Gramática del finés

Esti artículu trata en detalle la gramática del finés estándar (esto ye, el llinguaxe escritu y el que puede escuchase nos medios). Pa una visión más global ver idioma finés.

Comparanza col asturianu editar

  • El finés nun pertenez a la gran familia de llingües indoeuropees, sinón que ta emparentáu col idioma estoniu y más remotamente col idioma húngaru y otros llinguaxes falaos en Rusia.
  • Trátase d'un idioma ensin:
    • Futuru (tiempu)
    • Xéneru
    • Artículu
    • Xerundiu
    • El verbu "tener"
    • El nuesu matiz ser / tar
  • Pero con:
    • Fonoloxía:
      • Harmonía vocálica
      • Fonemes llargos y curtios (doblando la lletra en cuestión)
      • Acentu siempres na primera sílaba
      • Alternanza consonántica y vocálica
      • Un amenorgáu númberu de consonantes (13)
      • Una marcada diferencia ente'l llinguaxe escritu y el faláu, con variaciones fonétiques y gramaticales mayores que les que puedan esistir ente distintos dialeutos del asturianu
    • Gramática:

Notación editar

  • V: una vocal idéntica a la precedente
  • @: cualesquier vocal
  • A: vocal corta
  • AA: vocal llarga
  • Ai: diptongu termináu en

i * 1 / 2 / 3: primer / segunda / tercera personal del singular

  • 11 / 22 / 33: primer / segunda / tercera personal del plural

Fonoloxía editar

Abecedariu editar

a (b) (c) d e (f) g h i j k l m n o p (q) r s t o v (w) (x) y (z) ä ö

Les lletres ente paréntesis namái apaecen en pallabres estranxeres. y ye en realidá una vocal, la contrapartida harmónica de u. La mesma rellación esiste ente a / ä y ente o / ö.

Diptongos editar

  • Terminaos en i: äi, ui, ai, oi, öi, yi
  • Terminaos n'o: au, ou, eu, iu
  • Terminaos en y: äy, öy
  • Restu: ie, yö, uo

Harmonía vocálica editar

La mayoría de sufixos con vocal vienen en pareyes posterior / anterior, por casu l'inesivo: ssa / ssä, la tercer persona del plural vat / vät, el "privativu" ton / tön, etc. Hai qu'usar el posterior si la pallabra a flexionar contién una o más vocales posteriores (auto|ssa) y l'anterior en casu contrariu (tähde|tön:ensin estrelles). La y y la i vienen ser comodinos. De normal los sufixos con estes vocales nun tienen pareya, por casu l'alativo lle, el comitativo ine o'l translativo ksi. Nestos casos la eleición ye simple.

Fonemes llargos y curtios editar

La grafía dobla (aa, nn, etc) los fonemes llargos yá sían estos vocálicos o consonanticos.

Tipos radicales editar

Les pallabres fineses suelen esperimentar al flexionarse y derivase una serie de cambeos qu'enzanquen la so reconocencia. Por casu, nel casu de los sustantivos, partiendo del nominativu singular, la forma de citación de los diccionarios, ciertos raigaños con determinaos finales (-si, -i, -y, -nen, -s, etc) yá esperimenten un primer cambéu previu a la flexón y dempués dependiendo del sufixu éstes pueden sufrir cambeos vocálicos y / o consonánticos adicionales.

Exemplu: agua:vesi: > vete + plural i > vet|i + inesivo ssä > ved|i|ssä: nes agües

Los sufixos que suelen disparen el cambéu consonánticu consten o bien d'una única consonante o bien empiecen por dos:

  • Sustantivos / Axetivos: nominativu plural t, xenitivu singular n y plural dean / tten, inesivo ssa /ssä, elativo sta / stä, adesivo lla / llä, ablativu lta / ltä, alativo lle, translativo ksi, instructivu n
  • Verbos: 1 n, 2 t, 11 mme, 22 tte.

Esceiciones:

  • Los siguientes sufixos estrúin a pesar de nun encaxar cola descripción: "ensin" ton / tön, superlativu in.
  • Y los sufixos posesivos de 3 y 33 nsa / nsä, 11 mme y 22 nne nun lo faen a pesar d'encaxar.

