|
''Artículu principal: [[Llingua Proto-Celta]]''
Hai pocos rexistros escritos Proto-Célticos de les antigües [[llingües celtes]] feches polos propios celtes. Xeneralmente estos son los nomes de les monedes y les inscripciones de piedra. Les más de les prebes son nomes de persones y nomes de llugares n'obres d'autores griegos y romanos. La data na que'l proto-celta se dixebra llingüisticamentellingüísticamente del idioma indo-européu, ye cercana al añu [[6000 e.C.|6000 e.C]] (l'arribada de los celtes a [[Gran Bretaña]] ya [[Irlanda]] data del 3200 e.C, sigúnsegún Forster y Toth). Sicasí, propónse una data posterior propónse más probable pola mayoría de los estudiosos. Gray y Atkinson proponen la dixebra de les llingües celtes alrodiu'l 5000 eCe.C. , Mallory aboga por una data posterior al 4500 e.C. d'una rama xunificada'l Proto-Indo-Européu faciendo usu de la pallabra ''pueblu'', a la fin de que la dixebra qu'inclúi al celta nun podría surdir en nengún momentu fasta más tarde.
Dellos estudios llevárense a cabu sobro toponimia Celta d'[[Europa]]. Ún reciente ye de Sims-Williams. El so mapa indica que la mayoría de los nomes celtes nun aprucen principalmente en Gran Bretaña y el norte de [[Francia]], sinón qu'estiéndense dende [[Iberia]] fasta'l [[Danubiu]]. Esto empón que'l celta yera una llingua mariega y la so cultura espandióse per duana del comerciu a lo llargo'l [[Mar Mediterraneu|Mediterraneu]] y la costa atlántica.
Un indiciu direutu de que los estremaos nomes emplegaos polos autores griegos (que normalmente nomaben a los celtes como Κελτοί Γαλᾶται) y llatinos (qu'anteferíen Galli) en rialidárealidá refiérense a los falantes de les mesmes o de llingües semeyantes dase por ''Hieronymos''. Nel so comentariu sobro la epístola de [[San Pablu]] a los [[Gálates]], sorraya que la llingua d'éstos n'[[Anatolia]] nel so día foi mui asemeyada a la llingua de Tríveri. [[San Xerónimu]] probablemente tenía conocencia de primera mano d'estes llingües celtes, pos yá tenía visitao [[Treverorum Augusta]] y [[Galacia]].
=== Pruebes arqueolóxiques ===
La [[Cultura de La Tène]] xorreció no postrero de la Edá de Fierro (de magar el 450 e.C a la conquista romana nel sieglu 1 e.C) nel este de [[Francia]], [[Suiza]], [[Austria]], el suroeste d'[[Alemaña]], la [[República Checa]], [[Eslovaquia]] y [[Hungría]]. Desenrrollóse a partir de la [[Cultura d'Hallstatt]] ensin nengún francimientu cultural nidiu, baxo l'enfotu d'una considerable influyencia mediterranea griega, y más tarde baxo la [[civilización etrusca]]. Un cambéu de noyos d'asentamientu tevo llugar nel [[sieglu IV]] e.C.
L'oeste hestóricuhistóricu de la Cultura de La Tène correspuede a la [[Galia]] celta. El fechu de que tola Cultura de La Tène seya a atribuyise únicamente al pueblu celta ye difícil d'evaluar, los arquiólogosarqueólogos aportárenaportaren a la conclusión de que, les más de les veces, l'idioma, la cultura material, y el venceyamientu políticopolíticu nun cuerren necesariamenteparalelos paralelesnecesariamente. Frey sorraya que nel sielusieglu V, «''los costumesvezos d'enterramientu nel mundomundu celta nun son xuniformes, ensinonsinón que los estremaos guruposgrupos habíenteníen les sos propies creyencies, que, en consecuencia, tamién dieren llugar a les estremaes espresiones artístiques»''. Poro, mientres que la cultura de La Tène ta, ensin dubia, arreyada colos galos, la presencia de ferramientes ''latenieses'' pue debese a los contautos culturales y nun emplicaimplica la presencia de "xente" celta.
