Wikipedia

Diferencies ente revisiones de «Celta»

Navegar l'historial de mou interactivu
← Edición más antiguaEdición más nueva →
Contenido eliminado Contenido añadido
VisualTestu wiki
Sin resumen de edición
Sin resumen de edición
Llinia 11:
]]
 
'''Celta''' (pronunciao como /sɛlt/ o /ˈkɛlt/, ver [[pronunciación Celta]]), ye un términu ampliuampliamente emplegáu pa denomar a cualquier de los pueblos [[Europa|Europeos]] que falaron, o falen, una [[Llingües celtescéltiques|llingua celta]], una de les rames de les [[llingües indoeuropees]]. Nesi sen, el términu nun ye nin étnicu nin arqueolóxicu, darréu que munchos de los pueblos que falaron llingües céltiques, como'l casu de los ''Goidelos'' d'[[Irlanda]], enxamás participaron de les corrientes culturales materiales de ''Hallstatt'' o ''La Tène''. Anguaño, el términu tamién s'emplega pa describir a los [[Celtes Modernos|descendientes modernos]] d'estes xentes, sobremanera a aquellos con [[cultura celta]].
 
Esiste un conceutu más restrinxíu del términu, referíu nesti casu a los denomaos '''celtes históricos''', entendíos estos tradicionalmente como'l grupu de sociedadessociedaes tribales d'Europa, que compartieron una cultura material aniciada na primera [[Edá del Fierro|Edá de Fierro]] (1200-400 e.C.) alredor de los [[Alpes]] (periodu [[Hallstatt]]) y dempués na Edá tardiega del Fierro (periodu [[La Tène]]), y que denomáronse asina por xeógrafos griegos y llatinos. Nesti grupu adscríbense los celtes continentales de la [[Galia]], norte d'[[Italia]], [[Alemaña]] y [[Bohemia]], los celtíberos d'[[Iberia]], los gálates d'[[Anatolia]], este y centru de [[Rumanía]] y yá con mayores reticencies polos historiadores británicos ya irlandeses los celtes insulares.
 
Los Celtes foron un grupu estremáu ya independiente, con una sociedá indíxena y tribal. Magar qu'había semeyanza nel llinguax, ferramientes, relixón y cadarma social, cada cultura caltenía'l so propiu idioma y costumes.
Llinia 23:
Dellos estudiosos alluguen la «patria celta» no que güei ye'l sur d'[[Alemaña]] y [[Austria]]. Güei considérase que los celtes formen parte de los pueblos indoeuropeos y piénsase que parte de los falantes d'esta familia llingüística, procedentes d'[[Anatolia]] o de les estepes ente'l [[Mar Negru|mar Prietu]] y el mar Caspiu, emigraron rumbu a [[Europa]], mentanto otres rames desplazáronse a [[Irán]] y la [[India]]..
 
Magar que caberamente restrinxíes a la costa atlántica d'[[Europa]] occidental (conocida como la ''[[Fastera Celta]]''), les llingües celtes foron predominantes na mayor parte d'Europa, pero foron cediendo territoriu a les tribus xermániques y al [[Imperiu Romanu]]. Arqueólogos y fontes hestóriques amuesen que, sobremanera nel [[Sieglu III e.C.|sieglu III e.C]], los pueblos celtes tamién tovierontuvieron presentes en zones d'Europa oriental y d'[[Asia]] Menor.
* '''Celticidá''<nowiki/>' xeneralmente refierse a los puntos culturales d'esos pueblos, como asemeyances nel idioma, materiales, organización social y los fautores mitolóxicos. Les cultures Celtes abultaron tener numberoses y estremaes carauterístiques, pero la coincidencia ente estos estremaos pueblos foi l'emplegu d'una [[llingua celta]].▼
 