Les combinaciones de consonantes a modificar puede trate n'alternanza consonántica.

Amás por que'l cambéu tenga llugar, ente les consonantes y el sufixu tien qu'haber puramente una vocal curtia o diptongu.

Los sufixos que disparen el cambéu vocálicu son el pasáu i, el condicional isi, el plural i y el superlativu in.

De normal el partitivu derivar del nominativu y el restu de casos, sufixos posesivos y el plural facer del raigañu flexiva, pero como amuesa la siguiente tabla hai tou tipu de casos, dende primeru invariable, al postreru onde los cuatro raigaños difieren.

A B C D
Nominativu

singular

Raigañu flexiva singular Raigañu

flexiva

plural

Partitivu
-i

= B

= A

= descomprimir (A) + y

= B = A
-in = A – in + ime = B = A
-tön/-ton = A – tön/ton + tomma/tömma = B = A
-el/-en = A + y = B = A
-t = A + t + y = B = A
-s = A – s + kse = B = A
-@s = descomprimir (A) – s + V = B = A
-i = A - i + y = B = B
-i = A - i + y = B = B – y

= A – si + te

= B = B – y
-nen = A – nen + se = B = B - y
-s = A – s + te = A – s + ks = B - y

Regles editar

Al sufijar pallabres (por casu al tornar sustantivos y axetivos, conxugar verbos, derivar nueves pallabres), ciertes combinaciones de consonantes na última sílaba pueden esperimentar cambeos. Namái los sufixos formaos por una simple consonante (p.ej. xenitivu –n) o aquellos qu'empiecen con dos (p.ej. inesivo -ssa / -ssä) provoquen el cambéu. Sicasí, non cualquier sufixu qu'encaxe con esta descripción "estrúi" la(s) consonante(s). Los sufixos posesivos (p.ej. –mmy) son esceición, como lo ye'l sufixu "privativu" –ton /-tön hti > hdy|tön qu'a güeyu nun tendría de provocar cambéu dalgunu. Amás, ente la(s) consonante(s) a estruyir y el sufixu tien qu'haber obligatoriamente una vocal curtia o un diptongu. Vocales llargues eviten el cambéu. La siguiente tabla presenta los 16 tipos de cambéu.

Tipos editar

Cuantitativos
kk > k llugar:paikka > paika|n, aallokko > aalloko|n, cabaña:kki
pp > p caseta:koppi > kopi|n, trucu:temppo > tempun, teoría:oppi, botón:nappi
tt > t fema:nartto, netto, unión:liitto, enllibráu:nialtto
Cualitativos
nk > ng Helsinki > Helsingi|ssä, zapatu:kenkä > kengä|t
uku > uvu

yky > yvy

vistíu:puko > puvo|n, númberu:luko > luvo|lla
k > - maxa:taika > taia|n, costazu:olka > fola|lla:a costazos
lke > lje claru:selkeä > selje:esclariar, triar:polkea > polj|in:pedal
rke > rje razón:järki > rke > rje|tön:irracional
hke > hje valiente:rohkea > rohjeta:osar
mp > mm kumpi, amor:-ympi > -ymmy|n-juoma, diente:haimmas > haimpaa|sta
p > v manera:tapa > tava|n, descansu:-ypo > -yvo, permisu:lupa > luvan
@t > @d cai:kato > kado|n, berru:huuto, bruxu:noita auto > auto|n[1]
ht > hd voluntá:tahto > tahdo|sta, estrella:hti > hdy|tön
rt > rr entender:ymmärtä|ä > ymmärrä|n, pasu:porras > porta|i|ta, cuntar:kerto|a > kerro|n
nt > nn pechu:rinta > rinna|n, sentise:el tonto|a > el tonno|n
lt > ll tarde:ilta > illa|n, ponte:silta > silla|t

Regles editar

Amás de l'alternanza consonántica, ciertos sufixos provoquen cambeos vocálicos. Son, en verbos, la marca del condicional –isi y del pretéritu –i y en sustantivos, el plural –i y el superlativu –in. La siguiente tabla ilustra'l tresformamientu.

