Gramática del maya yucateco

El maya, tamién conocíu como maya yucateco, ye un idioma perteneciente a la familia de les llingües mayenses. La so gramática ye similar a la d'otres llingües mayes del norte de Guatemala y Belice. El maya tien como base morfemes monosilábicos, esto ye, pallabres o elementos pa la formación de les mesmes qu'aguanten l'analís morfolóxicu. La llingua maya economiza vocales, pero nun llega a producir agrupamientos de consonantes demasiáu complexos nuna sola sílaba. Tampoco se da nel maya l'agrupamientu de vocales de índole aglutinante, a diferencia d'otres llingües de Méxicu y Centroamérica; manifiéstase la contraición en munches pallabres, y cada una de les que dexa'l vezu vuélvese exa de la sílaba.

Carauterístiques xenerales

El maya ye una llingua complexa pa quien estudia les llingües indoeuropees. Hai qu'entender que'l mundu mesoamericanu entendía'l mundu de manera distinta, y por ello describía lo que lu arrodiaba de bien diverses maneres. Los mayistes pudieron descifrar los glifos de la vieya escritura maya que sirvieron de base pa la interpretación de la fala contemporánea de la península de Yucatán. La llingua maya de Yucatán ye de tipu sintéticu; esto significa qu'usa formes complexes pa espresar idees tamién complexes. Nun hai artículos, nin xéneru. Nun esiste'l manera infinitivu, y munchos verbos paecen nomes y tienen la doble función.

Anque'l xéneru nun esiste, sí hai prefixos que pueden estremar a les pallabres, por casu: non yá esiste'l prefixu masculín y femenín en delles pallabres: tamién el xéneru animáu, l'inanimáu y el sagráu. Los prefixos asítiense acorde a la so interpretación, pero tamién hai otros prefixos pa numberales que representen a seres animaos ya inanimaos (animales y plantes) o bien a oxetos blandos, redondos o boludos.

Descripción llingüística

Fonoloxía

Na llingua maya de Yucatán abonden los soníos consonánticos sordos. Una carauterística notable del maya yucateco, que comparte con munches otres llingües mayenses, ye l'usu de consonantes glotalizaes a les que se-yos amiesta un signu ortográficu ( ' ), denomináu glotal.

El maya consta de 19 consonantes y 5 vocales:

Minúscules	b	ch	ch'	j	k	k'	l	m	n	p	p'	s	t	t'	ts	ts'	w	x	y
Mayúscules	B	Ch	Ch'	J	K	K'	L	M	N	P	P'	S	T	T'	Ts	Ts'	W	X	Y

Minúscules	y \| i	o
Mayúscules	Y \| I \| O \| O

Estes vocales pronúnciense acordies cola forma d'allugamientu de los acentos, que denominar tonos:

áa	aa	áa'	a'
ée	ee	ée'	y'
íi	ii	i'i	íi'	i'
óo	oo	óo'	o'
úu	uu	úu'	o'

Sustantivu

El sustantivu ye la categoría gramatical que designa les entidaes: persones, animales, plantes, coses, etcétera.

máak persona

ch'íich' páxaru

lool flor

xanab zapatu

Xéneru

La mayoría de los sustantivos escarecen de xéneru gramatical. Sicasí, ye posible estremar los xéneros gramaticales masculín y femenín en dellos sustantivos que s'apliquen puramente a seres masculinos o femeninos.

xiib home

ko'olel muyer

xi'ipal rapazu

ch'úupal mochacha

El sustantivu que designa a la persona que realiza l'acción d'un verbu puede formase colos prefixos j- o x- si referir a un home o a una muyer, respeutivamente.

paax faer música → j-paax músicu, home que fai música o x-paax música, muyer que fai música

ts'íib escribir → j-ts'íib escritor, home qu'escribe o x-ts'íib escritora, muyer qu'escribe

Nel casu de los animales, antepónense les pallabres xibil o ch'upul si referir a un machu o a una fema, respeutivamente.

wakax ganáu vacuno → xibil wakax toru o ch'upul wakax vaca

tsíimin ganáu equino → xibil tsíimin caballu o ch'upul tsíimin yegua

Númberu

El plural de los sustantivos llógrase amestando'l sufixu -o'ob.

wíinik humanu → wíiniko'ob persones

peek' perru → peek'o'ob perros

xíiw yerba → xíiwo'ob yerbes

tuup arete → tuupo'ob aretes

Si'l sustantivu termina con una vocal glotalizada, el plural fórmase amestando'l sufixu -ob.

na' madre → na'ob madres

tso' pavu → tso'ob pavos

che' árbol → che'ob árboles

ja' agua → ja'ob agües

Los sustantivos que termina con -a el procedentes del sustantivu paal, neñu, formen el plural amestando'l sufixu -a el. Sicasí, ye posible amestar el sufixu -o'ob a la pluralización anterior, quedando -alo'ob, lo que constitúi un doble pluralización.

xi'ipalal o xi'ipalalo'ob rapazos

ch'úupalal o ch'úupalalo'ob mochaches

Formación de sustantivos

Derivación

Los axetivos pueden volvese sustantivos astractos amestando'l sufixu -il. El sustantivu formáu reflexa la cualidá del axetivu.

