Wikipedia

Caoba

La caoba[1] ye una madera de color acoloratáu carauterísticu, bien apreciada pa la fabricación de muebles de gran calidá. Vien de tres especies d'árboles de la zona intertropical del continente americanu:[2]

Caoba
Clasificación científica
Reinu: Plantae
División: Magnoliophyta
Clas: Magnoliopsida
Orde: Sapindales
Familia: Meliaceae
Xéneros
Consultes
[editar datos en Wikidata]
Árbol de caoba asitiáu nel monte de Kannavam, Kerala.
Escudu de Belize
  • Caoba d'Hondures, caoba Atlántica o caoba de fueya grande (Swietenia macrophylla); distribuyida dende Méxicu hasta'l sur del monte amazónicu en Brasil, ye la especie más estendida de caoba y la única especie de caoba verdadera cultivada comercialmente anguaño.[2] Baltar illegal de S. macrophylla, y los sos efeutos ambientales d'alto poder destructivu,[4] llevaron a que la especie figurara en 2003 nel Apéndiz II de la Convención Internacional sobre'l Comerciu d'Especies en Peligru (CITES), la primer vegada qu'un árbol de gran volume y altu valor foi incluyíu nel citáu Apéndiz II.[5]
  • Caoba del Pacíficu (Swietenia humilis); un pequeñu y de cutiu retorcigañáu árbol de caoba estacionalmente llindáu al monte secu de la mariña Pacífica d'América Central, que ye d'utilidá comercial llindada.[2] Dalgunos botánicos consideren que S. humilis ye una mera variante de S. macrophylla.[2]

Los trés pertenecen a la familia de les meliáceas y pueden hibridar ente sigo. La principal carauterística d'esta madera ye'l so color, que va del colloráu escuru, vinu tinto y, con tonos más claros según la variedá, hasta'l rosado. Hai, amás, otres maderes procedentes d'África tropical y Madagascar que, ensin ser realmente caoba, suelen denominase tamién “caobes” o “caobillas africanes”, pa estremales. Estes "caobes africanes" pertenecen a los xéneros botánicos Khaya y Entandrophragma, tamién de la familia de les meliáceas, como la samanguila y el sapele o sapeli.

A pesar de qu'oficialmente solo puede denominase caoba auténtica a la madera d'estos trés especies de Swietenia, la madera d'otres especies de meliáceas tamién se clasifica comercialmente como verdadera caoba. Dalgunes d'estes otres maderes pueden incluyir o non la pallabra "caoba" na so denominación comercial o nome común, como la procedente de los xéneros d'África Khaya y Entandrophragma;[2] kohekohe (Dysoxylum Spectabile) de Nueva Zelanda;[6] Toona sinensis orixinaria de China;[7] Toona sureni d'Indonesia;[8][9] y Toona ciliata de la India.[10] Otres denominaciones de maderes d'aspeutu similar inclúin la "Chinaberry", Melia azedarach; la caoba rosa (o Bosse), Guarea; la "Chittagong" (tamién conocida como caoba india), Chukrasia velutina; y la "Crabwood", Carapa guianensis. Dellos miembros del xéneru Shorea (Meranti, Balau, o de Lauan) de la familia Dipterocarpaceae tamién se vienden dacuando como caoba filipina,[2] anque'l nome aplicar con mayor propiedá a otra especie de toona, Toona calantas.[11]

Les caobes constitúin el meyor exemplu de maderes fines, por demás apreciaes n'ebanistería por ser fáciles de trabayar, al empar que resistentes a los parásitos (termites, foroñu, etc.), según pol so aspeutu.

Amás del so pesu, al ser una madera qu'aguanta bien el mugor y d'alta densidá, foi usada n'otres dómines nes quillas de los barcos al aumentar la estabilidá náutica por apurrir más llastre nes quillas qu'otres maderes, más llixeres. Tamién s'utiliza pa la construcción de guitarres y otros instrumentos de cuerda pulsiada, como mandolines, por casu, yá que por cuenta de la so densidá y resistencia a la tracción ye afecha pal mástil y, poles sos cualidaes tímbricas, pa los aros y fondos. El 95% de les guitarres d'alta calidá son de caoba, anque nes guitarres clásiques o españoles y otros cordófonos de primera calidá va décades que cayó en desusu en favor d'otres maderes, del xéneru Dalbergia, pal cuerpu, y cedru español o d'Hondures, pal mástil. La caoba tamién ye usada pa faer los cascos de instrumentos de percusión, como redoblantes y tambores de batería.

