Gramática del maya yucateco

El maya, tamién conocíu como maya yucateco, ye un idioma perteneciente a la familia de les llingües mayenses. La so gramática ye similar a la d'otres llingües mayes del norte de Guatemala y Belice. El maya tien como base morfemes monosilábicos, esto ye, pallabres o elementos pa la formación de les mesmes qu'aguanten l'analís morfolóxicu. La llingua maya economiza vocales, pero nun llega a producir agrupamientos de consonantes demasiáu complexos nuna sola sílaba. Tampoco se da nel maya l'agrupamientu de vocales de índole aglutinante, a diferencia d'otres llingües de Méxicu y Centroamérica; manifiéstase la contraición en munches pallabres, y cada una de les que dexa'l vezu vuélvese exa de la sílaba.

Carauterístiques xenerales

editar

El maya ye una llingua complexa pa quien estudia les llingües indoeuropees. Hai qu'entender que'l mundu mesoamericanu entendía'l mundu de manera distinta, y por ello describía lo que lu arrodiaba de bien diverses maneres. Los mayistes pudieron descifrar los glifos de la vieya escritura maya que sirvieron de base pa la interpretación de la fala contemporánea de la península de Yucatán. La llingua maya de Yucatán ye de tipu sintéticu; esto significa qu'usa formes complexes pa espresar idees tamién complexes. Nun hai artículos, nin xéneru. Nun esiste'l manera infinitivu, y munchos verbos paecen nomes y tienen la doble función.

Anque'l xéneru nun esiste, sí hai prefixos que pueden estremar a les pallabres, por casu: non yá esiste'l prefixu masculín y femenín en delles pallabres: tamién el xéneru animáu, l'inanimáu y el sagráu. Los prefixos asítiense acorde a la so interpretación, pero tamién hai otros prefixos pa numberales que representen a seres animaos ya inanimaos (animales y plantes) o bien a oxetos blandos, redondos o boludos.

Descripción llingüística

editar

Fonoloxía

editar

Na llingua maya de Yucatán abonden los soníos consonánticos sordos. Una carauterística notable del maya yucateco, que comparte con munches otres llingües mayenses, ye l'usu de consonantes glotalizaes a les que se-yos amiesta un signu ortográficu ( ' ), denomináu glotal.

El maya consta de 19 consonantes y 5 vocales:

Minúscules b ch ch' j k k' l m n p p' s t t' ts ts' w x y
Mayúscules B Ch Ch' J K K' L M N P P' S T T' Ts Ts' W X Y


Minúscules

y | i

o

Mayúscules

Y | I | O | O


Estes vocales pronúnciense acordies cola forma d'allugamientu de los acentos, que denominar tonos:

áa aa

áa'

a'
ée ee

ée'

y'
íi ii i'i íi' i'
óo oo

óo'

o'
úu uu

úu'

o'

Sustantivu

editar

El sustantivu ye la categoría gramatical que designa les entidaes: persones, animales, plantes, coses, etcétera.

máak persona
ch'íich' páxaru
lool flor
xanab zapatu

Xéneru

editar

La mayoría de los sustantivos escarecen de xéneru gramatical. Sicasí, ye posible estremar los xéneros gramaticales masculín y femenín en dellos sustantivos que s'apliquen puramente a seres masculinos o femeninos.

xiib home
ko'olel muyer
xi'ipal rapazu
ch'úupal mochacha

El sustantivu que designa a la persona que realiza l'acción d'un verbu puede formase colos prefixos j- o x- si referir a un home o a una muyer, respeutivamente.

paax faer músicaj-paax músicu, home que fai música o x-paax música, muyer que fai música
ts'íib escribirj-ts'íib escritor, home qu'escribe o x-ts'íib escritora, muyer qu'escribe

Nel casu de los animales, antepónense les pallabres xibil o ch'upul si referir a un machu o a una fema, respeutivamente.

wakax ganáu vacunoxibil wakax toru o ch'upul wakax vaca
tsíimin ganáu equinoxibil tsíimin caballu o ch'upul tsíimin yegua

Númberu

editar

El plural de los sustantivos llógrase amestando'l sufixu -o'ob.

wíinik humanuwíiniko'ob persones
peek' perrupeek'o'ob perros
xíiw yerbaxíiwo'ob yerbes
tuup aretetuupo'ob aretes

Si'l sustantivu termina con una vocal glotalizada, el plural fórmase amestando'l sufixu -ob.