Caberamente, la Cultura de La Tène ye discutida como celta por Stephen Openheimer. Él caltién qu'[[Heródotu]] falaba'l trubiecu los celtes en citando la fonte'l [[Danubiu]], La Tène, polo tanto, nun s'alcontraba en territoriu celta.
=== Pruebes históriques ===
[[Polibiu]] asoleyó la «hestoria de [[Roma]]» alredioralredor del 150 e.C nel qu'encartichaque describe a los galos d'[[Italia]] y el so enterriuconflictu con [[Roma]]. [[Pausanias]] nel [[sieglu II]] e.C diz que los galos "''orixinalmente nomaos celtes viven na cullaeramás allonxada rexón d'[[Europa]], na cuestacosta ded'un lesocéanu escomanaesde mareésmarees del océanudescomanaes''". Posidoniu describió'l sur galos alredioralredor de 100 e.C. Anque la so obra orixinal se perdiera, foi emplegadaemplegóse más sero por escritores como [[Estrabón]]. Esti últimu, escritoescritu nos entamos del [[sieglu I|sieglu I d.C]], refiéreserefierse a [[Bretaña]] y a la [[Galia]], asina como [[Hispania]], Italia y [[Galacia]]. [[César]] escribió espurriadamenteestensamente sobro la so [[Guerra de les Galies]] nel [[58 e.C.|58]]-[[51 e.C.]] [[Diodoru Sículu]] escribió sobro los celtes de les Galies y Bretaña nel so primer sieglu d'[[Hestoria]].
=== Pruebes xenétiques ===
Los más de los xenes humanos heriédense como una mestura del material xenético de dambos pas, pero hai dos esceiciones. L'[[ADN]] mitocondrial ye tresmitíotresmítese poles madres a les fíes ensin cambeos. Del mesmu xeitu tolos neños herieden el [[Cromosoma|cromosoma '''Y''']] del so pa y daudao que les muyeres nun tienen un cromosoma Y, esto pue remontase del fíu al padre. Los estudios de los patrones nes pequeñes variaciones nesti [[Ácidu desoxirribonucleicu|ADN]] percancienapurren información sobro'l movimientu de las poblaciones.
Nel so llibrollibru «''L'home de Neandertal''», l'arquióloguarqueólogu [[Douglas Palmer]] refiéreserefierse a la vistigacióninvestigación xenética rializadafecha en toa Europa, entóncenes los guruposgrupos xenéticos orixinales arrivaronarribaron a Europa faihai 9000 y 5000 años atrás col enantu de l'[[agricultura]], desplazando a les anteriores poblaciones de caciadorescazadores recollechoresrecoleutores. Tal desplazamientu coincidió con un españamientu demográficu, ya que l'agricultura ye a atorar fasta un total de sesenta vegaes mayor que l'estilu vida la población de caciadores-recollechores na mesma zona:
{{Cita2|"Nengún de los trastornos hestóricos posteriores n'Europa - inclusive les llacerioses guerres y les famiones - fexo tanta meya nel vieyu patrón establecíu pola afluyencia de los agricultores. Ellos dieron y vinieron ensin nengún impautu sinificativo nel antiguu mapa xenéticu d'Europa."-Douglas Palmer}}
== Distribución ==
==== Galia ====
[[Archivu:Map Gallia Tribes Towns.png|thumb|200px|<center>La Galia escontra'l 59 e.C]]
Nos albores de la historia n'Europa, entos los celtes que vivíen no que güei ye [[Francia]] conociosconocíos como [[Galu|galos]] pa los romanos. El territoriu d'estos pueblos probablemente incluyó los [[Países Baxos]], los [[Alpes]] y lo que agora ye'l norte d'[[Italia]]. SosLos sos descendientes foron descritos por [[Xulio César]] na so [[Guerra de les Galies]]. La Galia oriental yera el'l centru del oestioeste de La [[Tene|Cultura Tene]]. Na [[Edá del Fierru|Edá del Fierro]] más tarde la Galia, la organización social yera asemeyada a la romana, coles grandes ciudaes. DDende'endel del[[Sieglu III e.C.|tercer sieglu e.C.]] los galos aceutaron la moneda, y los textostestos con carauterescaráuteres griegos son conociosconocíos nel sur de la Galia a partir del segundu sieglu.
