Historia del asturianu

La historia de la llingua asturiana podemos resumila como cinco sieglos de normalidá, dende los sos oríxenes al dixebrase del llatín ástur, hasta la introducción del castellán nel sieglu XIII cola perda d'independencia del Reinu de Lleón hasta los nuesos díes.

Los primeros habitantes d'Asturies y Lleón

Los primeros habitantes d'Asturies y Lleón yeren d'orixe preindoeuropéu mesmo que los indoeuropeos dexaron la so güelga na nuesa llingua.

D'esti xeitu, atopamos nel asturianu pallabres pre-indoeuropees como vega, cotoya, artu, cuetu o cachiparru que bien de vegaes llegaron direutamente y otres munches pel llatín.

Los romanos

Los romanos aporten a Asturies nel sieglu I e.C. más tarde qu'al restu la península sieglu III e.C... Entama asina una romanización tardía na que los ástures fixeron de so la llingua y la cultura de los conquistadores. El llatín convirtióse asina na llingua propia d'asturianos y lleoneses anque non de sópitu, sinón de xeitu progresivu por mor de casamientos y ventaxes alministratives como la ciudadanía romana o'l repartu de tierres.

El procesu de romanización diose tamién notros llugares, lo qu'esplica que la llingua emplegada daquella, el llatín vulgar fore de la que derivaren darréu les denomaes llingües romániques, como'l gallegu, el portugués, l'occitanu o l'aragonés amás de munches otres.

La Edá Media

Monesteriu de San Vicente, llugar onde ta guardada bona parte de la producción escrita n'asturianu medieval

Ye na Edá media onde podemos asitiar la nacencia del asturianu como llingua, magar que, la so evolución d'entós p'acá, camudare muncho les estructures gramaticales, la fonética y la ortografía. La tresformación de llatín a asturianu produzse de manera progresiva ya imperceutible. Ye imposible dar una data esauta na que'l llatín pasa a asturianu. Sicasí, magar que l'emplegu del asturianu oral tea espardíu na alta Edá media y seya cásique unánime, el llatín siguirá como llingua de la cultura, de los documentos llegales per bien de tiempu. Ún de los documentos que meyor espeyen la evolución del llatín ye la llamada Cayuela de Carrio, del sieglu VIII, afayada en Villayón y que recueye un conxuru escontra los nuberos nun tipu de llingua popular yá bien estremada del llatín clásicu.

Ye la nacencia del Reinu d'Asturies que más llueu será Reinu de Lleón una de les principales causes que despliquen que nel nuesu territoriu llegare a formase una llingua estremada dende'l llatín del antiguu Conventum Asturum. Esti Reinu nun ocupaba namái que les tierres asturianes, sinón tamién les de Lleón (d'ehí que fora llamáu tamién dende'l sieglu X lleonés a la llingua propia), Galicia y parte de Portugal y Castiella. Amás d'ello conquistó tierres allugaes al sur del ríu Dueru, hasta estremadura y Andalucía occidental. Por mor d'ello aínda caltiénense na fala d'anguaño d'eses rexones delles traces carauterístiques del asturianu.

Asitiáu'l Reinu d'Asturies, el llatín d'usu llegal, emburriáu pola presión d'una sociedá esclusivamente asturfalante no oral; va reculando y dexando-y pasu al asturianu, que devién en llingua llegal del reinu y emplégase en milenta documentos notariales, de pleitos y de bien de coses. Nun ye, poro, casualidá que'l primer documentu escritu n'asturianu seya ún d'estes carauterístiques: El Fueru d'Avilés, del sieglu XII, una especie de constitución d'esti conceyu asturianu. Hai qu'esperar a la segunda metá del sieglu XIII pa que la escritura n'asturianu fáigase normal y funcione como l'auténtica llingua oficial del país. D'esta dómina consérvense bien de testos, pero'l más improtante ye'l llibru llamáu Fueru Xulgu, traducción al asturianu del antiguu códigu llegal del Reinu visigodu

Desgraciadamente, malpenes conócense testos lliterarios n'asturianu medieval, pero so nun quier dicir que na dómina nun los hubiere. Una preba, ente otres, podíen dala la bayura d'asturianismos presentes nun manuscritu lleonés del perconocíu Llibru d'Alexandre, anque entemecíos col castellanu. Dotramiente, conócense los nomes d'abondos xuglares asturianos y lleoneses que bien podíen cantar na llingua del Reinu, anque agora nun conozamos les sos obres.