El principal país importador de caoba ye Estaos Xuníos, siguíu por Gran Bretaña;[2] ente que'l mayor esportador anguaño ye Perú, que superó a Brasil dempués de qu'esti país prohibió les esportaciones de caoba en 2001.[12] Envalórase qu'alredor del 80 o'l 90 per cientu de la caoba peruana esportada a los Estaos Xuníos lo ye de forma illegal. El costu económicu de baltar illegal en Perú envalorar de forma conservadora ente los 40 y los 70 millones de dólares añales.[13][14] Envalórase que nel añu 2000 unos 57.000 árboles de caoba fueron baltaos p'abastecer el comerciu estauxunidense de muebles de luxu.[2]

La caoba ye'l árbol nacional de la República Dominicana[15] y de Belize.[16] Un árbol de caoba (acompañáu de dos braceros, unu con un hachu y otru con un remu) tamién apaez nel escudu d'armes de Belice, sol lema llatín Sub umbra floreo ("Florio so la solombra").[16]

Historia editar

 
Una grana de caoba.

Nos territorios españoles esta madera llamábase caoba; el nome inglés "mahogany" acomuñóse primeramente solo cola madera procedente de les islles de les Indies Occidentales so control británicu; ente que los colonos franceses utilizaben el términu "acajou".

L'orixe del nome "caoba" vien de la pallabra del idioma tupí "tauba", que significa añu, por cuenta de que los aboríxenes utilizaben los bien visibles aniellos del tueru pa contabilizar los años.[17]

Per otru llau, el nome inglés "mahogany" podría ser una corrupción de "m'oganwo", el nome utilizáu pola xente yoruba y ibo orixinaria d'África Occidental pa describir los árboles del xéneru Khaya, que ta estrechamente rellacionáu con Swietenia. Posiblemente, cuando fueron llevaos a Xamaica como esclavos, dieron el mesmu nome a los árboles similares que vieron ellí.[18] Anque esta interpretación foi cuestionada, nun se suxurió una esplicación más plausible.[19] Desconozse'l nome que los indíxenes arawak daben al árbol. La pallabra inglesa "mahogany" apaeció impresa per primer vegada en 1671, na obra de John Ogilby América.[20] Ente los botánicos y naturalistes, sicasí, l'árbol considerábase un tipu de cedru, y en 1759 foi clasificáu por Carl Linnaeus (1707-1778) como Cedrela mahagoni. Al añu siguiente, Nikolaus Joseph von Jacquin (1727-1817) asignó l'árbol a un nuevu xéneru, denomináu Swietenia mahagoni.

Hasta'l sieglu XIX la totalidá de les caobes fueron consideraes como la mesma especie, anque variara la so calidá y dalgunes de les sos carauterístiques acordies con el suelu y el clima. En 1836, el botánicu alemán Joseph Gerhard Zuccarini (1797-1848) identificó una segunda especie mientres trabayaba con especímenes recoyíos na mariña del Pacíficu de Méxicu, y llamar Swietenia humilis. En 1886 una tercer especie, Swietenia macrophylla, foi nomada por Sir George King (1840-1909) dempués d'estudiar especímenes de caoba d'Hondures plantaos nos xardinos botánicos en Calcuta, India. Anguaño, toles especies de Swietenia crecíes nos sos llugares d'orixe son mentaes pola CITES, y polo tanto tán protexíes. Tanto Swietenia mahagoni como Swietenia macrophylla fueron introducíes en dellos países asiáticos nel momentu de les restricciones impuestes a la caoba americana a finales de 1990 y dambes cultívense y collechen anguaño con ésitu en plantíos nesos países. El suministru mundial de caoba xenuina provién en gran parte d'estos plantíos asiáticos, especialmente d'India, Bangladesh, Indonesia y dende Islles Fixi, n'Oceanía.

Especies editar

Les especies de Swietenia presenten fertilización cruciada con facilidá cuando crecen próximes ente sigo; l'híbridu ente S. mahagoni y S. macrophylla ye llargamente llantáu pola so madera.