* "''Celta''" describe una familia de les llingües y, d'un xeitu más xeneral, significa "relativu a los celtes", o "nel sen de los celtes". Tamién s'emplega pa referise a delles cultures arqueolóxiques definíes por un conxuntu únicu de les ferramientes. La rellación ente la llingua y la ferramienta tórnase más nidia pola presencia d'inscripciones. ''(Ver [[Celta (dixebra)]] pa otres aplicaciones de la espresión)'' ▼
▲'''Celticidá''<nowiki/>' xeneralmente refierse a los puntos culturales d'esos pueblos, como asemeyances nel idioma, materiales, organización social y los fautores mitolóxicos. Les cultures Celtes abultaron tener numberoses y estremaes carauterístiques, pero la coincidencia ente estos estremaos pueblos foi l'emplegu d'una [[llingua celta]].
 
▲"Celta" describe una familia de les llingües y, d'un xeitu más xeneral, significa "relativu a los celtes", o "nel sen de los celtes". Tamién s'emplega pa referise a delles cultures arqueolóxiques definíes por un conxuntu únicu de les ferramientes. La rellación ente la llingua y la ferramienta tórnase más nidia pola presencia d'inscripciones. ''(Ver [[Celta (dixebra)]] pa otres aplicaciones de la espresión)''
 
Güei, el términu "celta" emplégase de cutio pa describir les llingües y cultures respeutives, d'[[Irlanda]], [[Escocia]], [[Gales]], [[Cornualles]], [[Islla de Man]] y [[Bretaña]], tamién conocíes como les '''Seis [[Naciones celtes]]'''. Estes son les rexones onde les cuatro llingües celtes entá se falen, en cierta midida, como llingües maternes: el [[gaélicu irlandés]], [[gaélicu escocés]], [[galés]], [[bretón]] y más dos caberes recuperaciones, el [[cornuallés]] (ún de los [[idiomes Britónicos]]) y el [[manés]] (ún de los [[idiomes goidélicos]]). "Celta" tamién ye, a vegaes, usáu pa referise les rexones de la Europa continental que tienen patrimoniu celta, pero n'onde nun perviviera l'idioma celta; estes zones inclúin el norte de la [[Península Ibérica]] (el norte de [[Portugal]], y y rexones hestóriques como [[Galicia]], [[Asturies]] y [[Cantabria]]), Y, en menor midida, [[Francia]]. ''(Ver [[Celtes modernos]])''
Línea 34 ⟶ 33:
 
== Etimoloxía ==
L'orixe de dellos nomes usaos dende l'antigüedá clásica pa la xente conocida güei como ''celta'' ye confusa y polémica. En particular, hai en realidá 19 rexistros del términu '''pictu''<nowiki/>' na conexón colos habitantes de la [[islla d'Irlanda]] y [[Gran Bretaña]] enantes del [[sieglu XVIII]].
 
Los griegos, llamaron a los Celtes primeramente "''hiperbóreos''"; dempués denomáronlos Κέλτoι - ''keltoi'' (''xente oculto''), que remanez del griegu Hecateo del [[517 e.C.]]
 
Los griegos, llamaron a los Celtes primeramente "''hiperbóreos''"; dempués denomáronlos Κέλτoι - ''keltoi'' (''xente oculto''). La primer referencia lliteraria a la xente celta, como Κελτοί (Κeltoi), ye del historiador griegu [[Hecataeus de Miletus]] en 517 e.C; él diz que la ciudá de los Massilia ([[Marsella]]) ta cerca los celtes y tamién menta otra ciudá celta de ''Nyrex'' (posiblemente [[Noreia]] n'[[Austria]]). Heródotu paez llocalizar a los "[[Keltoi]]" na fonte'l [[Ríu Danubiu|Danubiu]] o na [[Península Ibérica]], pero la hipótesis ye confusa.
 
