunta'l carballicu da igrexa taban juñidas as tuas irmanas comendu cos tous sobrinos, y trujonenmetrujónenme ua cuonca de lleite con ñatas. Faléi con eillas y a us fillicos cuntéi-les el cuontu da lloba y us uoitu cabriticos. Lluogu continuéi el'l mieu caminu.
'''Senabrés del norte. Subfala charra'''
Vengu achegare'l tou caballu p'abaixu des llameires. Eillí junta’ljunta'l carballicu da igrexa taben juñídes es tues irmanes comendu cos tous sobrinos, y trujonenmetrujónenme ua cuonca de lleite con ñates. Faléi con eilles y a us fillicos cuntéi-les el cuontu da lloba y us uoitu cabriticos. Lluogu continuéi el'l mieu caminu.
'''Senabrés del sur. Curixegu'''
Vengu achegare'l tou caballu p'abaixu das llameiras. Eillí xunta’l carballitsu da igrexa taban xuñidas as tuas irmanas comendu cos tous sobrinos, y truxononmetruxónonme ua cuonca de lleite con ñatas. Faléi con eillas y a us fillitsos cuntéi-lles el cuontu da lloba y us uoitu cabrititsos. Lluogu continuéi el'l mieu caminu.
'''Senabrés de Portugal'''
Veñu achegare'l teu cabalu p'abaixu das lameiras. Eilí xunta’l carbayicu da igrexa, taban xunidas as tuas irmás comendu cos teus sobriños, y truxononmetruxónonme ua cuonca de leite con natas. Faléi con eilas y a us fiyicos cuntéi-lles el cuontu da loba y us uoitu cabriticos. Luogu continuéi el'l mieu camiñu.
==Referencies==
| 