Tipos editar

Verbos Sustantivos
Condicional –isi Pasáu –i Plural –i Superlativu –in
i - - y

y

ä ä - - -

a

¿Bisilábica?
  • Si:
    • ¿Anterior o / o?
      • Si: -
      • Non: o
  • Non: o / -
-
AA[2] A A A árbol:puu > po|i|n A
ie y y y camín:tie > ty|i|n y
uo o o beber:juo|da > jo|i|n o barraquera:suo > so|i|n o
ö comer:s > sö|isi|n ö comer:s > sö|i|n ö nueche: > ö|i|n ö
Ai[3] A

A || A || A

y

-

- - -

Morfología editar

Caso editar

Cuadru sinópticu
Singular Plural

-

t[4]

a / ä

ta / tä

tta / ttä

i[5] + a / ä

ta / tä

Xenitivu[4] n dean

tten

Inesivo[4] ssa / ssä singular
Elativo[4] sta / stä singular
Ilativo Vn

hVn

seen

siin

Adesivo[4] lla / llä singular
Ablativu[4] lta / ltä singular
Alativo[4] lle singular
Esivo na / nä singular
Translativo[4] ksi singular
Abesivo[4] tta / ttä singular
Instructivu[4] n singular
Comitativo ine =

Plural editar

El plural del nominativu y acusativu ye –t (puu|t), pal restu de casos ye –i (puu > pu|i|n:colos árboles) que como yá s'aldericó modifica la(s) vocal(ye) final(ye). ==

Sufixos posesivos editar

La pertenencia espresar en finés con ayuda de los sufixos:

Español Xenitivu

Pronome

Personal

Sustantivu !(Plural)

-t /-i

(Casu) Sufixu

Posesivu[6]

Clíticu(s) Resulta
El mio (minu|n)[7] koira:perru t -nin koira|nin
El to (sinu|n) kissa:gatu -si kissa|si
El so (d'él(la)) häne|n kirja:llibru sta -nsa / -nsä[8]

Vn[9]

kirja|sta|an
El nuesu/a

(me|i|dän) ||| balto:casa ||| i ||| ssa ||| -mme[8] ||| ||| balto|i|ssa

El vuesu/a

(te|i|dän) ||| ||| ||| ||| -nne[8] ||| |||

El so (d'ellos/as) he|i|dän -nsa / -nsä[8]

Vn[9]

==

Orde de los sufixos editar

Los sufixos apaecen nel orde yá vistu nel apartáu Sufixos posesivos. Primero'l plural siguíu del caso, sufixu posesivu y clíticos.

Artículos editar

El finés nun tien artículos nin definíos nin indefiníos. Esti aspeutu espresar colo posición del sustantivu na oración y l'usu del partitivu o'l nominativu. Por casu, los suxetos singulares definíos apaecen de primeres, los indefiníos facer a la fin. El nominativu plural considérase definíu. Los nomes divisibles (agua, pan) indefiníos apaecen en partitivu plural y los definíos en nominativu singular.

Demostrativos editar

Esti/a Esi/a

Aquel(la)

Eso Estos as Esos as

Aquellos as

Esos
ma tuo sy nä|ma[10] nuo[10] ne[10]
mä|n tuo|n se|n nä|i|dean[11][12] non|i|dean[13][14] ni|i|dean[15]
[11] tuo|ta si|tä[16] nä|i|tä non|i|ta ni|i|tä
Ilativo tä|hän tuo|hon sii|hen[17] nä|i|hin non|i|hin nin|i|hin
Inesivo tä|ssä tuo|ssa sii|na[17][18] nä|i|ssä non|i|ssa nin|i|ssä
Elativo tä|stä tuo|sta sii|tä[17][19] nä|i|stä non|i|sta nin|i|stä

El restu de casos formar colos raigaños tä-, tuo-, si-, nä|i-, non|i-, nin|i- + sufixu de casu