EsisteTamién esiste la posibilidá de que los celtes foren llamaos polos Griegos y Romanos pol so pecuñar xeitu de llucha. La pallabra ''Kalia'', nel Griegu modernu ''Kaliva'' quier dicir "chamizu"{{Ensin referencies}}. ''Kalipto'' quier dicir "cubierta"{{Ensin referencies}}. ''Akeltes'' {{Ensin referencies}} sinificaría dir estapáu o esnudu. De xuru, el rasgu más sensible de los Keltes yera que lluchaben esnudos. Sigún l'hestoriador romanu Diodoru:
<blockquote>
 
Línea 47 ⟶ 44:
</blockquote>
 
La pallabra celta del [[inglés]] modernu, atestiguáu de magar [[1707]] nes escritures de [[Eduardo Lhuyd]] , colos d'otros tardíos eruditos tardiegos del [[sieglu XVII]], traxo l'atención académica a les llingües y la hestoria d'estos vieyos habitantes de [[Gran Bretaña]].
 
"La Galia" asturiana y ''Gallus'' ''Galli'' llatina podríen ser, al entamu, d'un nome celta étnicu o tribal, quiciabes tomao en llatín demientres les incursiones celtes n'[[Italia]] alrodiu'l 400 e.C. El so raigañu pue ser *''galno'', queriendo dicir 'el poder' 'o la fuercia'. El Griegu "Galatai" parez tar basáu nel mesmu raigañu, tomada direutamente de la mesma fonte hipotéticamente celta que mos dio ''Galli'' (el sufixu -''atai'' ye cenciellamente un indicador onomásticu).
Línea 57 ⟶ 54:
La familia llingüística Celta ye d'una rama Indoeuropea, lo qu'aporta a dellos estudiosos a la hipótesis de que l'aniciu del proto-llinguaxe Celta pudiera tener surdío nos páramos del Pontu - [[Caspiu]]. Nun ye xeneralmente aceutada, sicasí, tornóse nuna familia mui estremada del Indo-Européu nuna fase abondo temprana. Pel momentu, los falantes de llingües celtes alrodiu'l [[600 e.C.|600 e.C]], taben yá dixebraos en delles rames llingüístiques, y, repartíos en gran parte d'[[Europa]] Central, la [[Península Ibérica]], [[Irlanda]] y Gran Bretaña.
 
Dellos estudiosos camienten que la [[cultura Urnfield]] del norte d'[[Alemaña]] y los [[Países Baxos]] representa un orixe de los celtes como una xamasca cultural de la familia indoeuropea. Esta cultura foi predominante nel centru d'Europa demientres les postreres etapes de la [[Edá de Bronce]], de magar el 1200 e.C fasta'l 700 e.C. Na dómina d'Urnfield prodúxose un ablucante xorrecimientu de la población en la rexón, probablemente debío a leslos anovacionesanovamientos na teunoloxía y les práutiques agrícoles. L'historiador griegu [[Eforu de Cuma]], d'[[Asia Menor]], escribía nel [[Sieglu IV e.C.|sieglu IV e.C]], que los celtes vinieren de les islles frente a la desembocadura del [[Rin]] y que foren «espulsaos de los sos llares poles continues guerres y la violencia medrante del mar »{{Ensin referencies}}.
 
Diodoru Sículu y Estrabón proponen que'l coral de los celtes allugábase nel sur de Francia. El primeru diz que los galos asitiábense al norte de los celtes, pero que los romanos refiérense a dambos como galos. Enantes de los descubrimientos n'Hallstatt y La TeneTène, en xeneral considéraseconsiderábase que'l coral de los Celtes yera'l sur de Francia.
 
[[Pliniu'l Vieyu]] solliña llugares de la Céltica nel delta del ríu Guadalquivir nel sur d'Iberia, ye dicir, refiriéndose a la Celtiberia: {{Cita2|"''...praeter haec in Celtica Acinippo, Arunda, Arunci, Turobriga, Lastigi, Salpesa, Saepone, Serippo. altera Baeturia, quam diximus Turdulorum et conventus Cordubensis, habet oppida non ignobilia Arsam, Mellariam, Mirobrigam Reginam, Sosintigi, Sisaponem."''}}
Línea 87 ⟶ 84:
 