Amás, n'Estaos Xuníos tamién se viende la madera d'otres especies definíes como caoba so una gran variedá de distintos nomes comerciales, sobremanera Philippine mahogany, qu'en realidá ye del xéneru Shorea, un dipterocarpus. Esta madera ye tamién llamada Lauan o Meranti.

Historia del comerciu de caoba americana editar

 
Madereros perfilando tueros de caoba en Belice, hacia 1930

Nel sieglu XVII, el bucaneru francés Alexandre Olivier Exquemelin (1646-1717) rexistró l'usu de la caoba o del cedru na Hispaniola pa la fabricación de canoes: "Los indios faen estes canoes ensin l'usu de nengún instrumentu de fierro, válense solo de la quema de los árboles na parte inferior cerca del raigañu, y dempués remanen el fueu con tanta habilidá que nun se quemar namás de lo que deseyen... "[21]

La madera foi unu de los primeros materiales que llamó l'atención de los europeos al entamu de la colonización española n'América. Una cruz na catedral de Santu Domingu, que lleva la fecha de 1514, dizse que ye de caoba, y Felipe II d'España al paecer foi quien decidió utilizar esta madera pa la carpintería interior del Monesteriu d'El Escorial, empecipiáu en 1584.[22] Sicasí, la caoba taba acutada principalmente pa la construcción de barcos, y foi declarada un monopoliu real na Habana en 1622. Poro, bien poco de la caoba que crecía nel territoriu controláu polos españoles foi esportada escontra Europa.

Dempués de que los franceses establecieren una colonia en Santu Domingu (anguaño Haití), parte de la caoba esistente na islla probablemente atopó'l so camín a Francia, onde los carpinteros de les ciudaes portuaries de Saint-Malo, Nantes, La Rochelle y Burdeos utilizaron esta madera de forma acutada hacia 1700.[23] Nes islles controlaes polos ingleses, especialmente Xamaica y Les Bahames, la caoba yera abondosa, pero nun s'esportó hasta dempués de 1700.

Sieglu XVIII editar

Ente que el comerciu de la caoba de los territorios españoles y franceses n'América caltener so mínimos mientres la mayor parte del sieglu XVIII, esto nun foi ciertu pa les islles so control británicu. En 1721 el Parllamentu Británicu esanició los derechos d'importación a Gran Bretaña de tola madera procedente de les posesiones britániques n'América.[24] Esto aguiyó darréu'l comerciu de maderes de les Indies Occidentales, ente ellos el más importante de toos: la caoba. Les importaciones de caoba n'Inglaterra (escluyendo a Escocia, que les sos importaciones fueron rexistraes por separáu) llegaron a 525 tonelaes nel añu 1740, 3.688 tonelaes en 1750, y más de 30.000 tonelaes en 1788, l'añu de mayor fluxu comercial del sieglu XVIII.[25]

Coles mesmes, la Llei de 1721 tuvo l'efeutu d'aumentar sustancialmente les esportaciones de caoba de les Indies Occidentales a les colonies britániques d'América del Norte. Anque primeramente considerada como una madera de carpintería, la caoba convirtióse rápido na madera d'eleición pa los fabricantes de muebles d'alta calidá, tantu nes Islles Britániques como nes 13 colonies d'América del Norte.

 
Árboles de caoba nel monte de Kannavam, Kerala.

Hasta la década de 1760, más del 90 per cientu de la caoba importada a Gran Bretaña provieno de Xamaica.[26] Parte d'esti material foi re-esportáu a Europa continental, pero la mayoría foi utilizáu polos fabricantes de muebles británicos. Cantidaes de caoba de Xamaica tamién fueron unviaes a les colonies d'América del Norte, pero la mayoría de la madera utilizada en muebles americanos vinu de Les Bahames.[27] Esti material llámase dacuando madera de Providence, acordies con el nome del puertu principal de les islles, pero más de cutiu denominábase madera o maderah, que yera'l nome utilizáu en Les Bahames pa la caoba.[28]

Amás de Xamaica y Les Bahames, toles islles controlaes polos británicu esportaron caoba en dalguna ocasión, pero en pequeñes cantidaes. La tercer fonte más importante foi Ríu Negru y les zones axacentes a la Mariña de los Mosquitos (anguaño parte d'Hondures), dende onde fueron unviaes cantidaes considerables de caoba dende la década de 1740 d'equí p'arriba. Esta madera yera conocida como "caoba de Roatán" (pola islla del mesmu nome), que yera la principal base de suministru n'alta mar pa los colonos británicos nel área.

