Evolución histórica del llatín

Esti artículu describe la evolución histórica del llatín, especialmente los cambeos que tuvieron llugar ente los sieglos II dC y l'apaición de les Llingües romániques.

Del llatín clásicu al llatín vulgar

Cambeos fonéticos del llatín vulgar

Los romanos vivíen en situación de diglosia: el llatín de los testos lliterarios o sermo urbanus (el discursu urbanu’, esto ye, refináu) atopábase enllancáu pola gramática (como yá lo taba'l sánscritu na mesma dómina n'India). Polo tanto la llingua d'acaldía nun yera'l llatín clásicu sinón una forma distinto anque cercano, nun procesu de desenvolvimientu más llibre, el sermo plebeius (‘discursu plebeyu’). Paez ser que'l llatín clásicu nun se llindaba a un emplegu llibrescu, sinón que lo falaben les clases sociales elevaes, ente que el sermo plebeius yera la llingua del pueblu llanu, los comerciantes y los soldaos. Ensin posibilidá d'aportar a la condición de llingua lliteraria, el llatín vulgar yenos conocíu sobremanera pola llingüística histórica, cites y crítiques pronunciaes polos falantes d'un llatín lliterariu, según por numberoses inscripciones, rexistros, cuentes y otros testos corrientes.

Per otra parte, el Satyricon de Petronio, una especie de novela escrita probablemente nel primer sieglu de nuesa yera y que foi pasando poles redolaes marxinales de la sociedá romana, ye un testimoniu importante d'esta diglosia: los personaxes espresar según la so categoría social— nuna llingua más o menos próxima al arquetipu clásicu.

Ente los testos que censuraron les formes xulgaes decadentes y errónees, hai que destacar el Appéndix Probi una especie de compilación d'errores frecuentes, arrexuntaos por un tal Probus, que data del sieglu III de la nuesa era. Son estes formes, y non los sos equivalentes en llatín clásicu, les que s'atopen nel orixe de les pallabres utilizaes nes llingües romances.

He equí dellos exemplos de faltes citaes por Probus (según el modelu A non B, ‘[diga] A non B’), clasificaes equí según el tipu d'evolución fonética y acompañaes de comentarios que dexen señalar les principales diferencies ente'l llatín clásicu y el llatín vulgar. Nun ye posible ser refechu na materia ya incluyir referencies a toles diferencies ente'l llatín clásicu y el vulgar, pero'l Appéndix Probi puede constituyir una introducción pertinente a esti asuntu:

1. Templada non calda, másculus non masclus, tábula non tabla, óculus non oclus, etcétera

Estos exemplos amuesen que les vocales post-tóniques o les pre-tóniques volvíense mudes. N'efeutu, les pallabres llatines acentúense templada, másculus, tábula y óculus, y la vocal siguiente yera curtia. Esti enmudecimiento prueba tamién que l'acentu tonal del llatín clásicu volvióse acentu d'intensidá en llatín vulgar (pos un acentu tonal nun tendría influencia dalguna sobre , toes,les vocales átones de la redolada). Reconocer nesta llista los ancestros de caldu, machu, tabla y güeyu, notándose la evolución yá descrita.

2. Vínea non vinia, sólea non solia, láncea non lancia, etcétera

Nesti pasaxe vese qu'en llatín vulgar la /y/ curtiu ante vocal convertir en semiconsonante /j/ (la inicial de “yate”); el fenómenu ye denomináu consonantización y consiste, tres consonante, na palatalización. Estes consonantes palatalizadas (que pueden provenir d'otres fontes), son importantes na evolución de les llingües romániques por causa del defectu que'l llatín tenía tocantes a soníos palatales, desequilibriu que al cabu anició'l tresformamientu de gran parte de les consonantes primitives del llatín, por obra d'esti elementu palatal denomináu genéricamente yod. Esti tresformamientu esplica por qué se llogra, por casu, viña (con /nj/ ante /a/, señalada nes llingües romániques por distintes grafíes: el dígrafu gn en francés y n'italianu, ny en catalán, ñ en castellán y en gallegu, nh en portugués y occitanu, etc.).