Los sieglos escuros

La perda d'independencia política del Reinu de Lleón al xuntase col de Castiella en 1230, sienta les bases pa un retrocesu progresivu de la so llingua. Ello débese, de mano, a que nel nuevu reinu xuníu de Castiella y Lleón la hexemonía va algamala Castiella. Poro, la llingua más usada na corte ye'l castellanu, que va ser tamién la que s'emplegue de magar entós en tola documentación real. De la mesma, con Alfonsu X El Sabiu (1254-1284), el castellanu y el gallegu van tener un importante usu lliterariu que nun llegó a algamar l'asturianu.

Pero'l momentu más críticu va a llegá-y al asturianu nel sieglu XIV cuando la Ilesia asturiana tará al cargu d'un obispu d'aniciu castellanu, Gutierre de Toledo, qu'impón importantes reformes internes que fadrán de la llingua castellana la propia de la documentación eclesiástica. Nesti sen, los clérigos asturianos van empezar a formase fuera d'Asturies y de Lleón, en Castiella y en llingua castellana, y yá non n'asturianu.

Estos fechos y la creciente política centraliega ya intervencionista de Castiella, afalen gravemente'l procesu desasturianizador nes clases altes de la sociedá y torguen la consolidación del asturianu como llingua lliteraria. Nesti sistema centraliazdor apruz xunto al conceutu estáu nacional, la necesidá d'uniformización llingüística como factor de cohexón de la nueva estructura política.

La llingua asturiana, per tres sieglos -XIV, XV y XVI y XVII denomaos Sieglos escuros - tuvo ausente del emplegu escritu, frente al castellán y al portugués que van entrar nun procesu de fixación y codificación, lo que-yos va conferir la categoría de llingües de cultura. D'esti mou, surde asina una situación conocida na sociollingüística como diglosia onde al tiempu que se caltíen l'usu oral del asturianu na práutica totalidá de la población, les estayes dominantes, l'aristocracia, l'altu cleru y el funcionariáu pasen a emplegar el castellán como signu de distinción social. Esti estáu va ser carauterísticu del asturianu hasta güei.

La nuesa lliteratura queda d'esti mou al marxe del Renacimientu, y una de les posibles causes de l'ausencia d'esmolición pola cuestión llingüística pue que seya l'ausencia d'universidá de los tres territorios nos que se fala la llingua: Asturies, Lleón y Miranda de l Douro

El Barrocu

Retratu idealizáu del sieglu XIX

Anque dende finales de la Edá Media l'asturianu empieza a sufrir un importante retrocesu, ello nun supunxo, nin con muncho, el so desaniciu. Por exemplu, na llamada Edá Moderna va volver a haber testos n'asturianu y agora, esta vegada sí, lliterarios.

Antón de Marirreguera (1600-1662)conviértese asina nel primer escritor conocíu n'asturianu y lleva la nuesa lliteratura al Barrocu. Entama'l cultivu de bien de temes cultos: Les obres poétiques son de calter relixosu (Pleitu ente Uviéu y Mérida) o retomen la tradición grecollatina Dido y Eneas o Píramo y Tisbe. Arriendes d'esto, surde'l teatru nel que nun sólo hai denuncia sinón qu'hai una toma de concencia pa cola situación de la llingua. Por exemplu na obra teatral L'Alcalde, del citáu Marirreguera, ridiculízase a un personaxe que fala en castellanu pa presumir d'una bona posición social.

L'asturianu, valórase asina nesta dómina como llingua propia del pueblu por bien d'inteleutuales de l'aristocracia y l'altu cleru. y, amás, como una seña d'identidá histórica de los asturianos como fai l'historiador de Cangas del Narcea Luis Alfonso de Carvallo

Por desgracia, nin en Lleón nin en Miranda de l Douro apruz nengún escritor nestos sieglos y la situación del idioma sigui ehí arrquexada al tarrén de lo oral siguiendo la mesma dinámica de los sieglos escuros. Ye de destacar la coincidencia en non más de 20 años dende'l surdimientu del primer autor n'asturianu y la inauguración de la Universidá d'Uviéu, col ambiente inteleutual qu'afala. Nun ye raro, entós, que'l primer poema de la nuesa llingua seya editáu o conocíu por mor de que ye'l ganador d'un concursu de poesía fechu n'Uviéu

La ilustración asturiana

Xovellanos un defensor de la llingua asturiana, del so estudiu y dignificación; foi elli quien propunxo la creación d'una Academia.