=== Pruebes históriques ===
[[Polibiu]] asoleyó la «hestoria de [[Roma]]» alredor del 150 e.C nel que describe a los galos d'[[Italia]] y el so conflictu con [[Roma]]. [[Pausanias]] nel [[sieglu II]] e.C diz que los galos "''orixinalmente nomaos celtes viven na más allonxada rexón d'[[Europa]], na costa d'un océanu de marees descomanaes''". Posidoniu describió'l surlos galos del sur alredor de 100 e.C. Anque la so obra orixinal se perdiera, emplegóse más sero por escritores como [[Estrabón]]. Esti últimu, escritu nos entamos del [[sieglu I|sieglu I d.C]], refierse a [[Bretaña]] y a la [[Galia]], asina como [[Hispania]], Italia y [[Galacia]]. [[César]] escribió estensamente sobro la so [[Guerra de les Galies]] nel [[58 e.C.|58]]-[[51 e.C.]] [[Diodoru Sículu]] escribió sobro los celtes de les Galies y Bretaña nel so primer sieglu d'[[Hestoria]].
 
=== Pruebes xenétiques ===
Línea 99 ⟶ 96:
==== Galia ====
[[Archivu:Map Gallia Tribes Towns.png|thumb|200px|<center>La Galia escontra'l 59 e.C]]
Nos albores de la historia n'Europa, los celtes que vivíen no que güei ye [[Francia]] conocíos como [[Galu|galos]] pa los romanos. El territoriu d'estos pueblos probablemente incluyó los [[Países Baxos]], los [[Alpes]] y lo que agora ye'l norte d'[[Italia]]. Los sos descendientes foron descritos por [[XulioXuliu César]] na so [[Guerra de les Galies]]. La Galia oriental yera'l centru del oeste de La [[Tene|Cultura Tene]]. Na [[Edá del Fierru|Edá del Fierro]] más tarde la Galia, la organización social yera asemeyada a la romana, coles grandes ciudaes. Dende'l [[Sieglu III e.C.|tercer sieglu e.C.]] los galos aceutaron la moneda, y los testos con caráuteres griegos son conocíos nel sur de la Galia a partir del segundu sieglu.
 
Los mercaderes griegos fundaron [[Massalia]] alredor del añu [[600 e.C.]], col intercambiu hasta'l valle del [[Ródanu]], pero el comerciu vióse interrumpíu darréu del 500 e.C. y reorientáu a lo llargo de los Alpes hasta'l valle del [[Po]] n'Italia. Los romanos aportaron al valle del Ródanu nel segundu sieglu e.C. y atopó que nuna gran parte de la Galia falábase celta. Roma necesita les comunicaciones per tierra coles provincies de la [[Península Ibérica]] y fexo una gran batalla dende [[Saluvii]] a [[Entremont]] nel 124-123 e.C. Adulces, el control romanu estendióse dende la provincia romana de Gallia Transalpina hasta tolo llargu de la costa mediterránea. El restu yera conocío como ''Gallia Comata'' "vellosa las Galias".
Línea 116 ⟶ 113:
Tradicionalmente, nos sieglos [[sieglu XVIII|XVIII]]/[[sieglu XIX|XIX]], los estudios alrodiu los celtes inoraben dafechu la [[Península Ibérica]], yá que la cultura material venceyada a l'[[Hallstatt]] y [[La Tène]] que tanto pecuñarizaben a los celtes de la [[Edá del Fierro]] yera rala n'[[Iberia]], y nun fornía un contestu cultural que pudiera arreyala fácilmente con [[Europa]] Central.
 