3. Áuris non oricla

Nesti exemplu Probo repara numberosos fenómenos: de primeres, la monoptongación o amenorgamientu d'antiguos diptongos: /au/ se monoptonga en /o/, /ae/ convertir en /y/ abierta, y /oe/ pasa a /y/ zarrada. Dempués, l'usu d'un sufixu diminutivu -culus amestáu al raigañu áuris (‘oreya’), da llugar a aurícula, ‘pequeña oreya’. N'efeutu, en llatín vulgar ye frecuente l'emplegu de diminutivos. Per otra parte, echar de ver la cayida de la /o/ curtia tres vocal acentuada, y l'alcuentru ente /k/ y /l/ da llugar al grupu /k'l/ y a l'apaición d'un nuevu fonema consonánticu, la /x/ velar fuerte del español (la jota de “oreja”).

4. Auctor non autor

Destácase equí una simplificación o amenorgamientu de grupos consonánticos. Asina, /kt/ pasa a /t/ como en autor n'español y catalán, y auteur en francés. Anque más xeneralmente /kt/ pasa n'español a /č/ como en octo > ocho, lacte > lleche. Por lo mesmo, /pt/ pasa a /t/ (septem, scriptum, ruptum), qu'evolucionaron en “siete”, “escritu” y “rotu”.

5. Rivus non ríus, síbilus non sífilus

El soníu /w/ del llatín o wau, señaláu pola lletra o (o v nes ediciones modernes) evolucionó de maneres diverses, seya ensordándose hasta la desapaición ente vocales (ri(v)us, que da “ríu” n'español, pa(v)or que da peur en francés o paúra n'italianu), o en espirante billabial sonora dempués reforzada en /v/ (na mayoría de les llingües romániques); /p/ y /b/ en posición intervocálica conocieron la mesma suerte, lo qu'esplica que síbilus dea sífilus, sabiendo que /f/ nun ye yá más que la variante sorda de /v/; asina s'esplica siffler en francés (de sibilare, que se vuelve sifilare y depués siflare) o'l francés savoir (de sapere, depués sabere, savere; l'español “saber” amuesa, pola so ortografía, que permaneció nel estáu entemediu, etc).

6. Pridem non pride

Esti últimu exemplu amuesa que /m/ a la fin de pallabra yá nun se pronuncia (lo qu'inclusive asocede en llatín clásicu: la escansión del versu llatín probar fácilmente). Esti enmudecimiento ye, ente otros, l'orixe de la desapaición del mecanismu de les flexones; les llingües romániques nun utilicen, n'efeutu, yá les declinaciones llatines y opten por utilizar preposiciones, que nacieron como un sistema auxiliar y adulces fueron sustituyendo a la flexón.

Esta llista nun ye refecha y sería necesariu encetar la cuestión de la diptongación “panromana” (que conocen toles llingües romániques) y señalar qué númberu de vocales xeneráronse de resultes de les diptongaciones secundaries.

Tresformamientos del sistema morfosintácticu

Sistema nominal

La cayida de la /m/ final, consonante que la atopa de cutiu na flexón, crea entós una ambigüedá: Romam pronúnciase como Roma, polo que nun se puede saber si'l términu ta en nominativu, acusativu o ablativu. Pa evitar tal ambigüedá, les llingües romániques tienen qu'utilizar preposiciones. Antes de dicir Roma sum por yo toi en Roma’ o Roma(m) eo por yo voi a Roma’, hubo qu'espresar esos dos frases por sum in Roma y eo ad Roma. Nesti aspeutu, convien recordar que si yá —en llatín clásicu, dende la dómina imperial— la /m/ a la fin de pallabra omitíase, non podía confundise Roma sum con Roma(m) eo: nel ablativu (Roma sum), la /a/ final yera llarga; sicasí yera curtiu nel acusativu: nel primeru pronunciábase /rōmā/, y nel segundu /rōmă/. El llatín vulgar, sicasí, nun utilizaba más el sistema de cantidaes vocáliques: dambes formes son un tanto ambigues.

Nun mesmu movimientu, los alverbios y les preposiciones simples son dacuando reforzaes: ante, ‘antes’, yá non basta; hai que poner ab + ante en vulgar pa esplicar el francés avant, l'español antes, el catalan abans y l'occitanu avans, o bien in ante pal rumanu o l'asturianu înainte enantes, etcétera.; igualmente avec provién de apud + hoc, dans de de intus, etc.

