Tiru
Tiru[1] ye una ciudá asitiada nel sur d'El Líbanu. Con 117.100 habitantes, Tiru atópase na mariña oriental del mar Mediterraneu, unos 37 km al norte d'Acre, y 32 km al sur de Sidón. El nome de la ciudá significa 'roca'.[2][3]
 Tiru | |
|---|---|
 | |
| Alministración | |
| País |  El Líbanu |
Gobernación (es)  | Líbano-Sur (es) |
| Ciudades y pueblos (es) | Distrito de Tiro (es) |
| Tipu d'entidá | ciudá |
| Nome oficial | صور (ar) |
| Nome llocal | صور (ar) |
| Xeografía | |
| Coordenaes | 33°16′N 35°12′E / 33.27°N 35.2°E |
  Tiru Tiru (El Líbanu) | |
| Superficie | 5 km² |
| Altitú | 10 m |
| Demografía | |
| Población | 160 000 hab. (2018) |
| Porcentaxe |
100% de Distrito de Tiro (es) 100% de Líbano-Sur (es) 2.62% de El Líbanu |
| Densidá | 32 000 hab/km² |
| Más información | |
| Fundación | 2750 edC |
| Estaya horaria |
UTC+02:00 UTC+03:00 |
| Llocalidaes hermaniaes |
Arxel, Dezful (es) , Málaga, Perpignan, Túnez, Comunidad de aglomeración de Perpiñán Mediterráneo (es) y Novorosíisk
|
 | |
La ciudá foi declarada Patrimoniu de la Humanidá pola Unesco nel añu 1984, poles sos muertes arqueolóxicos de diverses civilizaciones.[4]
Xeografía editar
L'antigua Tiru topar na Fenicia meridional a pocu más de 70 km al sur de Beirut y a 35 km al sur de Sidón, casi a la metá del camín ente Sidón al norte y Acre al sur, y a dellos quilómetros al sur del ríu Litani, el Leontes de les fontes clásiques.
Tiru tenía dos zones, una insular y la otra continental. La islla taba asitiada sobre un montículo, de nome Sr o Sur, que significa 'la roca' en feniciu. La ciudá taba dixebrada del continente por un estrechu de 500 a 700 metros d'anchor, darréu xunida la zona continental por un ismu artificial, obra d'Alexandru Magnu, construyíu cuando asedió la ciudá nel 332 e. C. La islla taba dotada de dos puertos, unu al norte, el puertu sidonio, y otru al sur, el puertu exipciu.
Partiendo de Tiru escontra'l norte, en direición a Sidón, pásase cerca de la fonte 'Ain Babouq, dempués cerca de la fonte termal 'Ain Habrian, y por fin llégase a Naher el Qasmiyé que ye la parte sur del Nahr el Litani. Esti ríu constituyía la frontera norte ente'l reinu de Tiru y el de Sidón cuando se dixebraron, pero la frontera norte adelantrar a esti ríu munches vegaes y estendióse hasta Sarepta ya inclusive un pocu más dacuando.
Escontra'l sur, partía de Tiru una carretera costera bien importante que pasaba por Tell el Rachidieh y Ras el 'Ain. Dellos historiadores especialistes, identificaron esta postrera con Paleotiro o Ushu, pero esta identificación nun escluyó les otres posibilidaes. La carretera devasaba Ras el Abyad que, a la izquierda llevaba a Oum el Amed, asitiada sobre una llomba a una decena de metros sobre la carretera costera que, escontra'l sur, pasaba por Akzib, Acre y la so llanura, pa llegar finalmente a Haifa y el monte Carmelo que constituyía la frontera sur del reinu de Tiru.
Clima editar
El clima ye Mediterraneu con branos templaos ya iviernos frescos. gracies al so clima mediterraneu los iviernos son bien lluviosos sicasí los branos son bien secos, les serondes son nidies y les primaveres prestoses.