Nel sieglu XVIII la ilustración pega con fuercia na Asturies de la dómina y un grupu d'inteleutuales encabezaos pol filósofu y escritor Gaspar Melchor de Xovellanos van entamar la defensa de la llingua y a da-y el valir necesariu. Surde entós un esmolimientu pola situación de la llingua y una necesidá de dotala d'instrumentos qu'afalen el so futuru y que vaigan valir de normalización de la mesma. Ye por ello que'l mesmu Xovellanos propón la creación d'una Academia col enfotu de normativizar y recoyer la bayura del idioma.

"Ye la llingua viva del nuesu pueblu; mamámosla toos, por dicilo asina, cola primer lleche; va pasando tradicionalmente de padres a fíos y continúase de xeneración en xeneración...Con un cartón y un llápiz a mano, en casa, na cai, en paséu, en campu, podemos arriquecer tolos díes esta preciosa ayalga"

Naz asina en 1788 un diccionariu etimolóxicu del qu'anguaño nun se sabe más nada y ye'l sieglu, el XVIII en que les lletres asturianes ven a la so primer muyer escritora, Xosefa Xovellanos, hermana del pensador. L'asturianu, asina, va garrando puxu ente les capes sociales dominantes y na inteleutualidá, amás de sentase les bases d'una concencia de la situación de la llingua y de los oxetivos a algamar pa la so plena normalización. Ye una dómina de puesta en valir de la llingua y de continuación de la lliteratura qu'entamaría el sieglu anterior Marirreguera. Cultívense los xeneros poéticos (mayoritarios y d'enclín cultista) y el xéneru teatral que nagua por averase al gran públicu.

El sieglu XIX

Asturies

Nel Sieglu XIX, dómina de rexonalismu, continúase y antológase la tradición lliteraria asturiana cola espublización en 1839 del llibru Coleición de poesías en dialecto asturiano de Xosé Caveda y Nava qu'antologa tolos creadores d'enantes y ye asina'l primer llibru n'asturianu. Nesti sieglu, continúen les esmoliciones de los ilustraos pola situación de la llingua y la so normalización y normativización. Escríbese en 1869 la primera Gramática Asturiana, de Junquera Huergo que nun diba asoleyase hasta 1991 pola Academia de la Llingua Asturiana.

L'asturianu va trescalando la sociedá emburriáu poles idees illustraes, y el Principe francés Lluis Lluciano Bonaparte encarga-y a Manuel Fernández de Castro (1834-1905), obispu, poeta y traductor al asturianu d'otres obres relixoses, facer una traducción al asturianu del Evanxeliu según San Mateo asoleyáu en 1861 na ciudá de Londres.

Ye una dómina tamién d'emigración y na que l'asturianu caltiénse vivu ente les comunidaes emigraes, que producen bien d'artículos en revistes y dalguna obra lliteraria como Camín de la Romería. Consolídase asina'l prestixu del idioma, y hasta la prensa asturiana inclúi delles noticies o artículos n'asturianu, destacando Enriqueta González Rubín nel periodismu.

Sicasí, la nota ñegativa, pón-yla la implantación de determinaes idees llingüístiques qu'aparecieren yá nel sieglu XVIII, pero qu'algamaron puxu con Humboldt y col movimientu románticu alemán. Pa éstos, les llingües tán rellacionaes col enclín espiritual y les costumes d'un pueblu, y per ende dase tamién una semeyanza ente'l xeniu de la llingua d'un pueblu y el xeniu de la lliteratura que s'escribe na mesma (volkgeist). Esto da llugar a un cambéu importante na serie lliteraria asturiana: un pueblu de vida rural, de vezos arcaicos y llingua conservadora y arcaizante; asina entamen a apaecer nes obres la tópica bucólica (tornes del "Beatus ille", poemes de Domingo Hevia) el mundiu campesín dexa de ser el llugar dende'l que s'agüeya la realidá, dende'l que se toma la perspeutiva o'l puntu de vista y pasa a convertise n'oxetu poéticu. Asoléyense entós cantares a la vida ideal del campesín, a la tierra na que vive, a lo que dicen ser los sos vezos, la so moral, la so conceición de la hestoria, l'estáu, la política. Dientro d'esta tendencia, Xosé Caveda y Nava va ser el primer esponente de la idealización del mundiu rural, mentanto que Xuan María Acebal va selo de la descripción paisaxística y de la visión idílica del mundiu rural al empar qu'una poesía de calter relixosu empobinada a la Virxe, otru de los mitos de la poesía asturiana de la dómina.