El casu llende paez ser algamáu col francés aujourd'hui, noción que se dicía a cencielles hodie en llatín clásicu. El términu francés analizar en à + le + jour + de + hui, onde hui vien de hodiē (que s'atopa l'asturianu “güei”, el catalán avui y hui, nel occitanu uèi, nel italianu oggi, nel asturianu güei, nel romanche focete o nel valón oûy). El compuestu apiguráu resultante ye, arriendes d'ello, redundante, yá que significa términu a términu: ‘nel día de güei’ (en francés au jour d'aujourd'hui).

Ciertes llingües conservadores, mentanto, caltuvieron alverbios y preposiciones simples: l'español “con” y el rumanu cu vienen de cum, igualmente que en español o în rumanu son heredaos de in. Vese tamién esti fenómenu colos términos simples heredaos de hodiē.

De llingua flexonal a la sintaxis axilosa (l'orde de los términos nun cunten descomanadamente pal sentíu sinón principalmente pal estilu y l'énfasis), el llatín vulgar aportó a un conxuntu de llingües, qu'utilizaben munches preposiciones, nes cualos l'orde de los términos ye fixu: si en llatín ye posible dicir Petrus Paulum amat o amat Petrus Paulum o Paulum Petrus amat o entá amat Paulum Petrus pa querer dicir que 'Pedro ama a Pablo', esto nun ye posible nes llingües romániques, qu'abandonaron más o menos rápido les declinaciones; asina, n'español “Pedro ama a Pablo” y “Pablo ama a Pedro” tienen un sentíu opuestu, namái l'orde de los términos indiquen quién ye suxetu y quién ye oxetu.

Cuando les llingües romániques caltuvieron un sistema de declinaciones, ésti haise simplificáu y llindar a aquellos casos (con esceición del rumanu): lo qu'asocede n'antiguu francés y n'antiguu provenzal, que nun tener más que dos, el casu suxetu (heredáu del nominativu) y el casu oxeto (proveniente del acusativu), pa tou lo que nun seya suxetu. En francés, cuasi siempres, el casu suxetu sumió; los nomes actuales heredaos del francés antiguu son entós toos del antiguu casu oxeto y, poro, d'antiguos acusativos; puede constatar con un simple exemplu:

Llatín clásicu				Francés antiguu				Francés
	singular	plural			singular	plural		singular	plural
nominativu	murus	muri		casu suxetu	murs	mur		—	—
acusativu	murum	murios		casu oxeto	mur	murs		mur	murs

El rumanu, sicasí, caltién un sistema flexonal con tres casos sincréticos: “casu direutu” (nominativu + acusativu), “casu oblicuu” (xenitivu + dativu) y “vocativu”. Estos casos estrémense principalmente cuando'l nome ta marcáu pol artículu definíu. En casu contrariu, tienen enclín a ser confundíos.

Otros puntos merecen ser señalaos: Primero, escluyendo'l rumanu y l'asturianu (que lo caltién pa sustancies incontables, como agua y fueya [‘foyarasca’]), los trés xéneros, masculín, femenín y neutru, son amenorgaos a dos pola eliminación del neutru. Asina, el términu llatín folia —nominativu y acusativu neutru plural de folium, ‘fueya’— ye reinterpretado como un femenín. Ye'l casu, por casu, n'español, onde se vuelve fueya, mas tamién nel francés feuille, nel italianu foglia, el romanche föglia, el valón fouye, el portugués folha, el catalán fulla, l'occitanu fuèlha, etc. (toos términos femeninos).

Amás, les llingües romániques desenvolvieron un sistema d'artículos determinaos, desconocíos en llatín clásicu. Asina, n'español, “el” y provenir respeutivamente de los pronomes y axetivos demostrativos ille y illa (más un neutru “lo” < illud); igualmente n'italianu pa il y la (según lo < illum), en francés pa -y y la de los demostrativos illum y illa respeutivamente, etc. El rumanu estremar por ser la única llingua románica na cual l'artículu va postpuesto: om (‘home’), om-ul (‘l'home’). Los artículos indeterminaos, pela so parte, provienen a cencielles del numberal unus, una (y unum nel neutru), que, en llatín, podríen sirvir con esti usu.