na' madrena'ob madres
tso' pavutso'ob pavos
che' árbolche'ob árboles
ja' aguaja'ob agües

Los sustantivos que termina con -a el procedentes del sustantivu paal, neñu, formen el plural amestando'l sufixu -a el. Sicasí, ye posible amestar el sufixu -o'ob a la pluralización anterior, quedando -alo'ob, lo que constitúi un doble pluralización.

xi'ipalal o xi'ipalalo'ob rapazos
ch'úupalal o ch'úupalalo'ob mochaches

Formación de sustantivos

editar

Derivación

editar

Los axetivos pueden volvese sustantivos astractos amestando'l sufixu -il. El sustantivu formáu reflexa la cualidá del axetivu.

óotsil probeóotsilil probeza
ayik'a el ricuayik'alil riqueza

Los axetivos que formen parte de construcciones col sustantivos óol, mente, espíritu, ánimu, ser, riquen el sufixu -a el pa volvese sustantivos astractos:

ki'imak óol felizki'imak óolal felicidá
toj óol saludabletoj óolal salú

Los verbos pueden utilizase como sustantivos dependiendo del contestu de la oración.

xook estudiar o l'estudiu
janal comer o la comida

Composición

editar

La unión de pallabres nuna sola puede formar sustantivos:

Sustantivu + sustantivu: beel camín + ch'o' murebeelch'o' travesal
Axetivu + sustantivu: yá'ax verde + che' árbolyá'axche' ceiba
Verbu + sustantivu: pa' quebrar + p'úul cántarupa'ap'úul piñata

Axetivos

editar

L'axetivu ye la categoría gramatical que designa les cualidaes del sustantivu.

chowak llargu
sak blancu
bek'ech delgáu
síis fríu

Xéneru

editar

Los axetivos escarecen de xéneru gramatical, con esceición de dos:

ki'ichkelem guapu, formosu, llindu, bellu, bonitu (puramente pa homes)
ki'ichpam guapa, formosa, atiesta, bella, guapa (puramente pa muyeres)

Pa los animales, les plantes y les coses, utilízase:

jats'uts formosu, llindu, bonitu

Númberu

editar

Los axetivos se pluralizan cola adición del posfijo "-o'ob'", y el distributivu llógrase amestando'l sufixu -tak, quedando -tako'ob, lo que constitúi una pluralización que infoma a la escucha de la naturaleza individual de cada elementu del conxuntu, daqué según "cada unu d'ellos ye".

kóom curtiukóomtak o kóomtako'ob pequeños
chak colloráuchaktak o chaktako'ob colloraos
polok gordupoloktak o poloktako'ob gordos
chokoj calientechokojtak o chokojtako'ob calientes

Los axetivos mejen y nuuk son plurales. Sicasí, tamién se-yos puede amestar el sufixu -tak y, inclusive, -tako'ob.

mejen, mejentak o menjentako'ob pequeños
nuuk, nuuktak o nuuktako'ob grandes

Formación d'axetivos

editar

Derivación

editar

Los sustantivos pueden volvese axetivos amestando'l sufixu -il, lo que designa una rellación colo qu'espresa'l sustantivu.

na' madrena'il maternu, maternal
k'áax montek'áaxil montés

Los axetivos xentilicios fórmense amestando'l sufixu -il a los nomes de pueblos y ciudaes.

Jo' Méridajo'il meridano
Saci' Valladolidsaci'il vallisoletano

Los axetivos deverbales o participios fórmense amestando -a'an al raigañu del verbu:

k'aal cerrark'nala'an zarráu

Los axetivos de naturaleza esencial fórmense amestando'l sufixu -Vl al raigañu del verbu, onde V representa la vocal del raigañu del verbu.

xaak güexarxaakal güexáu

Los axetivos posicionales fórmense amestando'l sufixu -Vkbal al raigañu del verbu, onde V representa la vocal del raigañu del verbu.

chiltal chasechilikbal cháu
kultal sentasekulukbal sentáu

Los axetivos de tratamientu fórmense amestando'l sufixu -bil al raigañu del verbu y designa l'acción recibió o tien de recibir el sustantivu.

chaak salcocharchakbil salcochado

Los axetivos de posibilidá fórmense amestando'l sufixu -be'en al raigañu del verbu y designa la posibilidá de realizar nél l'acción qu'ésti indica:

xook lleer, cuntarxokbe'en legible, contable

Interacción col sustantivu

editar

Posición

editar

Por regla gramatical, l'axetivu asítiase antes del sustantivu de normal.