Personales editar

Casu Yo Tu Él/Ella Nós/as Vós/as Ellos/as

minä

sinä hän

te | he

Ablativu

minu|lta

sinu|lta häne|ltä me|i|ltä te|i|ltä he|i|ltä
Acusativu

minu|t

sinu|t häne|t me|i|dät te|i|dät he|i|dät
Adesivo minu|lla sinu|lla häne|llä me|i|llä te|i|llä he|i|llä
Alativo minu|lle sinu|lle häne|lle me|i|lle te|i|lle he|i|lle
Elativo minu|sta sinu|sta häne|stä me|i|stä te|i|stä he|i|stä
Xenitivu

minu|n

sinu|n häne|n me|i|dän te|i|dän he|i|dän
Ilativo minu|un sinu|un häne|en me|i|hin te|i|hin he|i|hin
Inesivo minu|ssa sinu|ssa häne|ssä me|i|ssä te|i|ssä he|i|ssä
Partitivu

minu|a || sinu|a || hän|tä

me|i|tä te|i|tä he|i|tä

==

Adjetivo == Grau comparativu = editar

Formación
Partiendo del raigañu flexiva, camúdase la a /ä final de los axetivos bisilábicos por y, estrúyese'l raigañu y añader –mpi. Al tornar esta forma, -mpi camuda a –mpa / -mpä forma susceptible d'alternanza vocálica y consonántica.

Exemplos:

Usu
El términu de la comparanza introducir con kuin o bien ta nel partitivu.

Grau superlativu editar

Formación
Partir del raigañu flexiva. Estrúyense consonantes y vocales y añader in. Al tornar esta forma, camúdase in por impa / impä, forma que puede sufrir compresión consonántica y vocálica. El partitivu singular sicasí fórmase direutamente, añadiendo ta / a -in
Exemplos
Usu

Numberales editar

Cardinal Partitivu Raigañu flexiva Ordinal Raigañu flexiva
1 yksi yh|tä yhte-[20] ensimmäinen ensimmäise-
2 kaksi kah|ta kahte- toinen toise-
3 kolme kolme|a kolme- kolma|s kolma|nte-[21]
4 neljä neljä|ä neljä- neljä|s neljä|nte-
5 viisi viit|tä viite- viide|s[22] "
6 kuusi kuut|ta kuute- kuude|s "
7 seitsemän seitsemä|ä seitsemä- seitsemä|s "
8 kahdeksan kahdeksa|a kahdeksa- kahdeksa|s "
9 yhdeksän yhdeksä|ä yhdeksä- yhdeksä|s "
10 kymmenen kymmen|tä kymmene- kymmene|s "
11 yksi|tois|ta[23]
12 kaksi|tois|ta
13 kolme|tois|ta
14 neljä|tois|ta
15 viisi|tois|ta
16 kuusi|tois|ta
17 seitsemän|tois|ta
18 kahdeksan|tois|ta
19 yhdeksän|tois|ta
20 kaksi|kymmen|tä[24]
21 kaksi|kymmen|tä|yksi
30 kolme|kymmen|tä
40 neljä|kymmen|tä
50 viisi|kymmen|tä
60 kuusi|kymmen|tä
70 seitsemän|kymmen|tä
80 kahdeksan|kymmen|tä
90 yhdeksän|kymmen|tä
100 sata
200 kaksi|sata|a
1000 tuhat
2000 kaksi|tuhat|ta
10.000 kymmenen|tuhat|ta
100.000 sata|tuhat|ta
1.000.000 miljoona
2.000.000 kaksi miljoona|a

Infinitivos editar

Formación
Exemplos
[25] ilmais|ta ol|la pur|ra men|nä juo|da etsi|ä hoky|a
[26] ilmais|ty ol|ly pur|ry men|ny juo|dy etsi|y hoki|y
[27] ilmaisy|ma oly|ma pury|ma meny|mä juo|ma etsi|mä hoke|ma
[28] ilmaisy|minen oly|minen pury|minen meny|minen juo|minen etsi|minen hoke|minen

Formación editar

Si'l raigañu

del infinitivu

termina en:

L'infinitivu

facer en:

