Idioma komi permio
El komi permio (autoglotónimu: Коми-Пермяцкӧй Komi-Permjacköj) ye una llingua finu-úgrica rellacionada col komi ziriano y l'udmurto. Ye faláu na rexón de Permiakia nel cursu altu del ríu Kama. Escríbese usando l'alfabetu cirílicu y ye cooficial col rusu nel distritu semiautónomo de Permiakia. Tien aproximao 63 000 falantes (en 2010). Munchos d'ellos son billingües y utilicen tamién el rusu.
 Перем коми кыв / Perem komi kyv | |
|---|---|
| Faláu en |  Rusia
|
| Rexón | Permiakia |
| Falantes | 63 106[1] |
| Familia | Urálicu Finu-úgrico |
| Estatus oficial | |
| Oficial en | Nengún país |
| Reguláu por | Nun ta reguláu |
| Códigos | |
| ISO 639-1 | kv
|
| ISO 639-2 | kom
|
| ISO 639-3 | koi
|
Glotónimo editar
El nome orixinal de la llingua Komi-Permyak ye коми кыв "llingua Komi", idénticu al nome nativu de la llingua Komi-Zyrian.
Na década de 1920, les autoridaes soviétiques introducieron el nuevu nome de la llingua Komi na rexón de Perm como коми-пермяцкий язык, combinando'l nome nativu del idioma col rusu. El nuevu nome foi treslliteráu en Komi como коми-пермяцкöй кыв 'llingua Komi-Permyak'. D'esta manera l'idioma llocal foi nominalmente separáu de la llingua Komi-Zyrian, que recibió oficialmente'l nome orixinal коми кыв. Los Komis de la rexón Perm tuvieron qu'usar oficialmente'l nuevu nome, anque tenía connotaciones abusives pa los altavoces, siguiendo nel so discursu coloquial pa utilizar puramente'l nome orixinal de la so llingua como коми кыв.
Namái a principios de los años 2000 (década) empecipióse un revesosu procesu de sustitución del ofensivu por un nome oficial más correutu. El términu перем коми кыв 'llingua Komi-Permyak' foi propuestu y úsase anguaño (xunto col términu antiguu) en medios de comunicación locales, n'artículos científicos y na Wikipedia Komi-Permyak.
Dialeutos editar
Tolos dialeutos Komi-Permyak son fácilmente intelixibles ente sigo y en cierta midida colos dialeutos Komi-Zyrian. El komi permio tien trés principales dialeutos: el septentrional (nel norte de Permiakia peles vera de los ríos Kama y Kosa), el meridional (nel sur de Permiakia na cuenca del ríu Inva) y el del Kama Alta (nel óblast de Kírov). Tamién el komi permio dacuando inclúi al dialeutu komi yazva, que ye faláu por unes dos mil persones en delles villes pequeñes na parte noroeste del krai de Perm cerca del ríu Yazva.
Fonoloxía editar
| Llabial | Dental | Postalveolar | Palatal | Velar | ||
|---|---|---|---|---|---|---|
| Nasal | m | n | ɲ | |||
| Oclusiva | sorda | p | t | c | k | |
| sonora | b | d | ɟ | ɡ | ||
| Africada | sorda | t͡s1 | t͡ʃ | t͡ɕ | ||
| sonora | d͡ʒ | d͡ʑ | ||||
| Fricativa | sorda | f1 | s | ʃ | ɕ | x1 |
| sonora | v | z | ʒ | ʑ | ||
| Vibrante | r | |||||
| Aproximante | central | j | ||||
| llateral | l | ʎ | ||||
- Namái en préstamos del rusu.