Finalmente, el sistema del axetivu ye revisáu: ente que los graos d'intensidá yeren marcaos por sufixos, les llingües romániques nun se sirvíen más que d'un alverbiu delantre del axetivu simple, yá seya magis (qu'aportó en “más” n'español, mai n'occitanu y en rumanu, mais en portugués, més en catalán, etc.) yá seya plus (più n'italianu, plus en francés, aguadía en valón, plu en romanche, etc.). Asina, pa dicir “más grande” (comparativu de superioridá) en llatín clásicu yera suficiente grandior. N'español fai falta “más grande”, n'italianu più grande, etc. Igualmente, el superlativu “el más grande” dicíase grandíssimus en llatín clásicu, pero “el más grande” y il più grande neses mesmes llingües.

Sistema verbal

Les conxugaciones llatines modificáronse fondamente, principalmente pola creación de tiempos compuestos: asina nuesu “canté”, el francés j'ai chanté, l'italianu "ho cantato", l'occitanu ai cantat o'l catalán he cantat vienen d'un habeo cantátu(m) vulgar, que nun esiste en llatín clásicu. L'usu de verbos auxiliares “ser” y “haber”, ye notable: el llatín yá usaba “ser” na so conxugación, pero non de manera tan sistemática como nes llingües romániques, que xeneralizaron el so usu pa crear un xuegu completu de formes compuestes respondiendo a les formes simples. Xeneralmente les formes compuestes marquen l'aspeutu rematáu de l'acción.

Una manera nueva apaez, el condicional (atestiguáu per primer vegada nuna llingua románica na Secuencia de Santolaya, construyíu a partir del infinitivu (dacuando modificáu) siguíu de les desinencies del imperfectu: vivir + -ía xenera “viviría” n'español, asturianu, gallegu y portugués, asina “vivrais” en francés, “viuriá” n'occitanu, “viuria” en catalán. A notar delles de los cambeos del raigañu: “haber + ía” > “habría” y non “*habería” o devoir + ais > devrais y non *devoirais. Otramiente, el futuru clásicu ye abandonáu por una formación comparable a la del condicional, esto ye, l'infinitivu siguíu del verbu haber (o precedíu, como nel casu sardu): asina cantara habeo (‘yo he de cantar’) da “voi cantar” n'español y catalán, cantarai n'occitanu, cantarei en gallegu y portugués, je chanterai en francés, etc.

La forma pasiva esaníciase a favor d'un sistema compuestu que yá esistía en llatín (cantátur, ‘ye cantáu’, en llatín clásicu convertir en est cantatus, qu'en llatín clásicu significa ‘foi cantáu’). Finalmente, delles conxugaciones irregulares (como la volle, en francés "vouloir") son rectificaes, anque munches caltienen el so calter irregular nes llingües romániques, y déxense d'usar los verbos deponentes .

El léxicu del llatín vulgar

El llatín vulgar y el llatín clásicu nun difieren solamente n'aspeutos fonolóxicos y fonéticos, sinón tamién pol léxicu; les llingües romániques, ello ye que nun usen más qu'en proporción variable'l vocabulariu clásicu. De cutiu retiénense términos populares, esaniciando los mesmos de la llingua más culta.

Delles pallabres llatines sumieron dafechu y fueron reemplazaes pol so equivalente popular: caballu, equus en llatín clásicu (de dondre provendría "equitación" n'español, por casu, o "equín" como sinónimu de "caballu"), pero caballus (pallabra, quiciabes, d'orixe celta que significaba ‘pencu’ o ‘jamelgo’) en llatín vulgar. La pallabra atópase en toles llingües romániques: caval n'occitanu, cavall en catalán, cabalo en gallegu, caballu n'asturianu, cavallo n'italianu, cal en rumanu, chavagl en romanche, cheval en francés, tchvå en valón, etc.

Per otra parte, si ciertos términos clásicos sumieron, non siempres fueron reemplazaos necesariamente pola mesma pallabra en llatín vulgar. El términu cultu en llatín clásicu correspondiente a ‘falar’ ye loqui (pronunciáu "locui"). Foi sustituyíu por:

• parabolare (pallabra tomada de la lliturxa cristiana y d'orixe griegu; lliteralmente ‘falar con paráboles’): italianu parlare, catalán y occitanu parlar, francés parler, etc.;
• fabulare (lliteralmente: ‘fabular’, falar d'o faer fábules): español “falar”, gallegu, asturianu y portugués falar, sardu faedhàre, etcétera.