A la fin de la Guerra de los siete años (1756-1763), el comerciu de caoba empezó a camudar de manera significativa. Mientres la ocupación de L'Habana poles fuercies britániques ente agostu de 1762 y xunetu de 1763, grandes cantidaes de caoba cubana o Havanna fueron unviaes a Gran Bretaña, y dempués de que la ciudá foi devuelta a España en 1763, siguieron esportándose pequeñes cantidaes dende Cuba, sobremanera a los puertos de la mariña norte de Xamaica, dende onde se treslladaba a Gran Bretaña.[29] Sicasí, esta caoba yera considerada como inferior a la variedá de Xamaica, y el comerciu caltúvose esporádicamente hasta'l sieglu XIX.

Otra variedá nueva nel mercáu yera la "caoba española", tamién conocida como caoba Santu Domingu. Esti comerciu foi la resultancia de la Llei de Puertos Francos de 1766, por aciu la que s'abrir Kingston y otros puertos de Xamaica a los buques estranxeros per primer vegada.[30] L'oxetivu principal yera fomentar les importaciones d'algodón de los plantíos franceses en Saint-Domingue, pero al empar cantidaes importantes de caoba d'alta calidá tamién yeren unviaes a Gran Bretaña, onde entraron nel mercáu a finales de la década de 1760.

Tocantes a la cantidá, la novedá más significativa yera la caoba d'Hondures, tamién llamada n'inglés "Baywood" (pola Badea d'Hondures d'onde procedía). Los colonos británicos tuvieron activos nel sur de Yucatán con esti comerciu dende principios del sieglu XVIII, a pesar de la oposición de los españoles, que reivindicaben la so soberanía sobre toa América Central.

La so ocupación principal yera la curtia del palu de Campeche, utilizáu pa fabricar un tinte coloráu bien demandáu n'Europa. El centru de la so actividá y el principal puntu d'esportación foi Belize. En virtú del artículu XVII del Tratáu de París (1763), el cortadores británicos llograron per primer vegada'l derechu de cortar el palu de tinte en Yucatán ensin ser fadiaos, dientro de les llendes alcordaes. Tal yera l'entusiasmu de los cortadores, qu'en pocos años enchieron el mercáu européu, y el preciu del palu de tinte derrumbóse.

Sicasí, el preciu de la caoba siguió siendo eleváu dempués de la guerra, polo que los cortadores volvieron baltar caoba. La primer caoba d'Hondures llegó a Kingston, Xamaica, en payares de 1763, y les primeres unviaes llegaron a Gran Bretaña al añu siguiente.[31]

Escontra la década de 1790 la mayor parte de les reserves vidables de caoba en Xamaica fueren baltaes, y el mercáu estremar ente dos fuentes principales o tipos de caoba: la caoba d'Hondures, que yera relativamente barata y abondosa, pero escasamente de la meyor calidá; y la caoba española, la madera escoyida pa los trabayos de mayor calidá.

Escarecer de datos, pero ye probable que los acabante independizar Estaos Xuníos recibieren daquella una bona proporción de la so caoba de Cuba. Nel postreru cuartu del sieglu XVIII, empezar a usar la caoba más llargamente en Francia;[32] yá que teníen un ampliu suministru de madera d'alta calidá de Saint Domingue. El restu d'Europa, onde esta madera púnxose cada vez más de moda, la mayor parte mercar en Gran Bretaña.[33]

Historia recién editar

 
Escritoriu de caoba (Muséu d'Arte de Chazen).

La Revolución Francesa de 1789 y les guerres que la siguieron camudaron radicalmente'l comerciu de caoba, debíu principalmente a la cayida progresiva de los imperios coloniales francés y español, lo que dexó a los comerciantes británicos aportar a zones primeramente cerraes pa ellos. Saint-Domingue convertir na república independiente d'Haití, y dende 1808, Santu Domingu y Cuba (inda so control español) fueron abiertos a los buques británicos per primer vegada.

Dende la década de 1820, la caoba de toes estes árees foi introducida n'Europa y América del Norte, cola parte principal con destín a Gran Bretaña. En Centroamérica, los madereros británicos treslladar al noroeste, escontra'l sur de Méxicu y Guatemala. Otres árees d'América Central asitiaes escontra'l sur tamién empezaron a ser esplotaes, hasta algamar Panamá.