Namái Teodoro Cuesta (1829-1895) recupera la veta festiva y erótica entamada por Marrireguera y pol gran dominiu que tien de la llingua asturiana y de los estilemes propios de la so tradición lliteraria; obres nes que afala esta visión son Munchu güeyu, Andalucía y Asturias y A María inmaculada

Miranda de l Douro

El sieglu XIX ye tamién el de la ñacencia de la lliteratura en mirandés, la variedá falada en Portugal de la llingua asturiana. En 1884 el filólogu y escritor José Leite de Vasconcelos asoleya'l que tendrá l'honor de ser el primer llibru nesta variante del asturianu Flores Mirandesas, de calter poéticu y ye un conxuntu d'ochu poemes. L'autor, que nun yera mirandés, reconoz les sos llimitaciones y la obra tien más valir históricu que lliterariu. Ye quiciabes esti un fechu de que l'actual normativa emplegada en Miranda de l Douro seya d'inspiración portuguesa.

Nesta dómina, en Miranda, estílense les traducciones col envís d'afitar una base escrita pa la llingua d'ende. Ye'l propiu José Leite de Vasconcellos, quien traduz dellos poemes de Camões a les que da'l nome de Camoniana Mirandesa. Otru traductor ye Manuol Sardina cura de profesión qu'escribió na cabera década del sieglu XIX; conócense dos traducciones de gran calidá, una un poema de Camões y otra un poema d'Antero de Quental

Sicasí, el más destacáu d'esta dómina ye Bernardo Fernandes Monteiro, natural de La Pruoba, foi'l principal escritor de mirandés nel sieglu XIX. Ye bultable'l trabayu de traducción d'algunes obres fundamentales pal mirandés: Ls Quatro Eibangeilhos; la Carta de San Paulo als Coríntios, un sonetu de Camões; el cuentu L cirujon de l Senhor Abade orixinal de Manuel Ferreira Deusdado. D'esta Carta de San Paulo y de los cuatro evanxelios, namái que delles partes foron asoleyaes na Revista de Educação e Ensino, nel periódicu O Mirandês, y nel periódicu O Reporter mesmo que la obra de Manuel Ferreira Deusdado Escorços Transmontanos. Fernandes Monteiro ye tamién quien entamó la prosa en mirandés, asoleyando nel periódicu O Mirandez los primeros cuentos orixinales escritos en mirandés: La Despedida, Mala Bida y Deixai Casar l Rapaç arriendes del poema L Cántaro de Juana.

Otros autores son Francisco Meirinhos de quien namái que se conoz un poema La nina magar que se sepia qu'escribía poesía; y Francisco Garrido Brandon qu'entama la producción teatral mirandesa y enllaza nos temes la lliteratura de Miranda cola d'Asturies con una pieza que lleva por nome Sturiano i Marcolfa escritu en mirandés, gallegu y castellanu.

Conxuntu

Sacantes esti fechu, les lliteratures d'Asturies y Miranda y les comunidaes de falantes nun entren en contautu y nun hai intercambeu d'impresiones o paeceres de lo qu'asocede a un llau y al otru del dominiu llingüísticu. La lliteratura asturiana y la mirandesa miedren de llombu la una a la otra y van ellaborándose dos estándares de facto nos que vivirá la llingua escrita, l'asturianu, más averáu al castellanu anque con delles carauterístiques como l'emplegu de la X o l'usu del apóstrofu y el mirandés, más averáu a la llingua portuguesa. Lo que va marcar darréu la evolución de los dos focos. Lleón, pel momentu sigue ensin dar producción escrito y la llingua va esborriándose de grandes fasteres del territoriu arrequexándose nel Norte y nel Oeste.