Los mercaderes griegos fundaron [[Massalia]] nunosalredor del añu [[600 e.C.]], col intercambiu hasta'l valle del [[Ródanu]], pero el comerciu viosevióse interrumpíu darréu del 500 e.C. y re-orientaureorientáu a lo llargullargo de los Alpes hasta'l valle del [[Po]] n'Italia. Los romanos llegaronaportaron al valle del Ródanu nel segundu sieglu e.C. y atopó qu'unaque nuna gran parte de la Galia celtafalábase falabasecelta. Roma necesita les comunicaciones per tierra coles provincies de la [[Península Ibérica]] y fexo una gran batalla dende [[Saluvii]] a [[Entremont]] nel 124-123 e.C. Migayina a migayinaAdulces, el control romanu estendiu,estendióse dende la provincia romana de Gallia Transalpina tánhasta a lotolo llargu de la costa mediterránea. El restu yera conocío como ''Gallia Comata'' "vellosa las Galias".
Nel 58 e.C, los [[Helvecios]] tenienteníen previstuprevisto migrar pal oestioeste, pero seviéronse vieron obligadosobligaos de nueunueves por [[Xulio César]]. Darréu, metiéronse na llucha escontra les delles tribus de la Galia, y nel 55 e.C, la mayoría de les Galies fuerencayeron derrotaes. Nel 52 e.C, [[VercingetorixVercinxetórix]] entamó una revuelta escontra la ocupación romana, pero foicayó derrotáu nel asediu d'[[Alesia]] y entregoseentregóse.
Tres la Guerra de les Galies de 58-51 e.C, Celticia formó la parte principal de la Galia romana. L' anális del nome del llugar amuesa que qu'utilizóse «Celtic» l'este del [[ríu Garona]] y al sur del [[Sena|ríu Sena]] y [[Marne]]. Ello ye, que les llingües celtes nun sobrevivieron ellí, dempués de sersumir sustituidessustituyíes poles [[llingües romances]] o [[llatín|llatín vulgar]]: [[francu-provenzal]], [[catalán]],[[occitanu]], [[francés]] xuntasexúntense a la llarga llista, pa convertise na principal llingüallingua vernácula de la zona.
==== Iberia ====
[[Archivu:Iberia_300BC-en.svg|thumb|left|200px|]]
''Artículu prencipalprincipal: [[Celtíberos]]''
''Ver tamién: [[Pueblos prerromanos de la Península Ibérica]]''
Tradicionalmente, nos sieglos [[sieglu XVIII|XVIII]]/[[sieglu XIX|XIX]], los estudios alrodiu los celtes inoraben dafechu la [[Península Ibérica]], yá que la cultura material venceyada a l'[[Hallstatt]] y [[La Tène]] que tanto pecuñarizaben a los celtes de la [[Edá del Fierro]] yera rala n'[[Iberia]], y nun fornía un contestu cultural que podierapudiera arreyala fácilmente con [[Europa]] Central.
Los estudios modernos, magüer, amosaren que la presencia yya enfluyenciesinfluencies celtes foron, y son, mui emportantesimportantes n'Iberia. Los celtes equí dixebraron en dos a los guruposgrupos arquiolóxicosarqueolóxicos y culturales, manque la tora nun ta mui nidia:
* Un gurupugrupu, a lo llargo de la [[rixa]] Atlántico, habitada polos [[célticos]] (l'[[Algarve]] d'anguaño) siguiendo pelos [[llusitanos]], [[vettones]], [[vaccéosvacceos]], [[galaicos]], [[ástures]] y [[cántabros]], los pueblos de la [[cultura castreña]].
* El gurupugrupu central de los [[CeltiberosCeltíberos]] y [[Carpetanos]], qu'habitaben la meseta y la estaya cimera'l valle del [[Ríu Ebro|Ebru]]. Esti gurupugrupu remanaremanez de la emigración celta de la [[Galia]], tomando carauterístiques ibériques.
Los oríxenes de los celtíberos podríen fornir una precisa llave pa esbloquiar el procesu de Celtización nel restu la Península. Esti procesu nel suroeste de la [[Céltica]] y del noroeste nun ye, sicasí, una cenciella y pieslladapesllada custión celtibérica. Les caberes vistigacionesinvestigaciones sobro los [[Galaicos]] [[Brácaros]] nel noroeste de [[Portugal]] ta aportando nuevos enfoques nuevos p'atalantar la cultura celta (llingua, arte y relixón) nel oeste d'Iberia.