La novedá más importante foi l'entamu de baltar a gran escala en Méxicu dende la década de 1860. La mayoría de la caoba cortar na provincia de Tabasco y foi esportada al traviés d'una serie de puertos nel Golfu de Campeche, dende Vera Cruz escontra l'este de Campeche y de Sisal.[34] A finales del sieglu XIX nun quedó al marxe de la esplotación forestal cuasi nenguna parte d'América Central al algame de la mariña, y l'actividá estendióse tamién a Colombia, Venezuela, Perú y Brasil.[33]

El comerciu de la caoba americana probablemente algamó'l so puntu máximu nel postreru cuartu del sieglu XIX. Les cifres nun tán disponibles pa tolos países, pero solu Gran Bretaña importó más de 80.000 tonelaes en 1875.[35] Esta cifra nun volvió ser algamada de nuevu. Dende la década de 1880, la caoba africana (Khaya spp.), un xéneru rellacionáu, empezó a ser esportáu en cantidaes crecientes dende l'África Occidental, y yá nel sieglu XX apoderó'l mercáu.

En 1907, el total de la caoba de toles fontes importaes n'Europa foi de 159.830 tonelaes, de les cualos 121.743 procedíen del África Occidental.[36] Yá nesta dómina, la caoba de Cuba, Haití y d'otres fontes de les Indies Occidentales volviérase cada vez más malo de llograr en tamaños comerciales, y a finales del sieglu XX la caoba de Centroamérica ya inclusive la d'América del Sur dirixir escontra una situación similar. En 1975 S. humilis introducir nel Apéndiz II del CITES, siguida por S. mahagony en 1992. La especie más abondosa, S. macrophylla, figuraba nel Apéndiz III en 1995 y treslladóse al Apéndiz II en 2003.

Regulaciones comerciales editar

Como yá se señaló, el comerciu de delles variedaes de caoba ta reguláu pol CITES (Conveniu sobre'l Comerciu Internacional d'Especies de Fauna y Flora Selvaxe Amenaciaes), de cumplimientu voluntariu, yá que la balta indiscriminada fai que se pierdan progresivamente les selves húmedes, anque, más qu'esta zona, el hábitat de la caoba ye'l de sabana. Los firmantes, que son la mayor parte de los países del mundu, prohiben la importación d'esa madera. Sicasí síguese importando caoba, dacuando illegalmente, porque ye bien apreciada. Diverses organizaciones medioambientales, como Greenpeace[37] o Amigos de la Tierra, fixeron campañes pa denunciar el tráficu illegal y p'endurecer les normatives al respeutu.

Usu editar

 
Navío Santísima Trinidá, fabricáu nos estelleros de L'Habana en caoba, foi fundíu na batalla de Trafalgar (1805).
 
Guitarra llétrica Gibson Les Paul.

La caoba presenta una veta recta, bien continua, de granu compactu, y ta relativamente llibre de buecos y nuedos. El so color marrón acoloratáu escurecer col tiempu, y amuesa un rellumu acoloratáu cuando ta apolazáu. Tien una escelente trabajabilidad, y ye bien duradera. Históricamente, la gran circunferencia del árbol cuando algama un grau óptimo de desenvolvimientu, dexó llograr tables anches de les especies de caoba tradicionales. Estes propiedaes faen que seya una madera bien afecha pa la ellaboración d'armarios y muebles.

Gran parte del moblame de primera calidá fabricáu nes colonies americanes dende mediaos del sieglu XVIII facer de caoba, especialmente cuando esta madera tuvo a disposición de los artesanos americanos en cantidaes significatives. La caoba sigue siendo llargamente utilizada anguaño pa la construcción de muebles finos de too tipu. Por casu, ye tradicional el so usu na fabricación de los asientos coleutivos (llamaes coloquialmente bancos) de los feligreses nes ilesies. Tradicionalmente, les meses, sielles, cames o aparadores del moblame de la nobleza; según les meses de les sales de xuntes de bancos y entidaes públiques yeren bien apreciaes si taben construyíes con caoba. Sicasí, l'escosamientu de los montes de Cuba y la sobresplotación d'Hondures y de Brasil obligaron a menguar el so usu.