Finalmente, delles llingües romances siguieron usando les formes clásiques, mientres otres menos conservadores, sirvir de les formes vulgares. L'exemplu emplegáu tradicionalmente ye'l del verbu “comer”:

• llatín clásicu edere: atópase en forma compuesta —y polo tanto menos “noble”— n'español, asturianu, gallegu y portugués comer (de comedere) ;
• llatín vulgar manducare (lliteralmente ‘mazcar’): en francés manger, occitanu manxar, italianu mangiare, catalán menjar, o en rumanu a mânca, por casu.

Del llatín arcaicu al llatín clásicu

Del llatín arcaicu caltiénense dellos pocos documentos como la inscripción Duenos o'l Senatus consultum de Bacchanalibus. Esos documentos son escasos pero dexen confirmar lo que puede inferise a partir de la llingüística indoeuropea sobre ciertos cambeos fonéticos que se producieron nel pasu del llatín arcaicu al llatín clásicu:

• ei > ī, pie *deik- 'indicar' > llatín clásicu dīcere 'dicir, indicar', deiva > dīva 'diosa', veiso > vīrus, eisa > īra.
• eu > ou > ū, llatín arc. leuks > louks > lūx lluz, leuks-na > louksna > lūna 'lluminosa, lluna', leuks-men > louksmen > lūmen 'lumbre'.
• ue > o: duenos > bonus 'bonu'.
• oi > ū: phoinicos > pūnicus 'feniciu', skoito > scūtum 'escudu, kuoisa > cūra, *oinos > ūnus 'unu', *oiva > ūva 'uva' xunto con casos nos qu'esti cambéu nun se da como poina > poena 'castigu', o casos nos que oi > ī como na marca del nominativu plural de la segunda declinación (temes en -o).
• du > b: duis > bis 'dos veces', duenos > duonos > bonus, duenlom > bellum.
• sr > br: sosorinos (de sosor) > sosrinos > sobrinus, funesris > funebris.
• ksl > sl > l, ksm > sm > m, ksn > sn > n: Simplificación de los grupos indoeuropeos: pie: alsno > alnus 'omeru', anaslos > anhēlus, teksla > tela (cfr. testil), mukslos > mulus (ELD: 394), *pagsla > pāla, *aksla > āla 'sobacu', leuksna < lūna, aveksna > avena, raksna > xaronca, araksnia > aranea 'gatuña', pleuksma > plūma, etc.
• rotacismu: sosor > soror 'hermana', eisa > īra 'roxura', ausosa > aurora 'aurora'. Tamién reconocible poles diversu irregularidaes que dexó na flexón. Por casu, la forma del llatín arcaicu *corpos > corpus 'cuerpu' nun presenta cambéu en -s por non tar ente vocales, pero sicasí'l genetivo (y el restu de casos) sí amuesa rotacismu *corposis > corporis 'del cuerpu', polo qu'en llatín clásicu corpus amuesa una declinación irregular por causa del rotacismu.

Nel planu morfofonémico les formes de participiu en -tos esperimentaron cambeos frente a -d, -t, ..., como en:

arc. *tondese > cl. tondere 'afaitar' con participiu: arc. *tond+tos > tonsos > cl. tonsus 'afaitáu'.

arc. *mittese > cl. mittere 'unviar' con participiu: arc. *mit-tos > missos > cl. missus 'unviáu'

Referencia

Bibliografía

• Fradejas Rueda, José Manuel (2010). Les llingües romániques. Madrid: Arcu-Libro.
• Gargallo Gil, José Enrique; Reina Bastardes, María (2007). Manual de llingüística románica. Barcelona: Ariel Llingüísticu.
• (1997) Harris, Martin; Vincent, Nigel: The Romance Languages. Taylor & Francis Routledge. ISBN 9780415164177.
• Holtus, Günter/Metzeltin, Michael/Schmitt, Christian: Lexikon der Romanistischen Linguistik (LRL). Niemeyer, Tübingen 1988-2005 (12 tomos).
• Lindenbauer, Petrea/Metzeltin, Michael/Thir, Margit: Die romanischen Sprachen. Eine einführende Übersicht. G. Egert, Wilhelmsfeld 1995.

• Datos: Q848351