Primer terciu del Sieglu XX

Asturies

Si fasta'l XIX la sociedá asturiana yera mayormente rural, entama un procesu d'industrialización por mor de la Revolución Industrial, lo que fai que la población vaiga desplazándose pasu ente pasu a les zones urbanes por cuenta de trabayar nes nueves industries que se van creando. Como les ciudaes yeren, per otra parte, los principales centros alministrativos y los llugares onde vivíen y dominaben los seutores sociales más castellanizaos, entiéndese qu'esti desplazamientu masivu de la población rural coincida con un bultable desarraigu llingüísticu. Sobre manera porque, a diferencia de lo que pasó n'otros llugares como Cataluña o'l País Vascu, el nuevu sector dominante (la burguesía que vivía d'eses nueves industries, el comerciu o la banca) nun asumió un compromisu firme de defensa de la llingua autóctona, y más bien tiró a facela de menos y ridiculizala como marca d'aldeanismu y atrasu, escoyendo l'usu del castellanu como signu de diferenciación social frente a les capes populares y como requisitu necesariu pal ascensu social.

Arriendes d'esto, la escolarización masiva de la población, siempre en castellanu y ensin tolerar la presencia del asturianu nos ámbitos d'estudiu, y tamién el desenvolvimientu de los grandes medios de comunicación de mases como la prensa y la radio, que llevaben el castellanu a la mayoría la población (alfabetizao o non).

Ye ésta una dómina de fuerte castellanización, na que la lliteratura síguense mayoritariamente los finxos yá entamaos nel periodu anterior, amás sofítalos el trunfu, a nivel del Estáu del sainete, del xéneru chicu, etc. Na poesía, aínda dominante, desendólquense los temes y formes estilístiques y métriques que se fixeren tópicos (Pepín Quevedo; Perfecto Fernández Usatorre, Nolón; José Manuel Farcía González, Marcos del Torniello; Francisco Fonzález Prieto y un llargu etcétera). Nel teatru impónse con puxu'l denomáu Teatru Rexonal Asturianu y de la Naturaleza; un teatru costumista, melodramáticu, non convencional, diglósicu, que va tener n'Emilio Robles Muñiz (Pachín de Melás 1877-1938) el so principal autor, y na Compañía Asturiana'l so primer mediu de difusión. Ye bultable la difusión de la época y bayurosos los exemplares asoleyaos y reeditaos ensin sovención, amás d'una bona asistencia a los espectáculos teatrales que facíense daquella.

La lliteratura aldeaniega complétase na prosa con obres como Les Charles d'Alfredo García.

Sicasí, nun ye too lliteratura d'esta clase y hai un surdimientu de lo nacional y lo rexonal: Asina alcuéntrase la Liga pro-Asturies, más proteicionista qu'otra cosa con El Catecismu Rexonalista de 1918, la Fiesta de la Poesía Asturiana, un intentu de Xuegos FLorales en 1923. Son obres d'esta corriente Nel y Flor y La Fonte del Cai, de Pepín de Pría amás de la producción del Padre Galo, Fernán Coronas (1884-1939).

Miranda de l Douro

En miranda vien desendolcándose'l procesu yá descritu nel apartáu anterior. Pero polo sero qu'entamó (última década del sieglu), sigui nesti primer terciu la producción d'esos homes.

Lleón

Ye nel primer terciu del sieglu XX cuando entama la lliteratura escrita n'asturianu en Lleón. Asina, en 1907 Caitán Álvarez Bardón, primer autor llionés, asoleya Cuentos en Dialecto Leonés. Ye un autor mui venceyáu al clima lliterariu y cultural d'Asturies y polos temes vien a coincidir cola llinia ruraliega que yera la mayoritaria nesa dómina. El llibru ye un conxuntu de rellatos, anéudotes ya hestories de xentes de les fasteres de Cepeda y Óbrigu.

Segundu terciu del sieglu XX

Asturies

Ye la dómina d'escayencia de la lliteratura asturiana y de la propia llingua. L'apuerte de la dictadura franquista ensin que suponga nenguna reducción de los elementos contrarios a la llingua, vien a imponer la persecución o'l despreciu de les llingües minoritaries asitiándose na defensa del castellanu como la única llingua del estáu. Esto provocó un retrocesu del númberu de falantes por mor del desprestixu como llingua de comunicación.

Na estaya lliteraria esta escayencia lleva a l'espoxigue del sainete y el monólogu nel que predomina la simplayada bufa chocarrera; asina nel añu 1943 asoléyase Abeyón d'Eloy Fernández Caravera. Síguenlu depués Ángel Menéndez Blanco, Emilio Palacios, Eladio Valle... etc. La poesía surde coles mesmes carauterístiques; la burlla ta presente nos llibros de versos d'Antonio García Oliveros Cuentiquinos del escañu (1943).