Los estudios modernos, magüersicasí, amosarenamosaron que la presencia ya influencies celtes foron, y son, mui importantes n'Iberia. Los celtes equí dixebraron en dos a los grupos arqueolóxicos y culturales, manque la tora nun ta mui nidia:
 
* Un grupu, a lo llargo de la [[rixa]] Atlántico, habitada polos [[célticos]] (l'[[Algarve]] d'anguaño) siguiendo pelos [[llusitanos]], [[vettones]], [[vacceos]], [[galaicos]], [[ástures]] y [[cántabros]], los pueblos de la [[cultura castreña]].
Línea 126 ⟶ 123:
==== Alpes y Valle'l Po ====
''L'artículu principal: [[La Galia]]''
 
''Más información ver: [[Hestoria de los Alpes]]''
Hebo una cea presencia celta nel norte d'[[Italia]], pos les inscripciones afayaes más antigüesvieyes daten del [[sieglu VI]] e.C. D'alcuerdu con [[Diodoru Sículu]]:
 
{{Cita2| «''Nel añu [[391 e.C]] , los celtes, que teníen'' ''les sos cases más alló de los [[Alpes]], fluyeron al traviés de los tesos y les cumes nuna gran fuercia y apoderáronse del territoriu asitiáu ente los montes [[Apeninos]] y los Alpes''», d'alcuerdu con [[Diodoru Sículu]].}}
 
El [[Valle'l Po]] y el restu'l norte d'Italia (conocío polos romanos como la [[Galia]]) tuvo habitáu por tribus de fala celta, que fundaren ciudaes como [[Milán]]. Más tarde, l'exércitu romanu cayó derrotáu na [[batalla d'Allia]] y la tribu de los Senones saquió [[Roma]] nel añu [[390 e.C.|390 e.C]].
Línea 138 ⟶ 136:
Los romanos vencieron a l'andecha "[[Samnita]]-[[Celta]]-[[Etrusca]]" na [[Tercer Guerra Samnita]], y esto anunciaría l'entamu del fin de la dominación celta na Europa continental, pero nun sedría fasta'l [[192 e.C]] cuando los exércitos romanos conquistaríen los caberos reinos celtes independientes d'Italia.
 
Los celtes allugárense muncho más al sur del [[ríu Po]] de los que munchos mapes amuesen. LosLes nantesruines de la ciodáciudá de Doccia (http://aplaisancewithmossflower.blogspot.com.es/2009/04/who-were-celts-alps-and-po-valley.html), na [[provincia d'Emilia-Romaña]], amuesen cases en mui bon estáu que daten del [[sieglu I]]VIV e.C.]]
 
==== Desplazamientu hacia l'Este ====
 
Los celtes tamién enancharens'estendieron pel [[ríu Danubiu]] y los sos afluentes. Una de les tribus más enfluyentesinfluyentes, los [[Escordiscos]], asitiaren la so capital en [[Singidunum]] escontra'l [[sieglu III]] e.C, anguaño [[Beograd]], [[Serbia]]. La concentración de castros y los cementerios amuesa una densidá importante de población nel [[valle de Tisza]], güei [[Vojvodina]], Serbia, [[Hungría]] y n'[[Ucrania|Ucraína]]. El desplazamientu hacia'l territoriu que güei ye [[Rumanía]] foi, sicasí, aparáu polos [[Dacios]].
 
Más al sur, los celtes allugáronse en [[Tracia]] ([[Bulgaria]]), onde vivieren demientres más d'un sieglu, y n'[[Anatolia]], onde s'afitaron los [[Gálates]]. Magüer del so aisllamientu xeográficu del restu'l la [[Céltica]], los Gálates caltuvieren la so [[llingua]], polo menos demientres setecientos años. [[San Xerónimu]], que visitó Ancira (anguaño [[Ankara]]) nel añu [[373]], sentenció que la so llingua yera abondo semeyante a la de [[Tréveri]], nel norte de la [[Galia]].
Línea 156 ⟶ 154:
[[Archivu:CymruLlwythi.PNG|200px|thumb|]]
[[Archivu:Celtic dagger, scabbard and buckle.JPG|thumb|left|]]
Artículu principal: la [[Edá de Fierro]], [[Gran Bretaña]], Gaels, los británicos y la historia xenética de les Islles BritánicasBritániques
 