 Parámetros climáticos permediu de Tiru 
| |||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Mes | Xin | Feb | Mar | Abr | May | Xun | Xnt | Ago | Set | Och | Pay | Avi | añal |
| Temperatura máxima media (°C) | 14 | 12.1 | 16.1 | 18.2 | 22 | 25.6 | 28.8 | 29 | 27.3 | 23 | 18.1 | 15 | 20.8 |
| Temperatura mínima media (°C) | 3.2 | 3.6 | 6.1 | 9.6 | 12 | 15.4 | 17.5 | 15 | 12.4 | 9.5 | 7 | 4.1 | 9.6 |
| Precipitación total (mm) | 144 | 122 | 89 | 46 | 16 | 0 | 1 | 0 | 3 | 27 | 76 | 133 | 657 |
| Hores de sol | 181 | 200 | 216 | 244 | 260 | 300 | 330 | 316 | 288 | 227 | 217 | 199 | 2978 |
| [ensin referencies] | |||||||||||||
Historia editar
| Patrimoniu de la Humanidá — UNESCO | |
|---|---|
 Área d'escavación d'A la Mina. | |
| Llugar |
 El Líbanu |
| Criterios | Cultural: iii, vi |
| Referencia | 299 |
| Inscripción | 1984 (VIII Sesión) |
| Área | Estaos árabes |
| Coordenaes | Non |
| | |
Tiru foi la más importante de les ciudaes de Fenicia, fundada coles mesmes que Sidón (güei Sayda), Biblos (güei Iubail) y Beritos (güei Beirut), nel III mileniu e. C.[5]
La situación de la ciudá de Tiru nun ufierta duldes, ta nel llugar conocíu como Sur.
Tiru orixinalmente consistía en dos distintos centros urbanos, unu nuna islla y l'otru na mariña axacente ―aproximao a 30 estadios (5,6 km) según Estrabón nel so Xeografía xvi, 2―, primero qu'Alexandru Magnu coneutara la islla cola mariña mientres el so asediu de la ciudá.
Yera una ciudá isleña fuertemente fortificada en mediu del mar (con murios defensivos de 45 m d'altor)[6] y la más antigua, orixinalmente llamada Ushu (Palaetiro, pa los griegos) yera en realidá más una llinia de suburbios qu'una ciudá y foi usada principalmente como una fonte d'agua y madera pa la ciudá na isla.[7] Flavio Josefo indica qu'hasta inclusive llucharon ente ellos, anque la mayor parte del tiempu aliáronse por cuenta de la riqueza de la ciudá isleña pol so comerciu marítimu y los sos montes de madera de cedru, y agua potable de la zona continental.
Fundación editar
Tiru surde sobre'l 1300 e. C., anque según Heródoto foi fundada alredor del 2700 e. C. Filón de Biblos (en Eusebio de Cesarea) cita a Sanjuniatón quien comenta que primero tuvo ocupada por Hypsuranius. Na obra de Sanjuniatón dizse que taba dedicada a «Abibalus, rei de Beritos» (posiblemente Abibaal, el que foi rei de Tiru y posteriomente rei de Sarra).[8]
Historia temprana editar
El comerciu del mundu antiguu yera almacenáu en Tiru.
Los comerciantes tirios fueron los primeres que s'aventuraron a navegar nes agües mediterránees; Foi un puertu importante de Fenicia, algamando gran prosperidá económica; d'él salieron barcos pa fundar numberoses colonies a veres del Mediterraneu col propósitu d'apoderar el comerciu marítimu, fundando colonies nes mariñes ya islles cercanes del mar Exéu, en Grecia, la costa norte d'África, Cartago, Sicilia, Córcega, na ibérica Tartessos, ya inclusive más allá de les columnes de Hércules, en Gadeira (Cádiz).Driver's Isaiah[ensin referencies]
Los mesmos tirios llamaben a la so ciudá Sor o Sur (que quier dicir 'roca'), y los hebreos llamar Tsor. Los griegos llamar Tor o Tir, y los romanos adoptaron este mesmu nome, anque dacuando ver nomada como Sara o Sarra.
La ciudá foi poblada dende'l III mileniu e. C. y nel sieglu XVI e. C. foi conquistada por Tutmosis I. Nel sieglu XIV e. C. aliar con Exiptu, independizándose de Sidón. Tuvo en manes de los exipcios hasta la dómina de Ramsés II (sieglu XIII e. C.). Escontra'l 1190 e. C. foi repoblada por xente de Sidón. Nel sieglu IX e. C. sometió a la so antigua metrópolis, pa depués pasar a ser tributaria d'Asiria.