| Anterior | Central | Posterior | |
|---|---|---|---|
| Zarrada | i | ɨ | o |
| Media | y | ə | o |
| Abierta | a |
Sistema d'escritura editar
| А а | Б б | В в | Г г | Д д | Е е | Ё ё | |
| Ж ж | З з | И и | І і | Й й | К к | Л л | |
| М м | Н н | О о | Ӧ ӧ | П п | Р р | С с | |
| Т т | У у | Ф ф | Х х | Ц ц | Ч ч | Ш ш | |
| Щ щ | Ъ ъ | Ы ы | Ь ь | Э э | Ю ю | Я я |
Alfabetu komi-permyak (Коми анбур)
| Mayúscula | Minúscula | Treslliteración | AFI | Nome de la lletra |
| A | a | a | [ɑ] | а |
| Б | б | b | [b] | бэ |
| В | в | v | [v] | вэ |
| Г | г | g | [g] | гэ |
| Д | д | d | [d]; como palatal, [ɟ] | дэ |
| Е | е | y | [je]; [ʲy], [y] dempués de c sacante [t, ɟ, s, z, n, l] | е |
| Ё | ё | ë | [jo]; [ʲo]: [o] dempués de [c, ɟ, ɕ, ʑ, ɲ, ʎ] | ё |
| Ж | ж | ž | [ʒ] | жэ |
| З | з | z | [z]; como palatal [ʑ] | зэ |
| И | и | i | [i], [ʲi] | (небыт) и "i (nidiu)" |
| І | і | ï | [i] dempués de [t, d, s, z, n, l] | чорыт и "i dura" |
| Й | й | j | [j] | дженыт и |
| К | к | k | [k] | ка |
| Л | л | l | [ɫ]; como palatal [ʎ] | эл |
| М | м | m | [m] | эм |
| Н | н | n | [n]; como palatal [ɲ] | эн |
| О | о | o | [o] | o |
| Ӧ | ӧ | ö | [ə] | ӧ |
| П | п | p | [p] | пэ |
| Р | р | r | [r] | эр |
| С | с | s | [s]; como palatal [ɕ] | эс |
| Т | т | t | [t]; como palatal [c] | тэ |
| У | у | o | [o] | у |
| Ф | ф | f | [f] | эф |
| Х | х | x | [x] | ха |
| Ц | ц | c | [ts] | цэ |
| Ч | ч | č | [tɕ] | чэ |
| Ш | ш | š | [ʃ] | ша |
| Щ | щ | šč | [ɕ], [ɕː] | ща |
| Ъ | ъ | - | чорыт пас "signu duru" | |
| Ы | ы | y | [ɨ] | ы |
| Ь | ь | ' | [ʲ] | небыт пас "signu blandu" |
| Э | э | è | [y] | э |
| Ю | ю | ju | [ju]; [ʲo], [o] dempués de [c, ɟ, ɕ, ʑ, ɲ, ʎ] | ю |
| Я | я | ja | [jɑ]; [ʲa], [a] dempués de [c, ɟ, ɕ, ʑ, ɲ, ʎ] | я |
Gramática editar
El komi-permyak ye una llingua aglutinante. Utiliza los afixos pa espresar la posesión, pa especificar la manera, el tiempu, etc.
Nomes editar
En Komi-Permyak hai dos númberos gramaticales: singular y plural. Lo singular ye la forma ensin marcar d'una pallabra, y el plural llógrase flexionando el singular.
El marcador plural de sustantivos ye / ez / (ortograficamente эз o ез) darréu dempués d'una pallabra stem antes de cualquier casu o otros afixos. La postrera consonante del tallo antes del sufixu plural tien que ser doblada.
| Singular | Plural | Español |
|---|---|---|
| керку | керкуэз /kerkuez/ | edificiu – edificios |
| морт | морттэз /morttez/ | humanu – humanos |
| нянь | няннез /ɲaɲɲez/ | pan – panes |
| вӧв | вӧввез /vəvvez/ | caballu – caballos |
| джыдж | джыджжез /d͡ʒɨd͡ʒd͡ʒez/ | vencejo – vencejos |
| кай | кайез /kajjez/ | páxaru – páxaros |
Posesión editar
Los sufixos posesivos del Komi-Permyak añader a la fin de los sustantivos antes o dempués d'un sufixu de casu dependiendo del casu. Los trés sufixos de posesión singular tienen amás de les sos formes principales les variantes débiles que se combinen con una forma débil de sufixu plural, formes débiles de dellos casos o que formen los sufixos de posesión plural.
- Les variantes débiles del sufixu.
- L'elementu ны ye una marca de posesión plural.
Casos editar
Supónse que'l llinguaxe estándar Komi-Permyak tien dieciocho casos nominales: diez casos gramaticales y ocho casos locativos. Les disputes siguen sobre l'estáu de delles postposiciones monosilábiques y un conxuntu de formes dialeutales amenorgaes de postposiciones que pueden tratase tamién como sufixos de casu. La cantidá máxima de tolos casos posibles llega a 30.
Los sufixos de casu añader a la fin de sustantivos antes o dempués d'un sufixu posesivu dependiendo del casu. Dellos casos tienen variantes débiles de los sos sufixos que se combinen coles variantes débiles de sufixos posesivos.