Una gran parte de les poblaciones llariegues de Gran Bretaña ya Irlanda d'anguaño puen ser en parte descendientes de los antiguos pueblos qu'abeyaná habitaren estes tierres, enantes de l'arribada de los celtes y más sero de la llingua y cultura de los pueblos xermánicos. Poco se sabe tocante a la cultura y de l'idioma anteriores. Caltiénense dalgunos topónimos ya hidrónomos como ye'l casu los ríos ''Clyde, Tamar y Thames'', d'etimoloxía incierta, pero posiblemente remanen d'un sustratu pre-celta. Na dómina romana, sicasí, los más de los habitantes de les islles britániques falaben idiomes britónicos o goidélicos, a diferencia de les llingües celtes que falábense nel restu'l continente.
 
Los llingüistes alderiquen dende hai años sobre si una llingua celta aportó a Gran Bretaña ya Irlanda y llueu se separtaron, o si había dos "invasiones" separtaes. La idea ''anterior'' de los prehistoriadores yera que la influencia celta nes islles Britániques foi'l resultáu de socesives invasiones dende'l continente européu por dellos pueblos de fala celta a lo llargo de dellos sieglos, dando llugar a la isoglosa '''P-celta / Q-celta'''. Esti puntu de vista paez ser que pierde fuerza (discutío) y ta sustituyéndose pol d'un segundu modelu que fala d'un grupu celta insular filoxenéticu.
* Tocante a la primer teoría, los hestoriadores despliquen qu'esti ye'l resultáu de socesives invasiones del continente européu por celtes d'estremaes fales alredor de dellos sieglos. El [[Llibru de Leinster]], escritu nel [[sieglu XII]], pero sobro una vieya base oral goidélica, afirma que la primer invasión n'arribar a Irlanda provenía d'[[Iberia]]. En [[1946]] l'estudiosu del tema celta O'Rahilly espublizó'l so modelu d'influencia de la hestoria temprana d'Irlanda, nél suxer qu'hebo cuatro foleaes d'invasiones celtes. Aínda nun se sabe qué llingües sonse falaesfalaben polosnos pueblos d'Irlanda y Gran Bretaña enantes de l'arribada los celtes.
 
* Tocante a la segunda teoría, básase n'investigaciones nueves que suxeren que la cultura foi a desenrollase adulces y de siguío ente los celtes y los pueblos indíxenes de Britania. Del mesmo xeitu, n'Irlanda les poques prebes arqueolóxiques que s'afayaron de los grandes grupos d'inmigrantes suxerieron a dellos arqueólogos como Colin Renfrew que los nativos, a caberos de la [[Edá de Bronce|Edá del Bronce]], sorbieren gradualmente les influencies en llingua y cultura celtes. Anque les evidencies arqueolóxiques demostraron ser poco fiables nel pasáu. Asina mesmo, hai de sorrayar que les pruebes xenétiques demuestren que la mayoría de la xente celta de la costa y el norte d'[[Irlanda]] tienen pocos rastros de xenes ''R1b'', lo qu'indica que de la que los celtes aportaren a Irlanda, la integración d'estos foi progresiva y del sur al centru.
 
== Romanización ==
Línea 186 ⟶ 184:
== Relixón ==
=== Politeísmu ===
Los celtes teníen lliteralmente cientos de deidaes. Dalgunes d'elles namái yerense conocíesconocíen dientro del ámbitu d'una sola familia o tribu, mentanto qu'otres yeren bastante populares, tanto, que cruzaron barreres llingüístiques y culturales. Por exemplu, el dios irlandés [[Lugh]], asociáu a tormentes y xarazos, atópase en formes asemeyaes como ''Lugos'' na Galia, y ''Lleu'' en Gales, y que yera'l mesmu dios de la tribu de los ''Luggones'' n'[[Asturies]]. Patrones asemeyaos danse tamién nel continente cola diosa celta del caballu, ''Epona'', y lo que bien podríen ser los sos homólogos irlandeses y galeses, ''Macha y Rhiannon'', respeutivamente.
 
===Cristianismu célticu ===
Sacáu de «https://ast.wikipedia.org/wiki/Celta»