La llingua nesta dómina namái que tien valor folclóricu o filolóxicu y les instituciones como la Universidá d'Uviéu o l'IDEA tórguen-y cualaquier vía d'avance.

Namái qu'unos pocos autores merecen tenese en cuenta: Constantino Cabal (1877-1967) pol so poemariu L'Alborá de los malvises (1951), Matías Conde por Sol en los Pomares, y sobre too Mánfer de la Llera (X. Manuel d'Andrés) (1918-2005) que fai una poesía social, amás de Lorenzo Novo Mier (1917-1990) autor de cuentos, poemes y d'un diccionariu de la llingua, María Xosefa canellada (1916-1981). Estos escritores enllacen y faen de ponte ente'l llabor de los novecentistes y de los escritores xóvenes de la estaya que va venir.

Miranda

Nesta dómina hai dos importantes autores mirandeses, dambos dos cures Manuel Preto (Sanmartino, 1914 – Lisboa, 1983) y António Maria Mourinho (Sendin, 1917 – Loures, 1996), autor esti caberu que marca'l tiempu fasta'l puntu que llingua y cultura mirandeses confúndense na so persona d'importante como foi'l so papel. Con estos dos autores, pue dicise qu'entama una lliteratura de raíz mirandesa fecha por autores mirandeses y con temes mirandeses, lloñe de les traducciones y copies de Camoes. La poesía ye'l campu onde más bultable ye la so producción.

De Manuel Preto namái que se conoz un llibru de poesía nomáu Bersos Mirandeses fechu mayormente de 1960 p'acá y asoleyáu en 1993 que tresmite les quexúmenes del pueblu mirandés:

You nun so you/.../Sou la boç de la tierra an que naci i me criei//Toda la tristeza/De la gente mirandesa/Ye mar que m’antrou n’alma/I me roubou la calma/Sin modo nin lei!//Sou la boç de miranda/(Cumo un pobrezico, roto, muorto, sfameado,/Que pide un cacho de pan, un palheiro, ua croa)/A gritar para Lisboa:/«Ah que dal rei! Ah que dal Rei!»

La poesía d'António Maria Mourinho ye una epopeya de calter naturalista que paez enllazar d'alguna manera cola prosa de Cesar Rubín, primer novelista n'asturianu que remata la primer novela en 1935. Ye una lliteratura de señardá de cuando guaḥe qu'amuesa bien el poema Antraugas o'l poema Eilhi naci you. Nuossa Alma Nuossa Tierra ye'l llibru qu'axunta en 1961 los más de los sos poemes magar que la so obra ye mui bayurosa y trescalada de ruralidá.

Lleón

En Lleón ye Eva González la representante d'esta tendencia qu'enllaza la lliteratura del novecentismu cola del Surdimientu magar que nun ve asoleyada la so obra hasta la creación de les instituciones na Asturies del últimu terciu del sieglu XX. En Lleón la llingua, menos viva, sigui somorguiada pola dictadura y el despreciu de les clases dominantes de la sociedá.

Anguaño

Asturies

Manifestación de sofitu al asturianu en 2007

Los años enantes de morrer el dictador Franco son una dómina de movimientu cultural y cambéu de mentalidá. Nellos, siéntense los pegoyos pa una revolución cultural que trescala tolos seutores de la sociedá asturiana. D'esti mou, ñaz ente'l pueblu un esmolimientu polo nacional o rexonal y la situación d'Asturies. Na Universidá d'Uviéu entamen a asoleyase bien de tesis y d'estudios sobre l'asturianu. La inteleutualidá asturiana (la mayoría d'ella) vuélcase na defensa de la llingua y surde l'asociación Conceyu Bable fundada en 1974. Del llabor d'esta y d'otres asociaciones amás d'estremaes persones siguiéronse (y non ensin polémiques y dificultaes) dellos pasos nel camín de la normalización de la llingua.