Exemplos: Y el raigañu flexiva fórmase: Exemplos:
s ta / tä suhis|ta:bisbisar

juos|ta:correr

ilmais|ta:espresar

julkais|ta: publicar

añadiendo y

a la infinitiva

suhise|n

juose|t

ilmaise|y

julkaise|mme

l la / lä ol|la: ser / tar

foliatel|la:pensar

epäil|lä:duldar

estel|lä:torgar

kuvitel|la:imaxinar

descomprimiendo

la infinitiva

y añadiendo y

ole|n

foliattele|t

epäile|vät

estele|mme

kuvittele|tte

r (2 casos) ra / rä pur|ra:morder

sur|ra:llamentar

descomprimiendo

la infinitiva

y añadiendo y

pure|n

sure|t

n (2 casos) na / nä men|nä:dir

pan|na:poner

descomprimiendo

la infinitiva

y añadiendo y

mene|n

pane|n

diptongo o

vocal llarga | da / dä

juo|da:beber

saa|da:consiguir

analysoi|da:analizar

arkistoi|da:archivar

ennakoi|da:prever

copiando la infinitiva juo|n

saa|t

analysoi

arkistoi|mme

ennakoi|tte

vocal curtia a / ä panta|a:ameyorar

peittä|ä:cubrir

pelasta|a:salvar

rahasta|a:cobrar

sairasta|a:tar enfermu

ampu|a:disparar

copiando la infinitiva paranna|n

peitä|t

pelasta|a

rahasta|mme

sairasta|tte

ampu|vat

-it a / ä mainit|a:mentar

merkit|a:marcar:

palkit|a:premiar

añadiendo se

a la infinitiva

mainitse|n

merkitse|t:

palkitse|y

-et a / ä lyhet|ä:encurtiase

lähet|ä:averase

lämmet|ä:calecer

camudáu la t

por ne

lyhene|n

lähene|t

lämmene|y

-Vt a / ä avat|a:abrir

hypät|ä:saltar

irrot|a:soltase

kaivat|a:deseyar

camudando t

por a / ä

y descomprimiendo

avaa|n

hyppää|t

irtoa|a

kaipaa|mme

Declinación editar

Nominativu
Translativo

Participiu pasáu editar

Activu
Fórmase añadiendo nut / nyt al raigañu del infinitivu. La n inicial del participiu asimilar a la l, r o s final radical (si hai). La t final radical asimilar a la n inicial del participiu.
Al flexionarlo, camudar la ut / yt final por ee.
Pasivu

Exemplos:

Participiu presente editar

Activu
Añadir va / al raigañu flexiva.
Pasivu ;Exemplos.

Presente editar

Formación
El presente d'indicativu nun tien marca especial, los sufixos personales (embaxo) añader direutamente al raigañu flexiva verbal.
minä sinä hän me te he
-n -t [29] -mme -tte -vat / -vät
Sacante la tercer persona, el restu de los sufixos personales estrúin el raigañu.
Negación
Formar col verbu ei conxugáu + la primer persona del singular de presente d'indicativu del verbu en cuestión ensin la n final.
Voz pasiva
Exemplos

Pretéritu imperfectu editar

Formación
Al raigañu flexiva añader la marca del imperfectu i y el sufixu personal nesti orde. La marca del pasáu i provoca cambeos vocálicos, cambeos a los qu'hai que sumar la compresión consonántica siempres y cuando'l suxetu seya de primera o segunda persona y haya una vocal curtia o diptongu ente'l sufixu personal y la(s) consonante(s) a estruyir.
Negación
Formar col verbu ei debidamente conxugáu + el participiu pasáu activu del verbu en cuestión.
Voz pasiva
Negación
Formar col verbu ei debidamente conxugáu + el participiu pasáu pasivu del verbu en cuestión.
Exemplos

Pretéritu perfectu editar

Formación
Verbu ol|la conxugáu nel presente d'indicativu más el Participiu pasáu en singular o plural dependiendo de la persona.
Negación
Verbu ei conxugáu + ole + participiu pasáu en singular o plural.
Voz pasiva
Negación
Exemplos

Pretéritu pluscuamperfeutu editar

Formación
Verbu ol|la conxugáu nel pretéritu imperfectu d'indicativu + el participiu pasáu en singular o plural dependiendo de la persona.
Negación
Verbu ei conxugáu + participiu pasáu de olla en singular o plural + participiu pasáu en singular o plural.
Voz pasiva
Negación
Exemplos

Futuru editar

Nun tien. Espresar col presente.

