Corasmia
Corasmia o tamién Jorasmia (en persa: خوارزم , Xwarezm o Khwarezm) alude tanto a una rexón histórica-xeográfica como a una serie d'Estaos centraos nel cursu baxu del Amu Daria y el so antiguu delta nel mar d'Aral, tomando la parte septentrional del Gran Irán (l'actual Uzbequistán), y que s'estendíen pol pandu d'Ustyurt escontra les veres orientales del mar Caspiu septentrional. Nel sur partía con Jorasán, al norte cola estepa cazaca, al sureste con Sogdiana y al nordeste con Transoxiana. Les sos capitales fueron Kunya-Urgench y Jiva dende'l sieglu XVII, en redol a la cual constituyóse l'homónimu kanato de Jiva.
| Corasmia | |
|---|---|
| Alministración | |
| Tipu d'entidá | rexón xeográfica |
| Capital | Khiva |
| Xeografía | |
| Coordenaes | 42°11′23″N 59°19′34″E / 42.189608°N 59.326172°E |
.PNG) | |
| Demografía | |
 | |
Nomes y etimoloxía editar
N'español utilízase la forma tradicional Corasmia pa definir esta rexón, que procede del términu llatín Chorasmia, adautación del griegu Χορασμια, que tien una pronunciación con soníu velar fricativu sordu ("jorasmia"); sicasí, el vocablu español tien una pronunciación con soníu velar oclusivu ("korasmia"), heredera del términu llatín. El términu Jorasmia respuende más afechiscamente a la pronunciación xeneral y dexa la converxencia de les diverses trescripciones, ente les que destaquen les formes ingleses Khwarezm, Khwarizm o Khorezm, nes cualos el dígrafu kh sirve pa representar el soníu velar fricativu sordu correspondiente a la j española; d'ende que tamién esistan otres trescripciones como Jwarezm, Jwarizm o Jorezm.
La situación xeográfica de la rexón, arrodiada d'importantes y diverses cultures, determina la esistencia d'otres treslliteraciones del nome, dependiendo del idioma en que se realicen. En avésticu ye Xvairizem, en persa antiguu Huwarazmish, en persa modernu خوارزم Khwārazm, n'árabe خوارزم Khwārizm, en chinu, 花剌子模 Huālázǐmó, n'uzbecu Xorazm y en rusu Хорезм Khorezm. Les distintes trescripciones pueden tomar términos tan desemeyaos como Khwarezm, Khwarezmia, Khwarizm, Khwarazm, Khorezm, Khoresm, Khorasam, Harezm, Horezm, Chorezm, etc.[1]
El xeógrafu árabe Yaqut al-Hamawi, na so obra Kitab Mu'jam al-Buldan (معجم البلدان, Llibru de los Países), escribe que'l nome "Khwarezm" ye un nome persa compuestu por "khwar" (خور) y "-razm" (زم), en referencia a la bayura de "carne de pexe cocinada" como la dieta principal de los pueblos de la rexón.[2] Sicasí, C.Y. Bosworth sostién que'l nome persa surde de la unión de (خور), que significa "el sol", y (زم), que significa "tierra", espresando asina "la tierra onde naz el sol".[3] Sicasí, y más correutamente, nes llingües iranies el términu pa designar una zona d'escasu nivel topográficu ye'l compuestu por khwar/khar, "so", y zam/zem, "tierra".[1] Corasmia ye de fechu la rexón más baxa d'Asia Central, quitando les mariñes del mar Caspiu. Delles versiones de khwar/khar/khor/hor suelen usase nel Golfu Pérsicu pa referise a llanura de marea, marismes o badees de marea (por casu, Khor Musa, Khor Abdallah, Hor al-Azim, Hor al-Himar, etc.).
El nome tamién apaez n'inscripciones aqueménides como "Huvarazmish" y ye mentáu como parte del Imperiu persa. Sacante les etapes parta y seléucida, mientres les cualos la rexón foi gobernada por xefes llocales, Corasmia permaneció en mayor o menor grau venceyada políticamente a Persia como una satrapía, un kanato aliáu, una parte integrante del Gran Jorasán o como una simple provincia hasta 1878, cuando tola rexón foi invadida y anexonada pol Imperiu rusu. Sicasí, Corasmia siempres formó parte del área cultural irania, inclusive na actualidá.