| Persona | Sufixu | Exemplu | Traducción |
|---|---|---|---|
| Singular | |||
| 1 | ö | керкуö | la mio casa |
| м1 | керкуам | na mio casa | |
| 2 | ыт | керкуыт | el so (Vd.) casa |
| т1 | керкусит | fora del so (Vd.) casa | |
| 3 | ыс | керкуыс | el so (él) casa, la casa |
| с1 | керкуэс | los sos (él) cases, les cases | |
| Plural | |||
| 1 | ным | керкуным 2 | la nuesa casa |
| 2 | ныт | керкуныт 2 | la vuesa casa |
| 3 | ныс | керкуныс 2 | el so (ellos) casa |
| Casos del Komi-Permyak | |||
|---|---|---|---|
| Casu | Sufixu | Exemplu | Traducción |
| Casos gramaticales | |||
| nominativu | - | öшын | ventana |
| acusativu | - | öшын | ventana (como un oxetu) |
| öc | мортöc | un home (como un oxetu) | |
| ö | öшынсö | la ventana (como un oxetu) | |
| xenitivu | лöн | öшынлöн | d'una ventana |
| ablativu | лiсь | öшынлісь | dende una ventana |
| dativu | лö | öшынлö | pa una ventana |
| presea | öн | öшынöн | per mediu d'una ventana |
| на | öшыннас | per mediu de la ventana | |
| comitativo | кöт | öшынкöт | con una ventana |
| abesivo | тöг | öшынтöг | ensin una ventana |
| consecutivu | лa | öшынла | consiguir una ventana |
| preclusivo | ся | öшынся | sacante una ventana |
| Casos locativos | |||
| inesivo | ын | öшынын | nuna ventana |
| а | öшынас | na ventana | |
| ilativo | ö | öшынö | escontra adientro d'una ventana |
| а | öшынас | escontra adientro de la ventana | |
| elativo | ись | öшынісь | fora d'una ventana |
| си | öшынсис | fora de la ventana | |
| aproximativo | лaнь | öшынлaнь | escontra una ventana |
| ланя | öшынланяс | escontra la ventana | |
| egresivo | сянь | öшынсянь | empezando dende una ventana |
| сяня | öшынсяняс | empezando dende la ventana | |
| prolativo | öт | öшынöт | a lo llargo d'una ventana |
| öття | öшынöттяс | a lo llargo de la ventana | |
| terminativu 1 | öдз | öшынöдз | tan lloñe como una ventana |
| öдзза | öшынöдззас | tan lloñe como la ventana | |
| terminativu 2 | ви | öшынви | hasta una ventana |
Axetivos editar
Atributivamente, los axetivos de Komi-Permyak precieden a los sustantivos que modifiquen y non se rehúsan: басöк нывка 'rapaza formosa' → басöк нывкаэслö 'a les rapaces formoses'. Sicasí, la mayoría de los axetivos tamién pueden usase como sustantivos yá vegaes como aposiciones, y nesi casu refúguense: p. Ыджыт ("grande") → ыджыттэзісь ("fora de los grandes"). El paradigma declensional ye'l mesmu que polos sustantivos, sacante la forma acusativa principal, que se convirtió n'axetivos sufixu ö en llugar de öс o un morfema nulu por sustantivos: адззи басöк нывкаöс 'Atopé una formosa neña' → адззи басöкö 'Atopé una [neña] formosa'. Ser predicativu, un axetivu concuerda col suxetu pal númberu. El marcador plural de la predicativa ye öсь: керкуыс ыджыт 'la casa ye grande' → керкуэc ыджытöсь 'les cases son grandes'.L'axetivu en Komi-Permyak tien 5 graos de comparanza:
| Grau | Afixu | Exemplu | Traducción |
|---|---|---|---|
|
- |
том | mozu | |
| Comparativu | -жык | томжык | más nuevu (que) |
| Superlativu | мед- | медтом | el/la más nueva |
| Sativo | -кодь | томкодь | bien nuevu |
| Excessivo | -öв | томöв | demasiao mozu |
| Diminutivu | -ыник / -ик | томыник | abondo nuevu |
El comparativu y el superlativu comparen la intensidá de la calidá d'un oxetu cola del otru oxetu. El sativo, escesivu y diminutivu comparen la intensidá de la calidá col so grau básicu.
Numberales editar
Los numberales en Komi-Permyak:
| Númberos | Numberales cardinales | Numberales ordinales |
|---|---|---|
| 1 | ӧтік | медодзза |
| 2 | кык | мöдік |
| 3 | куим | куимöт |
| 4 | нёль | нёльöт |
| 5 | вит | витöт |
| 6 | квать | кватьöт |
| 7 | сизим | сизимöт |
| 8 | кыкьямыс | кыкьямысöт |
| 9 | ӧкмыс | ӧкмысöт |
| 10 | дас | дасöт |
| 11 | дасӧтік | дасӧтікöт |
| 12 | даскык | даскыкöт |
| 13 | даскуим | даскуимöт |
| 14 | даснёль | даснёльöт |
| 15 | дасвит | дасвитöт |
| 16 | дасквать | даскватьöт |
| 17 | дассизим | дассизимöт |
| 18 | даскыкьямыс | даскыкьямысöт |
| 19 | дасӧкмыс | дасӧкмысöт |
| 20 | кыкдас | кыкдасöт |
| 21 | кыкдас ӧтік | кыкдас ӧтікöт |
| 30 | куимдас | куимдасöт |
| 40 | нёльдас | нёльдасöт |
| 50 | витдас | витдасöт |
| 60 | кватьдас | кватьдасöт |
| 70 | сизимдас | сизимдасöт |
| 80 | кыкьямысдас | кыкьямысдасöт |
| 90 | ӧкмысдас | ӧкмысдасöт |
| 100 | сё | сёöт |
| 1000 | сюрс | сюрсöт |
| 1985 | сюрс öкмыссё кыкьямысдас вит |
сюрс öкмыссё кыкьямысдас витöт |
Pronomes personales editar
Los pronomes personales Komi-Permyak se flexionan en tolos casos. El llinguaxe nun fai distinción ente él, ella y él. El casu nominativu de los pronomes personales numberar na siguiente tabla:
| Pronomes personales | |
|---|---|
| Komi-Permyak | Español |
| Singular | |
| мy | yo |
| тэ | tu |
| ciя | él/ella/eso |
| Plural | |
| мийö | nós |
| тiйö | vós |
| нія | ellos/elles |
Verbos editar
Los verbos del Komi-Permyak amuesen el tiempu (presente, futuru, pasáu), humor (indicativu, imperativu, evidencial, optativu, condicional y conxuntivu), voz y aspeutu.