Condicional editar

Formación
Raigañu flexiva + isi + sufixu personal. isi modifica la vocales finales radicales.
Negación
ei conxugáu + condicional afirmativu ensin sufixu personal.
Voz pasiva
Negación
Exemplos

Imperativu editar

Formación
L'imperativu ye especial en dellos sentíos:
  1. Escarez de primera personal del singular (defeutivu)
  2. La marca del imperativu y el sufixu personal tán fundíos de tal manera que nun se puede dicir onde termina la una y empieza l'otru #

Toles persones sacante la segunda del singular derívense direutamente del primer infinitivu.

  1. Negar ensin ei
  2. L'oxetu direutu definíu nun se marca (n) pa la primera y segunda persona.
minä sinä hän me te se
- 
[30] -koon

-köön

-kaamme

-käämme

-kaa

-kää

-koot

-kööt

Negativu |

rowspan=2 | -

älä + imperativu

afirmativu || äl|köön ||| äl|käämme

äl|kää äl|kööt
+ raigañu del infinitivu sufijada con ko /

Potencial editar

Úsase raramente.

Formación
Partiendo del participiu pasáu activu, camudar el ut / yt final por y.
Negación
Similarmente al restu de casos, pasando'l sufixu de persona del verbu en cuestión al verbu negativu ei.

Tener editar

A falta de verbu tener, el finés espresa la pertenencia cola siguiente estructura:

  • Posesor n'adesivo (o inesivo) +
  • Tercer persona del singular, presente d'indicativu de ol|la:ser / tar, on +
  • El / los oxetu(s) teníu(s)

Irregulares editar

ol|la ei
minä ole|n -n y|n
sinä ole|t -t y|t
hän on -V ei
mme -mme y|mme
tte -tte y|tte
vat -vat / -vät ei|vät

Léxicu editar

Derivación editar

Composición editar

Referencies editar

  1. Esceición. En pallabres d'orixe estranxeru namái la compresión cuantitativa suel tener llugar
  2. Vocal llarga
  3. Diptongu termináu en i
  4. 4,00 4,01 4,02 4,03 4,04 4,05 4,06 4,07 4,08 4,09 Estrúi consonantes
  5. Estrúi vocales
  6. El sufixu posesivu se "come" el plural del nominativu –t y la postrera consonante de los casos terminaos en consonante (p.ej. xenitivu:n, ilativo:Vn / hVn / seen / siin)
  7. Úsase cuando se desea acentuar la posesión
  8. 8,0 8,1 8,2 8,3 Magar el so aspeutu, nun estrúi consonantes
  9. 9,0 9,1 Úsase Vn cuando'l casu temina en vocal (p.ej. inesivo:ssa / ssä)
  10. 10,0 10,1 10,2 Plural irregular n- > t-
  11. 11,0 11,1 Pierde la segunda sílaba – nel restu de los casos
  12. Según les regles de compresión vocálica tendría de perder la ä
  13. Notar el doble plural n-i-
  14. Sufre compresión vocálica
  15. Según les regles de compresión vocálica tendría de perder la y
  16. Cambéu vocálicu irregular
  17. 17,0 17,1 17,2 i llarga
  18. Paecer al inesivo
  19. Paecer al partitivu
  20. Ver Tipos radicales
  21. El raigañu flexiva del ordinal ye pola so forma, candidata a compresión
  22. La s del ordinal estrúi'l raigañu
  23. Los númberos del 11 al 19 formar cola unidá más el partitivu de toinen = tois|ta
  24. Los múltiplos de 10 formar cola decena más el partitivu de diez:kymmenen = kymmen|tä
  25. Ye la forma que figura nos diccionarios
  26. Partiendo de primer infinitivu, camudar la a / ä final por y y la y darréu a la izquierda del sufixu (si hai) por una i
  27. Añadir ma / al raigañu flexiva verbal
  28. Añadir minen al raigañu flexiva verbal
  29. Allargar la vocal curtia anterior. Los diptongos y vocales llargues nun s'allargar
  30. Ye igual a la primer persona del singular del presente d'indicativu ensin el sufixu personal n

Bibliografía editar

  • Fred Karlsson. Finnish. An essential grammar. Routledge
  • Colloquial Finnish. Daniel Abondolo. Routledge

Enllaces esternos editar

Fuentes editar