Munchos eruditos sostienen que Corasmia correspondería a la rexón que nos antiguos testos avésticos denominar "Airianem Vaeyah" o "Iran vij".[4] Estes fontes proponen que Kunya-Urgench, que foi la capital de Corasmia mientres llargu tiempu, sería en realidá "Ourva", la octava tierra d'Ahura Mazda mentada nel testu pelvi en persa mediu del Vendidad.[5] Sicasí, Michael Witzel, un investigador de la hestoria indoeuropea temprana, afirma que Airyanem Vaejah taría asitiada no qu'anguaño ye Afganistán, que les sos árees septentrionales fueron parte de l'antigua Corasmia y del Gran Jorasán.[6] Sicasí, l'historiador Elton L. Daniel, de la Universidá de Ḥawai, señala que Corasmia sería'l principal escenariu que correspondería al llar orixinal de los pueblos avésticos,[7] ente que Dehjodá llapada a Corasmia "مهد قوم آریا" ("el trubiecu del pueblu ariu").
Orixe editar
Mitoloxía editar
L'eruditu Al-Biruni, falante nativu del idioma corasmio (una llingua irania),[8][9][10] narra que la rexón foi colonizada per vegada primera 980 años antes d'Alexandru Magnu y l'Imperiu seléucida, esto ye, nel añu 1292 e.C., cuando l'héroe épicu indiu Siyavash llegó a Corasmia, y el so fíu Kay Khusraw foi alzáu al tronu 92 años dempués. Biruni da namái los nomes de los gobernantes de la dinastía afríguida, asitiando la fundación de la mesma nel añu 616 de la era seléucida, esto ye, nel añu 305.
Poblamientu editar
Dalgunos xeógrafos como Al-Istakhri, na so obra Al-masalik wa al-mamalik, menten Corasmia como parte del Jorasán y de Transoxiana. Al igual que Sogdiana, allugó la espansión de la cultura BMAC mientres la Edá del Bronce, fundida colos pueblos indo-iranios mientres les sos migraciones, en redol al I mileniu e.C.; esti intercambiu cultural anició asina los primeres Estaos de la Edá del Fierro temprana. Definiéronse delles fases culturales en Corasmia, a saber:[11] Keltiminar (c. 3000 e.C.), Suyargan (c. 2000 e.C.), Tazabag'yab (c. 1500 e.C.), Amirabad (c. 1000 e.C.) y la cultura de los saces (c. 500 e.C.). Mientres esta última etapa, esistíen alredor de 400 nucleos en Corasmia,[11] gobernaos pola dinastía afríguida local. Ye nesti momentu cuando Corasmia entra nos rexistros históricos por cuenta de la espansión aqueménida.
Cultura ya idioma corasmios editar
El corasmio, un idioma iraniu oriental próximu al sogdiano, falar na rexón del baxu Amu Daria hasta poco primero de la llegada de los mongoles, cuando foi reemplazáu por llingües túrquiques.[11][12][13][14] Amás de los términos astronómicos utilizaos por Al-Biruni,[10] otres fontes pa la conocencia del idioma son el diccionariu árabe-persa-corasmio d'Al-Zamakhshari y dellos testos llegales qu'utilicen términos corasmios pa esplicar dellos conceutos llegales.
Tocantes a la etnia, nes primeres etapes de la so historia los pobladores de la rexón yeren d'orixe iraniu,[15][16] un datu confirmáu por el mesmu al-Biruni na so obra Athar ul-Baqiyah (الآثار الباقية عن القرون الخالية), cuando afirma que "(...) el pueblu de Corasmia formaba una caña del árbol persa".
L'área de Corasmia tuvo baxu control afríguida (y darréu samánida) hasta finales del sieglu X, cuando foi sometida polos gaznávidas. L'idioma corasmio y la so cultura sobrevivieron mientres dellos sieglos a la llegada del islam, destacando la figura d'Al-Biruni como una de les escases fontes que rescaten la conocencia del sustratu corasmio. Finalmente, la cultura corasmia tornó so la presión de la infiltración túrquica dende'l norte y escontra el sur, sumiendo asina'l calter orixinal iraniu de la rexón hasta la completa turquización que perdura na actualidá, anque la fala corasmia posiblemente perviviera nes rexones altes, en redol a Faiārasp, ente finales del sieglu VIII y el sieglu XIV.[10]
Era aqueménida, parta y sasánida editar
Mientres el periodu aqueménida, Corasmia foi gobernada por Esmerdis xunto con Bactriana, Carmania y les provincies orientales del imperiu. Sobre esta etapa'l poeta persa Ferdousí menta les florecientes ciudaes d'Afrasiab y Taxkent na so epopeya Shahnameh.