==== Alpes y Valle'l Po ====
''L'artículu prencipalprincipal: [[La Galia]]''
''Más información ver: [[Hestoria de los Alpes]]''
Hebo una cea presencia celta nel norte d'[[Italia]], pos les inscripciones afayaes más antigües daten del [[sieglu VI]] e.C:
Hebo una cea presencia celta nel norte d'[[Italia]], pos les iscriones afayaes más antigües daten del [[sieglu VI]] e.C. Nel [[391 e.C]] los celtes "habiendo les sos cases más alló de los [[Alpes]] fluyeron al traviés de los tesos nuna gran fuercia y apoderáronse del territoriu añeráu ente los [[Apeninos]] y los montes y los Alpes", d'alcuerdu con [[Diodoru Sículu]]. El [[Valle'l Po]] y el restu'l norte d'Italia (conocío polos romanos como la [[Galia]]) taba habitada por celtes, que fundaren ciodaes como [[Milán]]. Más tarde, l'exércitu romanu esbarriará na [[batalla d'Allia]] y [[Roma]] sedría escalada nel añu [[390 e.C]] pola tribu los [[Senones]].
«''Nel añu [[391 e.C]] , los celtes, que teníen'' ''les sos cases más alló de los [[Alpes]], fluyeron al traviés de los tesos y les cumes nuna gran fuercia y apoderáronse del territoriu asitiáu ente los montes [[Apeninos]] y los Alpes''», d'alcuerdu con [[Diodoru Sículu]].
Na [[batalla de Telemón]], nel [[225 e.C]] un gran exércitu celta fincaría estrapallao polos romanos. ▼
El [[Valle'l Po]] y el restu'l norte d'Italia (conocío polos romanos como la [[Galia]]) tuvo habitáu por tribus de fala celta, que fundaren ciudaes como [[Milán]]. Más tarde, l'exércitu romanu cayó derrotáu na [[batalla d'Allia]] y la tribu de los Senones saquió [[Roma]] nel añu [[390 e.C.|390 e.C]].
La derrota de l'andecha [[Samnita]], [[Celta]] y [[Etrusca]] polos romanos na [[Tercer Guerra Samnita]] pregonaría l'entamu'l fin de la dominación celta na Europa continental, pero nun sedría fasta'l [[192 e.C]] cuando los ejércitos romanos conquistaren los caberos reinos celtes independientes d'Italia. ▼
▲Na [[batalla de Telemón]], nel [[ 225 e.C.|225 e.C]] un gran exércitu celta fincaríaperdió la batalla al quedar entartalláu ente estrapallaodos polosfuerces romanosromanes.
▲LaLos derrotaromanos devencieron a l'andecha "[[Samnita]] , -[[Celta]] y -[[Etrusca]] polos romanos" na [[Tercer Guerra Samnita]] , y pregonaríaesto anunciaría l'entamu 'l del fin de la dominación celta na Europa continental, pero nun sedría fasta'l [[192 e.C]] cuando los ejércitosexércitos romanos conquistarenconquistaríen los caberos reinos celtes independientes d'Italia.
Los celtes allugárense muncho más al sur del [[ríu Po]] de los que munchos mapes amuesen. Los nantes de la ciodá de Doccia, na [[provincia d'Emilia-Romaña]], amuesen cases en mui bon estáu que daten del [[sieglu I]]V e.C.
==== EspurrimientuDesplazamientu hacia l'Este ====
Los celtes tamién enancharen pel [[ríu Danubiu]] y los sos afluentes. Una de les tribus más enfluyentes, los [[Escordiscos]], asitiaren la so capital en [[Singidunum]] escontra'l [[sieglu III]] e.C, anguaño [[Beograd]], [[Serbia]]. La concentración de castros y los cimiterioscementerios amuesa una densidá emportanteimportante de población nel [[valle de Tisza]], güei [[Vojvodina]], Serbia, [[Hungría]] y n'[[Ucrania|Ucraína]]. El L'espurrimientudesplazamientu hacia'l territoriu que güei ye [[Rumanía]] foi, sicasí, aparáu polos [[Dacios]].