Tamién ye resistente a la podrizu, polo que ye curiosa pa la construcción de barcos. El navío de guerra 'Santísima Trinidá' (fundíu na batalla de Trafalgar), fuera construyíu con caoba cubana nos estelleros de L'Habana. Yera'l mayor navío de llinia (artillado) de la dómina. Según dizse les bales de cañón al impautar na caoba clavábense fondamente, y nun producíen cientos de peligroses estielles como pasaba con otres maderes.[38]

Ye apreciada polos luthieres debíu al tonu que confier a los instrumentos musicales,[39] polo que s'utiliza de cutiu en guitarres acústiques, cuerpos de guitarra llétrica,[40] (especialmente nes partes posteriores, llaterales y pescuezos) y nes caxes de los tambores por cuenta de la so capacidá pa producir un tonu bien fondu y templáu en comparanza con otres maderes d'usu común, tales como'l pládanu, la pícea, l'abetu, el ciprés o'l abeduriu.[41][42] Por casu, guitarres selectes qu'inclúin caoba na so construcción, son les Martin D-18, les Taylor Guitars, y les Gibson Les Paul. Asina mesmu, forma parte de instrumentos de percusión más tradicionales como la 'txalaparta' vasca.[43]

La caoba ta utilizándose anguaño pa los cuerpos de los altavoces d'equipos musicales de gama alta[44] y p'auriculares estéreo,[45] aplicación na que destaquen pola so tonalidá "caliente" y por un soníu "vivu".