En tiempos del rei David (c. 1000 e. C.), establecióse una alianza ente los hebreos y tirios, que tiempu tras yeren gobernaos polos sos reis nativos.
La ciudá de Tiru foi célebre pola producción d'un tipu únicu de tinte púrpura, conocíu como púrpura tiria. Esti color yera, en munches cultures de l'antigüedá, acutáu pa usu esclusivu de la realeza o, siquier, de la nobleza.
A partir del sieglu X e.C. exerció la hexemonía sobre les ciudaes fenicies, que duró hasta'l sieglu VI e. C. El so apoxéu foi sol rei Hiram I (qu'enguapeció la ciudá na parte insular), pero hai que mentar tamién a Itobaal I (887-856 e. C.) la fía del cual casóse col rei Ajab d'Israel, el rei Pigmalión (821 a 774 e. C.) en tiempos del cual dellos colonos empobinaos por Dido colaron a fundar Cartago (814 e. C.).
La influencia asiria notar nel sieglu VIII e. C. y especialmente nel sieglu VII e. C. Nesta dómina Tiru y Sidón fueron un únicu reinu, pero dempués dixebráronse. Nel 672 e. C. foi asediada por Esarhaddon, y nel 668-667 e. C. por Assurbanipal, pero nun pudieron conquistala.
Foi atacada per Exiptu de cutiu. Mientres cinco años foi sitiada por Salmanasar V, que foi ayudáu polos fenicios de tierra firme.
Mientres el reináu d'Itobaal III (591-572 e. C.), la ciudá (la parte de la mariña) foi asediada y ocupada por Nabucodonosor II de Babilonia, mientres trece años ensin ésitu, anque un alcuerdu de paz foi fechu nel cual Tiru pagó tributu a los babilonios; fechu del qu'hai un rellatu del profeta Ezequiel[9] (574 e. C.).
La ciudá estendíase entós hasta'l ríu Leontes al norte y la fonte de Ras al-Ain al sur, esto ye, un espaciu d'unos 10 o 12 km, formáu por una fértil llanura. La ciudá na islla foi de fundación posterior, de xuru dempués de Nabucodonosor. Paez que llegó a tener unos 40 000 habitantes. Na isla, cuantimás, cabo mentar una gran plaza pública que los griegos llamaron Eurycoros, construyida por Hiram III. Dos puertos sirvíen a la poderosa marina de Tiru, el del norte y el del sur.
Dempués de la conquista de Babilonia adoptó la forma republicana de gobiernu. Nel 538 e. C. pasó a depender del Imperiu aqueménida. Nel 345 e. C. remontóse, pero foi conquistada por Artaxerxes III de Persia.
Asediada por Alexandru Magnu a finales del 333 e. C., ésti construyó un ismu artificial coles piedres de la ciudá vieya de Tiru y otros materiales fácilmente al algame; foi aballador porque les nubes destruyíen de cutiu parte de la construcción, y cuando yá taba cerca de la isla, yeren los soldaos de Tiru los que con fleches y proyeutiles torgaben los trabayos; los macedonios construyeron unes torres de madera, pero los tirios amburar y destruyeron nuna salida de les sos naves y a la fin una gran nube destruyó tol trabayu; Alejandro decidió empezar de nuevu, faer un ismu más ampliu y en diagonal suroeste, y amás reclutó una flota en Sidón, Soli, Mallos y otres ciudaes (toa Fenicia taba yá en manes d'Alejandro); mientres se faía l'ismu fixo una incursión en Celesiria y prindó árabes qu'unvió a baltar madera a los montes d'El Líbanu; cuando Alejandro volvió al ismu yá taba bien avanzáu y los intentos de los tirios por destruyilo, a pesar de dalgún ésitu parcial, fracasaren. Los tirios unviaron les muyeres, vieyos y neños a Cartago y cerraron les boques de los sos dos puertos. Alejandro llevó máquines de guerra. Dempués d'una llucha feroz, Alejandro ocupó la ciudá. Los tirios aguantaron casa per casa, y Alejandro fixo matar a ocho mil defensores. Dos mil tirios fueron crucificaos como vengación pola muerte de dellos macedonios, y otros trenta mil fueron vendíos como esclavos. El rei y los maxistraos fueron respetaos. L'asediu duró siete meses y la ciudá cayó en xunetu del 332 e. C. La ciudá foi repoblada con colonos de Caria.