óotsil probe → óotsilil probeza

ayik'a el ricu → ayik'alil riqueza

Los axetivos que formen parte de construcciones col sustantivos óol, mente, espíritu, ánimu, ser, riquen el sufixu -a el pa volvese sustantivos astractos:

ki'imak óol feliz → ki'imak óolal felicidá

toj óol saludable → toj óolal salú

Los verbos pueden utilizase como sustantivos dependiendo del contestu de la oración.

xook estudiar o l'estudiu

janal comer o la comida

Composición

La unión de pallabres nuna sola puede formar sustantivos:

Sustantivu + sustantivu: beel camín + ch'o' mure → beelch'o' travesal

Axetivu + sustantivu: yá'ax verde + che' árbol → yá'axche' ceiba

Verbu + sustantivu: pa' quebrar + p'úul cántaru → pa'ap'úul piñata

Axetivos

L'axetivu ye la categoría gramatical que designa les cualidaes del sustantivu.

chowak llargu

sak blancu

bek'ech delgáu

síis fríu

Xéneru

Los axetivos escarecen de xéneru gramatical, con esceición de dos:

ki'ichkelem guapu, formosu, llindu, bellu, bonitu (puramente pa homes)

ki'ichpam guapa, formosa, atiesta, bella, guapa (puramente pa muyeres)

Pa los animales, les plantes y les coses, utilízase:

jats'uts formosu, llindu, bonitu

Númberu

Los axetivos se pluralizan cola adición del posfijo "-o'ob'", y el distributivu llógrase amestando'l sufixu -tak, quedando -tako'ob, lo que constitúi una pluralización que infoma a la escucha de la naturaleza individual de cada elementu del conxuntu, daqué según "cada unu d'ellos ye".

kóom curtiu → kóomtak o kóomtako'ob pequeños

chak colloráu → chaktak o chaktako'ob colloraos

polok gordu → poloktak o poloktako'ob gordos

chokoj caliente → chokojtak o chokojtako'ob calientes

Los axetivos mejen y nuuk son plurales. Sicasí, tamién se-yos puede amestar el sufixu -tak y, inclusive, -tako'ob.

mejen, mejentak o menjentako'ob pequeños

nuuk, nuuktak o nuuktako'ob grandes

Formación d'axetivos

Derivación

Los sustantivos pueden volvese axetivos amestando'l sufixu -il, lo que designa una rellación colo qu'espresa'l sustantivu.

na' madre → na'il maternu, maternal

k'áax monte → k'áaxil montés

Los axetivos xentilicios fórmense amestando'l sufixu -il a los nomes de pueblos y ciudaes.

Jo' Mérida → jo'il meridano

Saci' Valladolid → saci'il vallisoletano

Los axetivos deverbales o participios fórmense amestando -a'an al raigañu del verbu:

k'aal cerrar → k'nala'an zarráu

Los axetivos de naturaleza esencial fórmense amestando'l sufixu -Vl al raigañu del verbu, onde V representa la vocal del raigañu del verbu.

xaak güexar → xaakal güexáu

Los axetivos posicionales fórmense amestando'l sufixu -Vkbal al raigañu del verbu, onde V representa la vocal del raigañu del verbu.

chiltal chase → chilikbal cháu

kultal sentase → kulukbal sentáu

Los axetivos de tratamientu fórmense amestando'l sufixu -bil al raigañu del verbu y designa l'acción recibió o tien de recibir el sustantivu.

chaak salcochar → chakbil salcochado

Los axetivos de posibilidá fórmense amestando'l sufixu -be'en al raigañu del verbu y designa la posibilidá de realizar nél l'acción qu'ésti indica:

xook lleer, cuntar → xokbe'en legible, contable

Interacción col sustantivu

Posición

Por regla gramatical, l'axetivu asítiase antes del sustantivu de normal.

chich duru + tuunich piedra → chich tuunich piedra dura

boox negru + miis gatu → boox miis gatu negru

Ensin embago, ye posible atopalo dempués del sustantivu.