Cuando'l rei de Corasmia ufiertó la so amistá a Alexandru Magnu nel 328 e.C., tantu los biógrafos griegos d'Alexandru como darréu los romanos describir como un rei de nómades que gobernaba un desiertu vacíu. Sicasí, los arqueólogos rusos del sieglu XX revelaron que la rexón conformaba un reinu estable y centralizao sobre un territoriu agrícola al este del mar d'Aral, arrodiáu polos nómades del Asia central y protexíu pol so exércitu de caballeros acorazaos, siendo'l más poderosu reinu al noroeste del Amu Daria. L'emisariu del rei ufiertó dirixir l'exércitu d'Alexandru, pel norte del mar Caspiu escontra'l mar Negru, contra los sos propios enemigos, Iberia y Cólquida, magar Alexandru refugó diplomáticamente.
En siendo relativamente independiente mientres les dinastíes seléucida y arsácida, Corasmia y la vecina Bactriana formaron parte del imperiu sasánida mientres el reináu de Bahram II, un datu que confirma Yaqut al-Hamawi. Al referise al preislámico "Cosroes de Corasmia" " (خسرو خوارزم), al yá islámicu "Amir de Corasmia" (امیر خوارزم), o inclusive al Imperiu corasmio, les fontes como al-Biruni, Ibn Khordadbeh y otres claramente refiérense a Corasmia como parte del imperiu iraniu (persa).[17] La escritura pahlevi (emplegada pola burocracia persa pa escribir el persa antiguu) empezó a utilizase en Corasmia como alfabetu llocal en redol al sieglu II, lo cual, xuníu al fechu de que los sahs corasmios como Ala ad-Din Tekish (1172-1200) emitieren toles sos órdenes (alministratives y públiques) en persa, confirma les afirmaciones d'Al-Biruni.
Dinastía afríguida editar
La dinastía afríguida foi un llinaxe iraniu nativu de Corasmia que gobernó la rexón dende tiempos preislámicos hasta l'añu 995;[8][16][18] acordies con al-Biruni, gobernó Corasmia dende'l sieglu IV hasta'l X. El reinu foi establecíu en redol a Jiva nel añu 410 por tribus ávaras posiblemente so influencia heftalita. Los sos pobladores fueron llamaos Khwalis o Kaliz polos maxares debíu al nucleu occidental de los ávaros n'Hungría (Kabars), que vivieron na Galitzia carpática. Tamién fueron llamaos Khalisioi en griegu, Khvalis (Хвалис) en rusu (de cutiu acomuñáu colos jázaros), y por diversu nomes en chinu, como Qián (潛), Guòlì (過利), Hūsìmì (呼似密), Huǒxún (火尋), Huòlìxímíqié (貨利習彌伽) o Huālázǐmó (花剌子模).[19] Esti postreru correspuende al actual términu chinu pa designar Corasmia; la so etimoloxía ye incierta, pero podría referise tanto al propiu reinu corasmio como a los Uar (en chinu 滑 Huá).
Por cuenta de que Corasmia topar na Ruta de la Seda, foi conocida internacionalmente, y tuvo por tanto distintos nomes en dellos idiomes, incluyíu'l griegu bizantín, nel cual denominábense khalisios a los productos de Corasmia, un xenitivu masculín que significa "de la ciudá de los khalis".