El tarmu verbal ye una 2ª persona singular de la manera imperativa: мун 'dir', кер 'faer'. Toles otres formes fórmense añadiendo sufixos al tarmu.
Dellos tarmos verbales que tienen un grupu de consonantes a la fin espándense con una llamada "voyelle de soutien" ы que se dexa cayer antes de los sufixos qu'empiecen con una vocal: кывзы = кывз + ы 'hear', видчы 'swear' = видч + Y, y. gramu. Кывзыны 'escuchar', кывзытöн 'oyer' pero кывзі 'oyí', кывзö 'oi', кывзан 'oyes'. Poro, estos tarmos con un grupu de consonantes tienen les sos variantes completu y amenorgar.
Los infinitivos del permianu tán marcaos con -iы añadíu a un tarmu como en мyнны 'to go', кывзыны 'hear'
Tolos verbos Komi-Permyak conxugar de la mesma manera, sacante para'l verbu defectuosu вöвны 'to be'.
La negación esprésase principalmente por un negador conxugáu que preciede al tarmu, y. gramu. Эг мун 'Nun fui'.
L'estáu d'ánimu indicativu tien tres tiempo: presente, futuru y pasáu. El marcador principal del tiempu presente y futuru ye а (negat. О), el marcador del tiempu pasáu ye и (negat. Э).
Equí ta la conxugación de verbu керны 'faer':
| Persona | Presente | Futuru | Pasáu | |||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Afirmativu | Negación | Afirmativu | Negación | Afirmativu | Negación | |||||||
| Singular | ||||||||||||
| 1ª |
кера | ог кер | кера | ог кер | кери | эг кер | ||||||
| 2ª |
керан | он кер | керан | он кер | керин | эн кер | ||||||
| 3ª |
керö | оз кер |
керас | оз кер | керис | эз кер | ||||||
| Plural | ||||||||||||
| 1ª | керам(ö) | ог(ö) керö | керам(ö) | ог(ö) керö | керим(ö) | эг(ö) керö | ||||||
| 2ª | керат(ö) | од(ö) керö | керат(ö) | од(ö) керö | керит(ö) | эд(ö) керö | ||||||
| 3ª | керöны | оз(ö) керö | керасö | оз(ö) керö | керисö | эз(ö) керö | ||||||
Delles frases editar
| Komi-Permyak | Español |
|---|---|
| Дыр ов! Дыр олö! |
Hola (Singular) Hola (Plural) |
| Олат-вöлат! | ¿Qué tal? |
| Бур асыв! | Bonos díes |
| Бур лун! | Bones tardes |
| Бур рыт! | Bones nueches |
| Аттьö! | Gracies |
| Нем понда! | De nenguna manera |
| Эн жö вид! | Perdón |
| Кыдз тэнö шуöны? | ¿Cómo te llames? |
| Менö шуöны питэрлэик. | El mio nome ye piterleik |
| Кöр локтан? | ¿Cuándo vienes? |
| Ашын. | Mañana |
| Мый керан? | ¿Qué tas faciendo? |
| Муна босьтасьны. | Toi diendo a les tiendes |
| Тэ кытöн? | ¿Ónde tas? |
| Ме öши. | Perdí |
| Мый дона? | ¿Cuánto cuesta? |
| Вит руб. | 5 rublos |
| Адззисьлытöдз! | Adiós |
| Талун кресення? | ¿Güei ye domingu? |
| Мыйнö! | Sí |
| Ог тöд! | Nun sé |
| Nun tengo dineru | |
| Сэтчин пос абу. | Nun hai ponte equí |
| Но! | Vale |
Ver tamién editar
Referencies editar
Consulta la edición de Wikipedia n'idioma komi permio.
Datos: Q56318