tuunich chich piedra dura

miis boox gatu negru

Concordanza

Per regla gramatical, cuando se xunen un axetivu y un sustantivu, xeneralmente namái esti postreru presenta la marcación plural.

nojoch grande + kuum olla → nojoch kuumo'ob olles grandes

taam fondu + ch'y'en pozu → taam ch'y'eno'ob pozos fondos

Sicasí, ye posible pluralizar namái l'axetivu o dambos elementos, inclusive cola doble pluralización del axetivu.

nojochtak kuum, nojochtak kuumo'ob o nojochtako'ob kuumo'ob olles grandes

taamtak ch'y'en, taamtak ch'y'eno'ob o taamtako'ob ch'y'eno'ob pozos fondos

Por regla gramatical, cuando s'utilicen los axetivos mejen y nuuk, xeneralmente'l sustantivu permanez en singular.

mejen pequeños + kay peces → mejen kay pexes pequeños

nuuk grandes + abal ciruela → nuuk abal cirueles grandes

Sicasí, ye posible pluralizar el sustantivu o amesta-y al axetivu los sufixos pluralizadores, lo que puede constituyir una cuádruple pluralización.

mejentak kay, mejentako'ob kay, mejen kayo'ob, mejentak kayo'ob o mejentako'ob kayo'ob pexes pequeños

nuuktak abal, nuuktako'ob abal, nuuk abalo'ob, nuuktak abalo'ob o nuuktako'ob abalo'ob cirueles grandes

Determinante

El determinante ye la categoría gramatical que fai específica la entidá designada pol sustantivu. Esisten distintos tipos de determinantes: demostrativos, posesivos, numberales.

Demostrativu

Los determinantes demostrativos tienen una función deíctica, esto ye, señalen específicamente la entidá designada pol sustantivu. Estos determinantes tienen una forma discontinua y tán constituyíos pola pallabra -y y los sufixos -a', -o' y -y' según el casu.

-y -a' esti, esta, estos, estes

-y -o' eso, esa, esos, eses

-y -y' aquel, aquella, aquellos, aquelles

Por cuenta de la forma discontinua, el sustantivu queden enmarcáu polos determinantes posesivos.

-y otocha' esta casa

-y otocho' esa casa

-y otoche' aquella casa

Si'l sustantivu ye plural, el sufixu asítiase dempués de la marcación del plural.

-y otocho'oba' estes cases

-y otocho'obo' eses cases

-y otocho'obe' aquelles cases

Si, amás hai unu o más axetivos, tamién queden enmarcaos polos determinantes posesivos.

-y túunben otocho'oba' estes cases nueves

-y túunben otocho'obo' eses cases nueves

-y túunben otocho'obe' aquelles cases nueves

Numberal

Cuando s'usa la numberación definida nun ye necesariu asitiar el numberal indefiníu -o'ob, que davezu sí s'usa n'español. El numberal dependiente amestar pa cuntar daqué; el numberal kúul úsase namái pa árboles y plantes; el numberal p'éel úsase namái pa coses inanimaes; el numberal túul úsase namái pa seres animaos o seres vivos; el numberal ts'íit usar pa coses delgaes o llargues como les vares, veles o llapiceros; el numberal wóol usar pa cuntar coses boludas o amasaes, y el numberal lóoch' sirve pa cuntar puñaos de coses.

Númberu !width="150px"\|Numberal dependiente !width="150px"\|Sustantivu !width="150px"\|Traducción
jun	kúul	yá'axche'	una ceiba
ka'a	p'éel	t'aan	dos pallabres
óox	túul	peek'	trés perros
kan	ts'íit	ch'ilib	cuatro vares
jo'o	wóol	k'eyem	cinco boles de pozole
wak	lóoch'	ixi'im	seis puñado de maíz

Pronomes

Pronomes personales

Los pronomes personales son morfemes gramaticales ensin conteníu léxico que, nuna oración, usualmente (anque non siempres) referir a oxetos, persones o animales.

Persona	Singular maya	Singular español	Plural maya
Primer	Teen	To'on	Nós(as)
Teech	Tu, usté, vos	Te'ex	Ustedes, vós(as)
Tercer	Leti'	Leti'ob	Ellos(as)

Pronomes dependientes

Los pronomes dependientes nun tienen un significáu por sigo solos, sinón que lo adquieren cuando son antecedíos por verbos nes conxugaciones del presente habitual y presente actual.