A finales del sieglu VII Corasmia foi conquistada polos árabes omeyes. Tres la conquista, l'islam foi enllantándose pasu ente pasu, hasta qu'a finales del sieglu VIII el gobernante afríguida convertir al islam, asumiendo'l popular nome conversu de 'Abdallah ("siervu de Dios"). A lo llargo del sieglu X la tribu llocal de los mamúnidas, establecíos en Kunya-Urgench, amontó'l so poder económicu y políticu debíu al comerciu coles caravanes. Asina, nel añu 995 derrocó a la dinastía afríguida y asumió'l títulu tradicional de "Sah de Corasmia". La rexón tuvo de volao so soberanía samánida antes de ser sometida por Mahmud de Gazni al dominiu gaznávida. De magar, les invasiones turcu-mongoles y el dilatáu dominiu de les dinastíes altaiques sustituyeron el calter iraniu de la rexón, a pesar de que'l títulu "Sah de Corasmia" caltener hasta'l sieglu XV.[18]
L'Imperiu corasmio y la conquista mongola editar
-es.svg)
L'Imperiu corasmio surdió nel sieglu XI, algamando'l so apoxéu a principios del sieglu XIII sol sah Allah al-Din Muhámmad II, controlando tola área cultural persa. En 1141 Yelü Dashi conquistó l'este de Corasmia, sometiéndola al Kanato de Kara-Kitai. La invasión mongola de Gengis Kan (1218-20) supunxo'l fin tantu del Kanato de Kara-Kitai como del Imperiu corasmio, y la total destrucción de la capital corasmia, Kunya-Urgench. Mientres esta conquista, la futura posesión de Corasmia foi motivu de disputa ente Jochi y Chagatai, y el motivu principal del alloñamientu ente Jochi y Gengis.
D'esta forma, la rexón acabó siendo estremada finalmente ente la Horda d'Oru y el kanato de Chagatai, y Urgench recontruida de nuevu, aportando a unu de los principales centros comerciales d'Asia central. A mediaos del sieglu XIV Corasmia algamó la so independencia de la dominación mongola so la dinastía súfida, anque acabó siendo conquistada por Tamerlán, quien, tres cincos campañes, destruyó finalmente Urgench al considerala una amenaza pa Samarcanda. Esto, xuníu a un cambéu del cursu del Amu Daria, supunxo'l desplazamientu del centru de Corasmia escontra Jiva, de manera que a partir del sieglu XVI l'área foi conocida como'l Kanato de Jiva, gobernáu por una dinastía gengísida local.
Edá Moderna editar
Mientres el reináu de Pedru I de Rusia, el descubrimientu d'oru a veres del Amu Daria, xunto col deséu del Imperiu rusu d'abrir una ruta comercial escontra'l Indo al traviés del actual Paquistán, supunxo la unviada d'una espedición comercial y militar a la rexón, dirixida pol príncipe Aleksandr Bekóvich-Cherkaski, que foi repelida pol Kanato de Jiva. Los verdaderos esfuercios pa conquistar la rexón empecipiar mientres el reináu de los zares Alexandru II y Alexandru III. Unu de les principales sides de les espediciones militares ruses foi la lliberación de los esclavos rusos y la prevención de futures captures y trata de los mesmos.
L'interés rusu na rexón llueu topetó col del Imperiu británicu, empecipiándose asina'l denomináu Gran Xuegu arriendes de la Primer Guerra Anglu-afganistana de 1839. Pasu ente pasu, el Kanato de Jiva vería amenorgada la so estensión debíu a la meyora rusa al traviés del Turquestán hasta que, en 1873, roblóse un tratáu de paz que dio a Jiva una precaria independencia so la forma de protectoráu rusu.
Tres l'ascensu al poder de los bolxeviques arriendes de la Revolución d'Ochobre, surdió una efímera República Soviética Socialista de Corasmia nel territoriu del antiguu kanato hasta que, en 1924, foi finalmente incorporada a la Xunión Soviética y el so territoriu partíu ente les repúbliques soviétiques d'Uzbequistán (el norte del kanatu), Turkmenistán (l'oeste) y Taxiquistán (l'este). Dempués de la disolución de la Xunión Soviética, diches repúbliques convertir nos Estaos independientes de Turkmenistán, Uzbequistán y Taxiquistán, respeutivamente. Munches de les antigües ciudaes corasmias alcontrar na actual provincia uzbeca de Corasmia.
Güei día l'antigua rexón de Corasmia tópase poblada de forma heteroxénea por uzbecos, karakalpakos, turcomanos, perses, taxiquistaninos y cazacos.