La ciudá foi otra vegada asediada por Antígono I Monoftalmos nel 315 e. C.,[10] quien la tomó un añu más tarde.[11]
Formó parte del Imperiu seléucida (198 e. C.). Nel 126 e. C., Tiru recuperó la so independencia[12] de los seléucidas y foi-y dexáu permanecer llibre cuando l'área circundante convertir na provincia romana de Siria (64 e. C.).[13]
Historia posterior editar
Una congregación cristiana foi fundada tres la muerte d'San Esteban, y San Pablo de Tarsu, al tornar del so tercer viaxe misioneru, moró una selmana pa poder parolar colos discípulos de llugar. Según san Ireneo de Lyon en Adversus Haereses, la compañera de Simón el Magu vieno de Tiru.
En 395 foi parte del Imperiu bizantín hasta qu'en 638 foi ocupada polos árabes. En 1098 cayó en poder de los turcos selyúcides, y en 1124 de los Cruzaos, en manes de los cualos permaneció hasta 1291. Foi prindada en 1124 tres la primer Cruzada y foi una de les más importantes ciudaes del Reinu de Xerusalén. Formó parte del dominiu real, anque tamién había colonies comerciales autónomes de mercaderes italianos. La ciudá foi sede del Arzobispu de Tiru, dependiente del Patriarcáu Llatín de Xerusalén; los sos arzobispos, de cutiu, aportaron al patriarcáu. El más notable de los arzobispos llatinos foi l'historiador Guillermo de Tiru.
Tres la cayida de Xerusalén, a manes de Saladín en 1187, la capital del reinu treslladar a Acre, pero caltener en Tiru les ceremonies de coronación. Nel sieglu XIII, Tiru foi dixebrada del dominiu real como un señoríu cruzáu. En 1291, foi vueltu prindar polos mamelucos que fueron siguíos por un gobiernu otomanu primero que fuera declaráu'l modernu estáu d'El Líbanu en 1920. Entós entró en decadencia hasta resurdir llixeramente en tiempos del emir libanés Fakhr al-Din, nel sieglu XVII.
Dempués de la primer guerra mundial pasó a Francia, dientro del mandatu de Siria, depués dientro del Gran Líbanu, dempués a cencielles d'El Líbanu.
Bombardéu israelín editar
Tiru foi gravemente estropiada a finales de los años setenta (Operación Litani) y ochenta, mientres la Guerra d'El Líbanu de 1982 ente Israel y la OLP (Organización pa la Lliberación de Palestina). La ciudá foi utilizada como base militar pola OLP, y bombardeada pola artillería israelina.[14]
En payares de 1983, la ciudá foi nuevamente bombardeada polos israelinos destruyendo numberosos edificios y causando docenes de muertos. Nesi mesmu añu, un coche bomba esplotó en Tiru; Israel y Estaos Xuníos culparon a Irán y a Hezbollah, pero ellos negaron causar la esplosión.
Mientres la Guerra d'El Líbanu de 2006, alcontrábense pela redolada de la ciudá dellos lanzamisiles de Hezbollah p'atacar Israel.[15] A lo menos una llocalidá cerca de la ciudá foi bombardeada por Israel, causando delles muertes civiles y perxudicando el suministru alimenticiu a Tiru.[16] Los comandos navales israelinos atacaron per mar a los blancos de Hezbollah dientro de la ciudá.[17]
Referencies na cultura editar
A Tiru refierse tamién munches vegaes el poeta Tíbulo (54-19 e. C.) nos trés llibros de la poesía titulaos Escoyíes.
El poeta renacentista español Fernando de Herrera (1534-1597) alude a Tiru nel so poema elegíaco Cantar en alabança de la diuina magestad, pola vitoria del señor don Juan: vv. 170-1: «Mas tu, fuerça del mar, tu, ecelsa Tiru, / que nos tos naues estauas gloriosa».