Más al sur, los celtes allugáronse en [[Tracia]] ([[Bulgaria]]), onde vivieren demientres más dúnd'un sieglu, y n'[[Anatolia]], onde estableciérenses'afitaron los [[Gálates]]. Magüer del so aisllamientu xeográficoxeográficu del restu'l la [[Céltica]], los Gálates caltuvieren la so [[llingua]], polo menos demientres setecientos años. [[San Xerónimu]], que vesitóvisitó Ancira (anguaño [[Ankara]]) nel añu [[373 dC]], sentenció que la so llingua yera abondo semeyante a la de [[Tréveri]], nel norte de la [[Galia]].
La tribu de los [[Boios]] dio'l so nome a [[Bohemia]] y [[Bolonia]], y descubriéronse oxetos d'arte celta y cemiterios escobriérensecementerios más hacia l'este, a lo que güei ye [[Polonia]] y [[Eslovaquia]]. Una moneda celta ([[Biatec]]) de [[Bratislava]] apruz na moneda eslovaca de 5 corones.
Dao que nun hai evidencies arqueolóxiques de lasles invasiones a gran escala en delles otres ariesárees, esiste una teoría que caltién que la llingua y la cultura celta enantoseenantóse por contautu y nunnon por invasión. Mas les invasiones celtes d'[[Italia]], [[Grecia]], y l'este d'Anatolia tan bien documentaes na hestoria griega y llatina.
Esisten rexistros de mercenarios celtes n'[[Exiptu]] al serviciu de los Ptolomeos. Milenta presones forenforon emplegaes escontra'l 283-246 eCe.C. ya inclusive nel [[186 eCe.C.]], intentado derrocar a [[Ptoloméu II]].
=== Celtes insulares ===
[[Archivu:CymruLlwythi.PNG|200px|thumb|]]
[[Archivu:Celtic dagger, scabbard and buckle.JPG|thumb|left|]]
Artículu prencipalprincipal: la EdlaEdá de HierroFierro, Gran Bretaña, Gaels, los británicos (histórico), y la historia genéticaxenética de lasles IslasIslles Británicas
Una gran parte de les poblaciones llariegues de Gran Bretaña ya Irlanda angüañu pueden ser en parte descendientes de los antiguos pueblos qu'abeyaná habitaren estes tierres, enantes de l'aportada de los celtes y más sero de la llingua y cultura de los pueblos xermánicos. Poco sábese de la so cultura y de l'idioma anicial, pero los nantes d'ésti fueron a caltenese nos topónimos ya hidrónomos como ye'l casu los ríos Clyde, Tamar y Thames, cuya etimoloxía es incierta, pero posiblemente remanen d'un sustratu pre-celta. Na dómina romana, magüer, los más de los habitantes de les islles britániques falaben idiomes britónicos o goidélicos, a diferencia de les llingües celtes que falábense nel restu'l continente. ▼
▲Una gran parte de les poblaciones llariegues de Gran Bretaña ya Irlanda angüañud'anguaño puedenpuen ser en parte descendientes de los antiguos pueblos qu'abeyaná habitaren estes tierres, enantes de l' aportadaarribada de los celtes y más sero de la llingua y cultura de los pueblos xermánicos. Poco sábesese desabe latocante soa la cultura y de l'idioma anicial, pero los nantes d'ésti fueron aanteriores. calteneseCaltiénense nosdalgunos topónimos ya hidrónomos como ye'l casu los ríos ''Clyde, Tamar y Thames '', cuya d'etimoloxía es incierta, pero posiblemente remanen d'un sustratu pre-celta. Na dómina romana, magüersicasí, los más de los habitantes de les islles britániques falaben idiomes britónicos o goidélicos, a diferencia de les llingües celtes que falábense nel restu'l continente.