Referencies editar

  1. ↑ Esti términu apaez nel Diccionariu de l'Academia de la Llingua Asturiana. Ver: caoba
  2. ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 2,4 2,5 2,6 2,7 2,8 Bridgewater, Samuel. (2012). A Natural History of Belize: Inside the Maya Forest. Austin: University of Texas Press. Pp. 164-65. ISBN 9780292726710.
  3. ↑ Simon Gardner, Pindar Sidisunthorn and Lai Ee May, 2011. Heritage Trees of Penang. Penang: Areca Books. ISBN 978-967-57190-6-6
  4. ↑ "Mahogany," Encyclopedia of Environmental Science (University of Rochester Press, 2000, ed. John F. Mongillo), p. 216.
  5. ↑ David Humphreys, Logjam: Deforestation and the Crisis of Global Governance (Routledge, 2012), p. 200.
  6. ↑ Julian Matthews, Trees in New Zealand (Lansdowne Press, 1983), p. 72; Eion Scarrow, New Zealand Native Trees and Shrubs (TVNZ, 1986), p. 16.
  7. ↑ Christophe Wiart, Medicinal Plants of Asia and the Pacific (CRC Press, 2006), p. 203; Zhuge Ren & Clem Tisdell, China's Economic Growth and Transition: Macroeconomic, Environmental and Social-Rexonal Dimensions (Nova Publishers 1997, eds. C. Clement Allan Tisdell & Joseph C. H. Chai), p. 338.
  8. ↑ Michel H. Porcher (7 d'ochobre de 2005). «Sorting Toona names». Searchable World Wide Web Multilingual Multiscript Plant Name Database. The University of Melbourne. Consultáu'l 13 d'avientu de 2013.
  9. ↑ «GRIN Species Records of Toona». Germplasm Resources Information Network. Archiváu dende l'orixinal, el 24 de setiembre de 2015. Consultáu'l 21 d'abril de 2011.
  10. ↑ «Toona ciliata Roem.». India Biodiversity Portal. Consultáu'l 12 d'avientu de 2013.
  11. ↑ ASEAN Tropical Plant Database. «Toona calantas Merr. & Rolfe». National Institute of Environmental Research, Republic of Korea. Consultáu'l 12 d'avientu de 2013. (enllaz rotu disponible n'Internet Archive; ver l'historial y la última versión).
  12. ↑ Donald R. Liddick, Crimes Against Nature: Illegal Industries and the Global Environment (ABC-CLIO, 2011), p. 104.
  13. ↑ Nikolas Kozloff, Rain in the Amazon: How South America's Climate Change Affects the Entire Planet (Macmillan, 2010)
  14. ↑ Marcelo M. Giugale & Vicente Fretes Cibils, An Opportunity for a Different Peru: Prosperous, Equitable, and Governable (World Bank Publications, 2007), p. 378.
  15. ↑ Alan Cambeira, Quisqueya La Bella: The Dominican Republic in Historical and Cultural Perspective (M.E. Sharpe, 1997), p. 17.
  16. ↑ 16,0 16,1 Victoria Day-Wilson, Living Abroad in Belize (Avalon Travel 2012), p. 14.
  17. ↑ «Etimoloxía de "caoba"». Etimoloxíes de Chile. Consultáu'l 12 d'agostu de 2016.
  18. ↑ F. Bruce Lamb, 'On Further defining Mahogany', Economic Botany, 17 (1963), pp. 217-239.
  19. ↑ Kemp Malone, 'Notes on the Word Mahogany', Economic Botany, 19 (1965), pp. 286-292.
  20. ↑ John Ogilby, America, Being the Latest and Most Accurate Description of the New World, London (1971).
  21. ↑ John Esquemeling, The Buccanneers of America, translated from the Dutch 1684, reprinted London (1893), p. 26
  22. ↑ Bryan Latham, Timber, Its Development and Distribution, London (1957), p. 155.
  23. ↑ Jacqueline Viaux-Locquin, Les bois d'ebenisterie dans le mobilier francais, Paris (1997), pp. 2-10.
  24. ↑ Recoyíu na Acta de 8 del rei Jorge I, capítulu 12.
  25. ↑ Adam Bowett, 'The 1721 Naval Stores Act and the Commercial Introduction of Mahogany', Furniture History, XXX (1994), pp. 42-56; Adam Bowett, The English Mahogany Trade 1700-1793, unpublished PhD thesis, Brunel University (1997); The National Archives (United Kingdom), Cust. 3.
  26. ↑ The National Archives (United Kingdom), Cust. 3.
  27. ↑ Bowett (1997); The National Archives (United Kingdom), Shipping Returns, CO 142 (Xamaica); CO 27 (Bahamas).
  28. ↑ Brad Rauschenberg, 'Timber Available in Charleston, 1660-1820', Journal of the Museum of Early Southern Decorative Arts, XX, Non. 2; Bowett (1997).
  29. ↑ The National Archives (United Kingdom), Cust 3; Shipping returns, CO 142 (Xamaica).
  30. ↑ Acta de 6 de Jorge III capítulu 49.
  31. ↑ The National Archives (United Kingdom), Shipping register, CO 142 (Xamaica); Cust 3.
  32. ↑ Viaux-Locquin (1997), p. 6.
  33. ↑ 33,0 33,1 The National Archives (United Kingdom), Cust 3.
  34. ↑ Thomas Laslett, Timber and Timber Trees, London (1875), p.178
  35. ↑ The National Archives (United Kingdom), Cust. 5.
  36. ↑ J. R. Baterden, Timber, London (1908), p. 158.
  37. ↑ «Contrabandu de caoba». Green Peace (18 de mayu de 2004). Consultáu'l 12 d'agostu de 2016.
  38. ↑ Trafalgar, the Men, the Battle, the Storm, by Tim Clayton & Phil Craig.
  39. ↑ Beberman, Norman L.. «Koa: Beautiful Looking, Beautiful Sounding Tonewood». GuitarNation.com. Archiváu dende l'orixinal, el 7 de febreru de 2009. Consultáu'l 23 de febreru de 2009.
  40. ↑ {{enllaz rotu|1=https://www.gaskellguitars.com.au/what-is-mahogany
  41. ↑ Matt Bruck (2005). Guitar World Presents Guitar Gear 411. Alfred Music Publishing, páx. 6. ISBN 978-0-7579-4061-3.
  42. ↑ Tom Hirst (2003). Electric Guitar Construction. Hal Leonard Corporation, páx. 11. ISBN 978-1-57424-125-9.
  43. ↑ «L a T X A L A P A R T A». Construcción de PRESEOS TRADICIONALES. Consultáu'l 12 d'agostu de 2016.
  44. ↑ «Mahogany Speaker» (inglés). THE J & K LOCKERBY ENGINEERING AND FABRICATION CO.. Consultáu'l 12 d'agostu de 2016.
  45. ↑ «Classic Mahogany favorites» (inglés). GRAU LABS. Consultáu'l 12 d'agostu de 2016.
 
Sacáu de «https://ast.wikipedia.org/w/index.php?title=Caoba&oldid=4046033»