chich duru + tuunich piedrachich tuunich piedra dura
boox negru + miis gatuboox miis gatu negru

Ensin embago, ye posible atopalo dempués del sustantivu.

tuunich chich piedra dura
miis boox gatu negru

Concordanza

editar

Per regla gramatical, cuando se xunen un axetivu y un sustantivu, xeneralmente namái esti postreru presenta la marcación plural.

nojoch grande + kuum ollanojoch kuumo'ob olles grandes
taam fondu + ch'y'en pozutaam ch'y'eno'ob pozos fondos

Sicasí, ye posible pluralizar namái l'axetivu o dambos elementos, inclusive cola doble pluralización del axetivu.

nojochtak kuum, nojochtak kuumo'ob o nojochtako'ob kuumo'ob olles grandes
taamtak ch'y'en, taamtak ch'y'eno'ob o taamtako'ob ch'y'eno'ob pozos fondos

Por regla gramatical, cuando s'utilicen los axetivos mejen y nuuk, xeneralmente'l sustantivu permanez en singular.

mejen pequeños + kay pecesmejen kay pexes pequeños
nuuk grandes + abal ciruelanuuk abal cirueles grandes

Sicasí, ye posible pluralizar el sustantivu o amesta-y al axetivu los sufixos pluralizadores, lo que puede constituyir una cuádruple pluralización.

mejentak kay, mejentako'ob kay, mejen kayo'ob, mejentak kayo'ob o mejentako'ob kayo'ob pexes pequeños
nuuktak abal, nuuktako'ob abal, nuuk abalo'ob, nuuktak abalo'ob o nuuktako'ob abalo'ob cirueles grandes

Determinante

editar

El determinante ye la categoría gramatical que fai específica la entidá designada pol sustantivu. Esisten distintos tipos de determinantes: demostrativos, posesivos, numberales.

Demostrativu

editar

Los determinantes demostrativos tienen una función deíctica, esto ye, señalen específicamente la entidá designada pol sustantivu. Estos determinantes tienen una forma discontinua y tán constituyíos pola pallabra -y y los sufixos -a', -o' y -y' según el casu.

-y -a' esti, esta, estos, estes
-y -o' eso, esa, esos, eses
-y -y' aquel, aquella, aquellos, aquelles

Por cuenta de la forma discontinua, el sustantivu queden enmarcáu polos determinantes posesivos.

-y otocha' esta casa
-y otocho' esa casa
-y otoche' aquella casa

Si'l sustantivu ye plural, el sufixu asítiase dempués de la marcación del plural.

-y otocho'oba' estes cases
-y otocho'obo' eses cases
-y otocho'obe' aquelles cases

Si, amás hai unu o más axetivos, tamién queden enmarcaos polos determinantes posesivos.

-y túunben otocho'oba' estes cases nueves
-y túunben otocho'obo' eses cases nueves
-y túunben otocho'obe' aquelles cases nueves

Numberal

editar

Cuando s'usa la numberación definida nun ye necesariu asitiar el numberal indefiníu -o'ob, que davezu sí s'usa n'español. El numberal dependiente amestar pa cuntar daqué; el numberal kúul úsase namái pa árboles y plantes; el numberal p'éel úsase namái pa coses inanimaes; el numberal túul úsase namái pa seres animaos o seres vivos; el numberal ts'íit usar pa coses delgaes o llargues como les vares, veles o llapiceros; el numberal wóol usar pa cuntar coses boludas o amasaes, y el numberal lóoch' sirve pa cuntar puñaos de coses.

Númberu !width="150px"|Numberal

dependiente !width="150px"|Sustantivu !width="150px"|Traducción


jun kúul yá'axche' una ceiba
ka'a p'éel t'aan dos pallabres
óox túul peek' trés perros
kan ts'íit ch'ilib cuatro vares
jo'o wóol k'eyem cinco boles de pozole
wak lóoch' ixi'im seis puñado de maíz

Pronomes

editar

Pronomes personales

editar

Los pronomes personales son morfemes gramaticales ensin conteníu léxico que, nuna oración, usualmente (anque non siempres) referir a oxetos, persones o animales.

Persona Singular maya Singular español Plural maya Plural español
Primer Teen

To'on

Nós(as)

Teech

Tu, usté, vos Te'ex Ustedes, vós(as)
Tercer Leti'

Leti'ob

Ellos(as)

Pronomes dependientes

editar

Los pronomes dependientes nun tienen un significáu por sigo solos, sinón que lo adquieren cuando son antecedíos por verbos nes conxugaciones del presente habitual y presente actual.