Persona	Pronome personal singular	Pronome dependiente singular	Pronome personal plural	Pronome dependiente plural
Primer	Teen	in	To'on	k
Teech	Te'ex	a...y'ex
Tercer	Leti'	Letio'ob	o...o'ob

Pronome posesivu

Pronome dependiente !width="150px"\|Partícula posesiva namái en vocales	Sustantivu !width="150px"\|Traducción
in	w	áak	la mio tortúa
a	w	áak	la to tortúa
o	y	áak	la so tortúa
k	w	áak	nuesa tortúa
a	w	áake'ex	vuesa tortúa
o	y	áako'ob	la so tortúa

Presente actual

Persones	Tiempu actual	Pronome dependiente !width="150px"\|Verbu !width="150px"\|Traducción
tene'	táan	in	t'aan	"Yo toi falando." (llit. "Yo ta asocediendo la mio fala.")
teche'	táan	a	t'aan	"Tu tas falando." (llit. "Tu ta asocediendo la to fala.")
leti'y'	táan	o	t'aan	"Él/Ella ta falando." (llit. "Él/ella ta asocediendo la so fala.")
to'one'	táan	k	t'aan	"Nós tamos falando." (llit. "Nós ta asocediendo la nuesa fala.")
te'exe'	táan	a	t'aane'ex	"Ustedes tán falando." (llit. "Vós ta asocediendo la vuesa fala.")
leti'obe	táan	o	t'aano'ob	"Ellos/as tán falando." (llit. "Ellos/elles ta asocediendo la so fala.")

Presente habitual o simple

Persones	Tiempu habitual dependiente !width="150px"\|Verbu !width="150px"\|Traducción	Verbu intransitivu !width="150px"\|Voz pasiva
tene'	kin	t'aan	"Yo falo."	kin t'anik	"Yo falar."	ku t'aanal
teche'	ka	t'aan	"Tu fales."	ka t'anik	ku t'aanal
leti'y'	ku	t'aan	"Él/Ella fala."	ku t'anik	ku t'aanal
to'one'	k	t'aan	"Nós falamos."	k t'anik	ku t'aanal
te'exe'	ka	t'aane'ex	"Ustedes falen."	ka t'anike'ex	ku t'aanale'ex
leti'obe	ku	t'aano'ob	"Ellos/as falen."	ellos/as falar \|ku t'aanalo'ob

Focalización

Tien De notase qu'un verbu y un sustantivu pueden tener la mesma traducción, polo que se ta recurriendo a los pronomes dependiente y posesivu pa estremar la pallabra y el verbu:

(1a) Tene' kin t'aan tin t'aan

"Yo falo la mio llingua."

(1b) Teche' ka mean ta wotoch

"Tu constrúis la to casa."

Pretéritu

Persones	Partícula !width="150px"\|Verbu !width="150px"\|Tiempu habitual dependiente !width="150px"\|Traducción
tene'	j	t'aan	najen	Yo falé.
teche'	j	t'aan	najech	Tu falasti.
leti'y'	j	t'aan	naji	Él/Ella faló.
to'one'	j	t'aan	najo'on	Nós falamos.
te'exe'	j	t'aan	naje'ex	Ellos/as falaron.
letio'obe	j	t'aan	najo'ob	Ustedes falaron.

Futuru

Persones	Partícula !width="150px"\|Verbu !width="150px"\|Tiempu habitual dependiente !width="150px"\|Traducción
tene'	bíin	t'aan	naken	Yo voi falar.
teche'	bíin	t'aan	nakech	Tu vas falar.
leti'y'	bíin	t'aan	naki	Él/Ella va falar.
to'one'	bíin	t'aan	nako'on	Nós vamos falar.
te'exe'	bíin	t'aan	nake'ex	Ellos/as van falar.
letio'obe	bíin	t'aan	nako'ob	Ustedes van falar.

Mostrariu de léxicu

Espresiones frecuentes:

Bix a beel

"¿Cómo te va?" (lliteralmente: "¿Cómo ta'l to camín?")

Ma'alob, kux teech.

"Bien, ¿y tu?"

Bey xan teen.

"Igual yo."

Bix a k'aaba’.

"¿Cómo te llames?" (lliteralmente: "¿Cómo ye'l to nome?")

In k'aaba'y' Jorge

El mio nome ye Jorge.

Jach ki'imak in wóol in k'ajóolt kech.

"Encantáu de conocete." (lliteralmente: "Bien feliz el mio ser de conocete")

Ver tamién

Referencies

Enllaces esternos

Yich Táanil Ju'un. Proyeutu de la Incubadora de Wikimedia pa una Wikipedia en llingua maya.
Cursu de maya pola UADY