Gamonalismu

El gamonalismu foi un sistema de poder surdíu nel Perú y Ecuador mientres la segunda metá del sieglu XIX y caltúvose hasta l'aplicación de la reforma agraria nos años 70.

El gamonalismu ye un términu qu'empezó a acuñase y usase a mediaos del sieglu XIX nel sur andín peruanu pa designar a hacendados advenedizos, ensin casta de cuñu colonial y ensin mayor refinamientu, qu'espandieron les sos tierres y el so poder sociu-políticu (rendatario y clientelista) a cuenta de espropiar per medios ilícitos y violentos a los comuñeros de los ayllos indíxenes. Deborah Poole sostién que'l términu deriva del nome de

una planta perenne, virtualmente indestruyible, de la familia de les liliáceas, el GAMÓN, [que] crez inclusive nos terrenes más duros y dacuando ye clasificada como una planta parásita, que'l so crecedera y espardimientu dar en desterciu de les sos vecines menos agresives.

Poole 1988: 372

Manuel González Prada, al sintetizar la trinidá embrutecedora del indiu nel sacerdote, el terrateniente y l'abogáu, aludió a un sistema de poder (asemeyáu, non igual al feudal), que neso años yá yera identificáu como gamonalismu. Manuel González Prada escribió seique les páxines más significatives avera del gamonalismu peruanu y ye unu de los primeros en denuncialo. Na so obra Hores de Llucha va enunciar lo siguiente:

Si na mariña acolumbra un acolumbre de garantía so un asonsañu de República, nel interior apalpa la violación de too derechu, so un verdaderu réxime feudal. Ende nun rixen códigos, nin imperan tribunales de xusticia, porque hacendados y gamonales dirimen toa cuestión, arrogándose los papeles de xueces y executores de les sentencies. Les autoridaes polítiques, lloñe de sofitar a débiles y probes, ayuden cuasi siempres a ricos y fuertes.

El so discípulu Víctor Raúl Haya de la Torre (1895-1979) en Teoría y Táctica del Aprismu, va contestar a esti analís nos siguientes términos:

Pero la xusticia del indiu esplotáu contra l'esplotador, seya indiu o non. La xusticia del indiu esplotáu contra'l que-y robe'l so tierra, rápta-y el so muyer, fúrtia-y el so dineru, Le expolia y tortúralu, engañar ya intoxíca-y, seya blancu o negru o colloráu; que nun ye la piel la que fai la xusticia de la causa del indiu sinón el sistema económico y social que pesa sobre él, amparáu pol Estáu qu'encontien gamonales de mariña y sierra pa mutua repartu de les enerxíes del pueblu peruanu´.

Haya de la Torre, Víctor Raúl OC, tomu I, p.184.

Según Alberto Flores Galindo, el términu gamonal ye

...un peruanismu acuñáu nel intre del sieglu pasáu [XIX], buscando establecer un símil ente una planta parásita y los terratenientes [...] más allá de les pasiones el términu designaba la esistencia del poder llocal: la privatización de la política, la fragmentación del dominiu y el so exerciciu a escala d'un pueblu o d'una provincia...

Flores G. 1988: 290.

El gamonal non necesariamente ye hacendado y de la mesma, el hacendado non necesariamente ye gamonal. Esti postreru ye espresión de la incipiente formación y presencia del Estáu nel Perú republicanu del sieglu XIX:

Vulgarmente confundir a tolos hacendados so la denominación de gamonales, pero ello ye un error y una inxusticia, el gamonalismu nun ta na simple tenencia de tierres, sinón na parte moral del individuu, nos sos enclinos, nel so xéneru de vida, na so psicoloxía

Aguilar 1922: 116

Para José Carlos Mariátegui, el gamonal invalida toa llei y orde de proteición del indíxena o del llabrador contra l'autoridá del llatifundista; por cuenta de les condiciones del mediu xeográficu y a les estructures de dominación de calter estamental. Un escenariu en que la llei escrita ye impotente.

El gamonalismu foi un sistema de poder qu'algamó la so mayor espresión mientres la denominada República aristocrática ( 1895-1919), pero caltener hasta 1968 cuando'l gobiernu de Juan Velasco Alvarado decretó l'aplicación de la Reforma Agraria.

En décades recién, el términu gamonal enchió esti marcu históricu-social escontra una termonología sociolóxica aplicable a la realidá de los países de la rexón andina. Nesti marcu, el conceutu emplégase más o menos asina:

...potentáu d'una rexón, contorna o conceyu, que detenta el poder económico y políticu nun treme de rellaciones de dominación, que parten de la concentración de la propiedá de la tierra, el control de la intermediación comercial y les rellaciones privilexaes coles empreses esternes qu'operen llocalmente, y que se proyeuten escontra'l control políticu y el dominiu sobre los procesos eleutorales. El funcionariu gubernamental que se propón faer cumplir la llei, pue ser abandonáu y sacrificáu pol poder central, cerca del cual son siempres omnipotentes les influencies del gamonalismu, qu'actúen direutamente o al traviés del parllamentu, por una y otra vía cola mesma eficacia [Martz 1997].

Ver tamién

Caciquismu

Referencies

De La Cadena, Marisol. "Indíxenes y mestizos. Raza y cultura nel Cusco". Lima : IEP, 2004.
Haya de la Torre, Víctor Raul, Obres Completes, Tomu I, Teoría y táctica del aprismu,´´El problema del indiu´´, páxs. 181-188. Editorial Juan Mejía Baca, Lima, 1976.
Mariategui, José Carlos 1928: Siete Ensayo d'Interpretación de la Realidá Peruana. Empresa Editora Amauta S.A., Lima, Perú, Edición Dixital 1996.
Tussell, Javier 1976: Oligarquía y caciquismu n'Andalucía. Editorial Planeta, Barcelona.
Martz, John D. 1997: The politics of clientelism: democracy & the state in Colombia. New Brunswick, NJ : Transaction Publishers.