Los hestoriadores despliquen qu'esti ye'l resultáu de socesives invasiones del continente europayeséu por celtes d'estremaes fales alrodiu de dellos sieglos, magar qu'esto sólo ve visto fasta agora por restrinxíes estayes. El Llibru de Leinster, escritu nel sieglou XII, pero sobro una antierga bas oral goidélica, afirma que la primer invasión n'arrivar a Irlanda provinía d'Iberia. En 1946 l'estudiosu del tema celta O'Rahilly espublizó'l so modelu d'enfluyencia de la hestoria temprana d'Irlanda, nel coxita cuatro foleaes d'invasiones celtes. Inda nun se sabe qué llingües son falaes polos pueblos d'irlanda y Gran Bretaña enantes de l'aportada los celtes. ▼
Los llingüistes alderiquen dende hai años sobre si una llingua celta aportó a Gran Bretaña ya Irlanda y llueu se separtaron, o si había dos "invasiones" separtaes. La idea ''anterior'' de los prehistoriadores yera la influencia celta nes islles Britániques foi'l resultáu de socesives invasiones dende'l continente européu por dellos pueblos de fala celta a lo llargo de dellos sieglos, dando llugar a la isoglosa '''P-celta / Q-celta'''. Esti puntu de vista paez ser que pierde fuerza (discutío) y ta sustituyéndose pol d'un segundu modelu que fala d'un grupu celta insular filoxenéticu.
Más tarde, les vistigaciones endiciaron que la cultura foi quien desenrollase de cutio y d'a poco ente los celtes y los pueblos indíxenes de Britania. Del mesmo xeitu, n'Irlanda les poques prebes arquolóxiques qu'afayárense de los grandes gurupos intrisivos d'inmigrantes suxerieron a dellos arquiólogos como Colin Renfrew que los nativos, a caberos de la Edá del Bronce, sorbieren gradualmente les enfluyencies en llingua y cultura celtes. Anque les evidencies arqueolóxiques demostraren ser poco fiyables nel pasáu. Asinamesmo, cueye sorrayar que les prebes xenétiques demuestren que la mayoría de la xente celta de la cuesta y el norte d'Irlanda tienen pocos rastros de xenes R1b, polo qu'endicia que de la que los celtes aportaren a Irlanda, la sorción d'estos foi progresiva y del sur al centru[11]. ▼▲Los* Tocante a la primer teoría, los hestoriadores despliquen qu'esti ye'l resultáu de socesives invasiones del continente europayeséueuropéu por celtes d'estremaes fales alrodiualredor de dellos sieglos , magar qu'esto sólo ve visto fasta agora por restrinxíes estayes. El Llibru de Leinster, escritu nel sieglousieglu XII, pero sobro una antiergavieya basbase oral goidélica, afirma que la primer invasión n' arrivararribar a Irlanda proviníaprovenía d'Iberia. En 1946 l'estudiosu del tema celta O'Rahilly espublizó'l so modelu d' enfluyenciainfluencia de la hestoria temprana d'Irlanda, nelnél coxitasuxer qu'hebo cuatro foleaes d'invasiones celtes. IndaAínda nun se sabe qué llingües son falaes polos pueblos d' irlandaIrlanda y Gran Bretaña enantes de l' aportadaarribada los celtes.
▲Más* tardeTocante a la segunda teoría, lesbásase vistigacionesn'investigaciones endiciaronnueves que suxeren que la cultura foi quiena desenrollase de cutioadulces y d'ade pocosiguío ente los celtes y los pueblos indíxenes de Britania. Del mesmo xeitu, n'Irlanda les poques prebes arquolóxiquesarqueolóxiques quque s' afayárenseafayaron de los grandes gurupos intrisivosgrupos d'inmigrantes suxerieron a dellos arquiólogosarqueólogos como Colin Renfrew que los nativos, a caberos de la [[Edá de Bronce|Edá del Bronce ]], sorbieren gradualmente les enfluyenciesinfluencies en llingua y cultura celtes. Anque les evidencies arqueolóxiques demostrarendemostraron ser poco fiyablesfiables nel pasáu. AsinamesmoAsina mesmo, cueyehai de sorrayar que les prebespruebes xenétiques demuestren que la mayoría de la xente celta de la cuestacosta y el norte d'Irlanda tienen pocos rastros de xenes ''R1b '', pololo qu' endiciaindica que de la que los celtes aportaren a Irlanda, la sorciónintegración d'estos foi progresiva y del sur al centru [11].
Xuliu César escribió qu'había dellos habitantes en Gran Bretaña que vinieron de Bélxica. Ésto evidenciose na década de 1930 y amosó una gran continuidá cultural.
== Romanización ==
| 