Idioma võro
Esti artículu o seición necesita referencies qu'apaezan nuna publicación acreitada, como revistes especializaes, monografíes, prensa diaria o páxines d'Internet fiables. |
El idioma võro (võro kiil) ye una llingua de la familia de llingües ugro-fineses, ye consideráu dacuando un dialeutu del estoniu, pero tien la so propia lliteratura y busca la reconocencia como llingua rexonal n'Estonia. Ye faláu per alredor de 70 mil persones de la etnia võro, na so mayoría allugaos nel sur d'Estonia, nos ocho parroquies históriques del condáu de Võru (Võromaa).
 võro kiil | |
|---|---|
| Faláu en |  Estonia
|
| Rexón | Estonia meridional |
| Falantes | 70.000 |
| Puestu | Nun ta ente los 100 primeros. (Ethnologue 1996) |
| Familia | Urálicu Finu-úgrico |
| Estatus oficial | |
| Oficial en | nengún país |
| Reguláu por | Institutu Võro |
| Códigos | |
| ISO 639-1 | nengunu
|
| ISO 639-2 | fiu
|
| ISO 639-3 | vro
|
 Estensión del võro | |
Historia editar
L'idioma võro baxa de l'antigua llingua tribal del sur d'Estonia y ta menos influyida pol estoniu estándar (que se basa nos dialeutos del norte d'Estonia). Nel so orixe, el võro falábase más al sur y al este de la histórica Võromaa, nos enclaves de Lutsi, Leivu y Kraasna al sur d'Estonia, no que güei ye Letonia y Rusia. Amás del võro, otres variantes contemporánees del estoniu del sur inclúin el mulgi, el tartu y l'idioma o dialeutu de Sebe.
Una de les primeres evidencies por escritu del estoniu del sur ye una traducción del Nuevu Testamentu (Wastne Testament), publicáu en 1686. Anque la situación del estoniu del sur empezó a menguar dempués de la década de 1880, la llingua empezó a esperimentar un resurdimientu na década de 1980.
Anguaño, el võro utilizar nes obres de dalgunos de los dramaturgos, poetes y autores más conocíos d'Estonia (Madis Kõiv, Kauksi Ülle, Jaan Kaplinski, Ain Kaalep, etc.). Esiste un periódicu impresu en võro: la revista quincenal Leht Uma (lliteralmente "El nuesu periódicu"). 26 escueles públiques ufierten selmanalmente clases (na so mayoría extracurriculares) n'idioma võro modernu. La contribución d'Estonia pal Festival d'Eurovisión 2004 foi'l cantar "Tii", que foi interpretada por Neiokõsõ en Võro. El võro ta en peligru d'estinción por cuenta de la falta de compromisu llegal del gobiernu pa protexer esta llingua.
Alfabetu editar
| А /ɑ/ |
B /p/ |
C /t͡s/ |
D /t/ |
E /e/ |
F /f/ |
G /k/ |
H /h/ |
I /i/ |
J /j/ |
K /kk/ |
| L /l/ |
M /m/ |
N /n/ |
O /o/ |
P /pp/ |
Q /ʔ/ |
R /r/ |
S /ss/ |
Š /ʃʃ/ |
T /tt/ |
U /u/ |
| V /v/ |
W /v/ |
Õ /ɤ/ |
Ä /æ/ |
Ö [ø] |
Ü /y/ |
X /ks/ |
Y /ɨ/ |
Z /s/ |
Ž /ʃ/ |
' /ʲ/ |
Fonoloxía editar
Consonantes editar
| Llabial | Alveolar | Dorsal | Glotal | |
|---|---|---|---|---|
| Oclusiva | p pʲ | t tʲ | k kʲ | ʔ |
| Africada | ts tsʲ | |||
| Nasal | m mʲ | n nʲ | ŋ ŋʲ | |
| Fricativa | f fʲ v vʲ | s sʲ | h hʲ | |
| Aproximante | l lʲ | j | ||
| Vibrante | r rʲ |
Vocales editar
| Anterior | Posterior | |||
|---|---|---|---|---|
| non arrondada | arrondada | non arrondada | arrondada | |
| Zarrada | i | y | ɨ | u |
| Media | e | ø | ɤ | o |
| Abierta | æ | ɑ | ||
Harmonía vocálica editar
| Anterior | Posterior | |
|---|---|---|
| Zarrada arrondada | y | u |
| Cerrada non-arrondada | i | |
| Media arrondada | ø | o |
| Media non-arrondada | e | ɤ |
| Abierta | æ | ɑ |
Exemplu editar
Artículu 1 de la Declaración Universal de los Derechos Humanos en võro:
- Kõik inemiseq sünnüseq avvo ja õiguisi poolõst ütesugumaidsis. Näile om annõt mudsu ja süämetunnistus ja nä piät ütstõõsõga ve-y muudu läbi käümä.
En comparanza con estoniu estándar:
- Kõik inimesed sünnivad vabadena ja võrdsetena oma väärikuselt ja õigustelt. Neile on antud mõistus ja südametunnistus ja nende suhtumist üksteisesse peab kandma vendluse vaim.
Diferencia ente võro y estoniu editar
- Una diferencia significativa ente l'estoniu estándar y el võro ye la harmonía vocal. Nun hai harmonía vocal na mayoría de los dialeutos del norte d'Estonia y l'estoniu estándar, pero esiste nel llinguaxe de Võro:
| Estoniu | Võro | Asturianu |
|---|---|---|
| küla | külä | villa |
| küsinod | küsünüq | (foi) preguntáu |
| hõbydany | hõbõhõnõ | (fechu de) plata |
- Dalgunes de les carauterístiques morfolóxiques del võro considérense bien antigües. Por casu, la 3ª persona del singular de la manera indicativa pue tar ensin terminación o, alternativamente, con una s final:
| Estoniu | Võro | Asturianu |
|---|---|---|
| kirjutab | kirotas | escribi |
| annab | and | da |
Ente les llingües fineses, la doble conxugación de verbos namái puede atopase nes llingües del sur d'Estonia y nel careliu.
- El võro tien una partícula negativa que s'amiesta a la fin del verbu, ente que l'estoniu estándar tien un verbu negativu, que preciede al verbu. N'estoniu estándar, el verbu negativu ei utilizar na negación del presente y pasáu , ente qu'en Võro'l mesmu esprésase por partícules distintes:
| Estoniu | Võro | Asturianu |
|---|---|---|
| sa ei anna | saq anna-aiq | Nun das |
| sa ei andnud | saq anna-as | Nun disti |
| ma ei tule | maq tulõ-õiq | Nun vengo |
| ma ei tulnud | maq tulõ-õs | Nun vini |
Consulta la edición de Wikipedia n'idioma võro.
Referencies editar
Enllaces esternos editar
Wikimedia Commons tien conteníu multimedia tocante a Idioma võro.
Datos: Q32762- Multimedia: Võro language