Persona Pronome personal
singular
Pronome dependiente
singular
Pronome personal
plural
Pronome dependiente
plural
Primer Teen in To'on k

Teech

Te'ex

a...y'ex
Tercer Leti'

Letio'ob

o...o'ob

Pronome posesivu

editar
Pronome dependiente !width="150px"|Partícula posesiva namái en

vocales

Sustantivu !width="150px"|Traducción
in w áak la mio tortúa
a w áak la to tortúa
o y áak la so tortúa
k w áak nuesa tortúa
a w áake'ex vuesa tortúa
o y áako'ob la so tortúa


Presente actual

editar
Persones Tiempu actual Pronome dependiente !width="150px"|Verbu !width="150px"|Traducción


tene' táan in t'aan "Yo toi falando." (llit. "Yo ta asocediendo la mio fala.")
teche' táan a t'aan "Tu tas falando." (llit. "Tu ta asocediendo la to fala.")
leti'y' táan o t'aan "Él/Ella ta falando." (llit. "Él/ella ta asocediendo la so fala.")
to'one' táan k t'aan "Nós tamos falando." (llit. "Nós ta asocediendo la nuesa fala.")
te'exe' táan a t'aane'ex "Ustedes tán falando." (llit. "Vós ta asocediendo la vuesa fala.")
leti'obe táan o t'aano'ob "Ellos/as tán falando." (llit. "Ellos/elles ta asocediendo la so fala.")

Presente habitual o simple

editar
Persones Tiempu habitual dependiente !width="150px"|Verbu !width="150px"|Traducción


Verbu intransitivu !width="150px"|Voz

pasiva

tene' kin t'aan "Yo falo." kin t'anik "Yo falar." ku t'aanal
teche' ka t'aan "Tu fales." ka t'anik ku t'aanal
leti'y' ku t'aan "Él/Ella fala." ku t'anik ku t'aanal
to'one' k t'aan "Nós falamos." k t'anik ku t'aanal
te'exe' ka t'aane'ex "Ustedes falen." ka t'anike'ex ku t'aanale'ex
leti'obe ku t'aano'ob "Ellos/as falen." ellos/as falar |ku t'aanalo'ob

Focalización

editar

Tien De notase qu'un verbu y un sustantivu pueden tener la mesma traducción, polo que se ta recurriendo a los pronomes dependiente y posesivu pa estremar la pallabra y el verbu:

(1a) Tene' kin t'aan tin t'aan
"Yo falo la mio llingua."
(1b) Teche' ka mean ta wotoch
"Tu constrúis la to casa."

Pretéritu

editar
Persones Partícula !width="150px"|Verbu !width="150px"|Tiempu habitual

dependiente !width="150px"|Traducción

tene' j t'aan najen Yo falé.
teche' j t'aan najech Tu falasti.
leti'y' j t'aan naji Él/Ella faló.
to'one' j t'aan najo'on Nós falamos.
te'exe' j t'aan naje'ex Ellos/as falaron.
letio'obe j t'aan najo'ob Ustedes falaron.

Futuru

editar
Persones Partícula !width="150px"|Verbu !width="150px"|Tiempu habitual

dependiente !width="150px"|Traducción

tene' bíin t'aan naken Yo voi falar.
teche' bíin t'aan nakech Tu vas falar.
leti'y' bíin t'aan naki Él/Ella va falar.
to'one' bíin t'aan nako'on Nós vamos falar.
te'exe' bíin t'aan nake'ex Ellos/as van falar.
letio'obe bíin t'aan nako'ob Ustedes van falar.

Mostrariu de léxicu

editar

Espresiones frecuentes:

Bix a beel

"¿Cómo te va?" (lliteralmente: "¿Cómo ta'l to camín?")

Ma'alob, kux teech.

"Bien, ¿y tu?"

Bey xan teen.

"Igual yo."

Bix a k'aaba’.

"¿Cómo te llames?" (lliteralmente: "¿Cómo ye'l to nome?")

In k'aaba'y' Jorge

El mio nome ye Jorge.

Jach ki'imak in wóol in k'ajóolt kech.

"Encantáu de conocete." (lliteralmente: "Bien feliz el mio ser de conocete")

Ver tamién

editar

Referencies

editar

Enllaces esternos

editar