Ver tamién editar
Referencies editar
- ↑ 1,0 1,1 Y.A. Rapoport (1996). «Chorasmia: Archeology and pre-Islamic history» (inglés). Encyclopedia Iranica. Archiváu dende l'orixinal, el 14 de xunetu de 2009. Consultáu'l 19 d'avientu de 2009.
- ↑ Yaqut al-Hamawi (1228). Mu'jem al-Baladan 2 (en árabe), páx. 395.
- ↑ Bosworth, C.Y. (1978). Encyclopaedia of Islam, 2ª IV (n'inglés), Brill Publishers, páx. 1061. ISBN ISBN 90-04-05745-5.
- ↑ Farahvoshi, Bahram (1991). Iranovich. Universidá de Teḥrán, páx. 8.
- ↑ Javan, Musa (1961). Tarikh-i Ijtima'i Iran-i Basten (La hestoria social del antiguu Irán) (en persa). Universidá de Teḥrán, páx. 24. ISBN ISBN 964-405-741-4.
- ↑ Michael Witzel (2000). «The Home of the Aryans» (inglés). Harvard University. Consultáu'l 19 d'avientu de 2009.
- ↑ Daniel, Elton L. (2001). The History of Iran (n'inglés). Greenwood Press, páx. 28. ISBN ISBN 0-313-30731-8.
- ↑ 8,0 8,1 C.Y. Bosworth (1996). «Āl-y Afrīḡ (Afrighid dynasty)» (inglés). Encyclopedia Iranica. Archiváu dende l'orixinal, el 15 d'ochobre de 2007. Consultáu'l 9 de xineru de 2010.
- ↑ Massignon, L. (1951). «Al-Biruni et la valuer internationale de la science arabe», Al-Biruni Commemoration Volume (en francés). Calcutta Iran Society.
- ↑ 10,0 10,1 10,2 Bosworth, C.Y. (1986). Encyclopaedia of Islam, 2ª V (n'inglés), Brill Publishers. ISBN ISBN 90-04-07819-3.
- ↑ 11,0 11,1 11,2 D.N. MacKenzie (1996). «Chorasmia: The Chorasmian Language» (inglés). Encyclopedia Iranica. Archiváu dende l'orixinal, el 14 de xunetu de 2009. Consultáu'l 17 d'avientu de 2009.
- ↑ Dalby, Andrew (1998). Dictionary of languages: the definitive reference to more than 400 languages (n'inglés). Nueva York: Universidá de Columbia, páx. 278. ISBN 0231115687.
- ↑ MacKenzie, D.N. (2006). «Khwarazmian Language and Literature», Ehsan Yarshater: The Cambridge History of Iran III, Parte 2 (n'inglés). Universidá de Cambridge, páx. 1244-1249. ISBN 052120092X.
- ↑ «Iranian languages» (inglés). Encyclopedia Britannica. Consultáu'l 9 de xineru de 2010.
- ↑ C.Y. Bosworth (1996). «Central Asia: The Islamic period up to the Mongols» (inglés). Encyclopedia Iranica. Archiváu dende l'orixinal, el 15 d'ochobre de 2007. Consultáu'l 17 d'avientu de 2009.
- ↑ 16,0 16,1 Bosworth, C.Y. (1998). M.S. Asimov y C.Y. Bosworth: History of Civilizations of Central Asia IV, 1ª Parte (n'inglés). París: Publicación de la Unesco. ISBN 9231034677.
- ↑ Humayun, Nasir Takmil (2004). Kharazm: Az Iran chih el mio'danam? (en persa). Teḥrán: Daftar-i Pizhuhishha-yi Farhangi, páx. 35. ISBN 9643790231.
- ↑ 18,0 18,1 Bosworth, C.Y. (1996). The New Islamic Dynasties: A Chronological and Genealogical Manual (n'inglés). Nueva York: Universidá de Columbia. ISBN 9780231107143.
- ↑ Corasmia ye mentada nel "Comentariu de Dawan" de les Memories históriques (史記‧大宛列傳) como Qián (潛), nel Llibru de Wei (魏書) como Hūsìmì (呼似密) y Guòlì (過利), nel Nuevu Llibru de Tang (新唐書) como Huǒxún (火尋), na Memoria de les rexones occidentales de la gran dinastía Tang (大唐西域記) como Huòlìxímíqié (貨利習彌伽), y na Historia de Yuan (元史) como Huālázǐmó (花剌子模).