Tiru tamién apaez na obra dramática de Shakespeare (1564-1616), Pericles, príncipe de Tiru.
Nel sieglu XIX en Gran Bretaña, Tiru foi tomada munches vegaes como exemplu de la mortalidá del gran poder: por casu, John Ruskin (1819-1900) nes primeres pallabres de Les piedres de Venecia (1851-1853), y Rudyard Kipling (1865-1936) nel so poema Recesión.
Oscar Wilde (1854-1900) fai referencia a Tiru na so poesía ...La mio galera tiria te espera...
Nel so poema Atlántida, Hart Crane (1899-1932) remembra imáxenes de Tiru, xunto con otres gran ciudaes de l'antigüedá, en comparanza a la ciudá mítica na so epopeya visionaria The bridge.
Bob Dylan (1941-) alude a los reis de Tiru na so balada Sad eyed lady of the lowlands (1966).
El poeta libanés Abbas Beydoun (1945-) ye autor del llibru Poema de Tiru.
Wislawa Szymborska fai referencia a Tiru nel so poema "L'agua"
Ver tamién editar
Referencies editar
- El conteníu d'esti artículu incorpora material d'una entrada de la Enciclopedia Libre Universal, espublizada en castellán baxo la llicencia Creative Commons Compartir-Igual 3.0.
- ↑ Esti topónimu apaez na traducción al asturianu de los Mapes de l'Associació Bíblica de Catalunya
Esta fonte emplégase como referencia dende'l puntu de vista llingüísticu. - ↑ Lancel, Serge (1994). Cartago. Barcelona: Crítica, páx. 31. ISBN 84-7423-633-9.
- ↑ P. Bikai: «The land of Tyre» (capítulu 2, páx. 13), en M. Joukowsky, The heritage of Tyre, 1992.
- ↑ Mourad, Bariaa, Du patrimoine à la muséologie: conception d'un musée sur le site archéologique de Tyr,(Thèse); Museum National d'Histoire Naturelle (MNHN), Étude réalisée en coopération avec l'Unesco, Secteur de la Culture, Division du Patrimoine Culturel, 1998.
- ↑ Bariaa Mourad: Du patrimoine à la muséologie: conception d'un musée sur le site archéologique de Tyr (Thèse); Museum National d'Histoire Naturelle (MNHN), Étude réalisée en coopération avec l'Unesco, Secteur de la Culture, Division du Patrimoine Culturel, 1998.
- ↑ El sitiu de Tiru (n'inglés).
- ↑ TYRE (Phoen. and Hebr - Online Information article about TYRE (Phoen. and Hebr
- ↑ Donald R. Vance: «Literary sources for the History of Palestine and Syria: the phœnician inscriptions», en The Biblical Archaeologist, 57 (1), páxs. 2-19, marzu de 1994.
- ↑ Antiguu Testamentu, Llibru d'Ezequiel, 26.7.8.
- ↑ Asediu d'Antígono.
- ↑ Toma de Tiru.
- ↑ Independencia de Tiru.
- ↑ Tiru arrodiada pola Siria romana.
- ↑ «El peaxe de tres ciudaes», artículu en L'Economista del 19 de xunu de 1982, páx. 26.
- ↑ «Los rebeldes taben llistos pal ataque», artículu de Tim Butcher nel diariu Sydney Morning Herald del 27 de xunu de 2006.
- ↑ «Desesperación en Tiru (Líbanu), artículu de Richard Engel nel sitiu web MSNBC del 25 de xunetu de 2006.
- ↑ «Los comandos navales israelinos atacaron Tiru», artículu nel sitiu web BBC del 5 d'agostu de 2006.
Enllaces esternos editar
Wikimedia Commons acueye conteníu multimedia sobre Tiru.
- Thomas R. Martin: An Overview of Classical Greek History from Mycenae to Alexander (Panorama de la historia de la Grecia Antigua dende la dómina micénica hasta la d'Alejandro); testu inglés, con índiz electrónicu, nel Proyeutu Perseus.
- Estremáu The Siege of Tyre (L'asediu de Tiru per parte d'Alejandro).
Datos: Q82070- Multimedia: Tyre, Lebanon