Con ello, l'Estatutu d'Autonomía asturianu de 1981 recueye yá la esixencia de proteición y defensa de la llingua arriendes del so enseñu y participación nos medios de comunicación. Nesti mesmu añu fúndase l'Academia de la Llingua Asturiana, organismu que, per vez primera ya cordies cola vieya aspiración de Xovellanos tien encamentada la normativización y l'estudiu del asturianu. Los estatutos de la Universidá d'Uviéu de 1984 comprometíense cola defensa y l'estudiu qu'entama a ufiertase nos colexos ya institutos d'Asturies.

Dende 1998 cola llamada Llei d'usu y Promoción del Bable/Asturianu estableze un marcu xurídicu pa la promoción de la llingua y los derechos llingüísticos de los asturianos, que tamién tán recoyios espresamente na llamada Carta Europea de les Llingües Minoritaries.

Na estaya lliteraria ye esta la dómina del llamáu Surdimientu una dómina d'anovación total de les formes. Esplórase la novela, cultívase la poesía (que sigui siendo la rama mayoritaria) y el teatru y asoléyense bien d'obres al abellugu d'una política de promoción de la lliteratura y de bien de premios lliterarios que van dende los adautaos a guaḥes a los grandes premios de la lliteratura asturiana: El Xosefa Xovellanos (Premiu) o'l Xuan María Acebal (Premiu).

Nos medios de comunicación, l'asturianu obtién espacios selmanales o quincenales nos tres principales diarios d'Asturies (La Nueva España, La Voz de Asturias y El Comercio amás de ver la ñacencia d'un periódicu selmanariu (Les Noticies) que nun tenía l'asturianu desque entamare l'Ixuxú per non más d'un añu. Amás, na Televisión Pública d'Asturies emítense dalgunos espacios n'asturianu como Camín de Cantares que recueye y afonda na tradición oral (y ye'l primer programa n'audiencia de tola televisión autonómica), o otros como Al Aldu, Nós o'l Cuentacuentos de Presta Asgaya.

Por desgracia, nesta dómina hebo tamién avances solombres, como'l fechu de que l'únicu doblaxe al asturianu, d'una serie de dibuxos animaos n'asturianu (El Faru d'Iyán), namái que s'emitiere una vegada y nun se viere más nunca nengún. A lo qu'hai que-y sumar fechos como que l'asturianu dexare d'emplegase na megafonía Aeropuertu d'Asturies dende mediaos de los 80 ensin contar yá cola falta d'oficialidá que carez l'asturianu n'Asturies y que torga'l desendolcu, xunto col nulu desenrollu de yá mentada llei d'usu y promoción.

Na estaya social, l'asturianu cuenta con un bon movimientu social de sofitu qu'amuesa en bien de concentraciones, manifestaciones y actos vindicativos un esmolimientu social pa col asturianu qu'amuesen les encuestes y el rispir popular. La blogosfera asturiana nun dexó de medrar y hai bien de blogues escritos n'asturianu mesmo que bien d'asociaciones de toa triba que faen emplegu d'una llingua que pasu ente pasu, magar que nun aparó de perder falantes, va ganando'l sofitu d'estremaos seutores de la sociedá.

Miranda de l Douro

Mesmo que-y pasa al asturianu n'Asturies, la so variante en tierres portugueses vive nestos años un movimientu social qu'algamó bien de fechos, como l'entamu del enseñu de la llingua mirandesa (1985) (un añu más tarde que l'entamu del asturianu como especiencia pilotu 1984), l'aprebación d'un proyeutu de Cumbençon Ourtográfica de la Lhéngua Mirandesa (1999) qu'asitia les normes léxiques, ortográfiques y gramaticales del mirandés amás d'esi mesmu añu algamar la llei 7/99 que reconoz los derechos de la comunidá de falantes mirandeses y la declaración d'oficialidá amás de la so consideración como la segunda llingua oficial de Portugal.

Na estaya cultural, faise en (1995) el primer concursu lliterariu en mirandés, amás de bien de certámenes de música en mirandés. La lliteratura nun queda arrquexada namái qu'a la poesía y surden bien de xéneros como'l cuentu, la crónica, la noticia amás d'artículos téunicos que busquen facer del mirandés una ferramienta de comunicación que frañe cola situación de diglosia na que s'atopaba. Sicasí, la lliteratura nun ye del altor de l'asturiana pol fechu de que nin la población de Miranda ta al altor de l'asturiana nin tien les ferramientes polítiques y económiques pa facelo.

Otra miente, el papel d'internet ta siendo mui importante. Ye nél onde s'asoleyen bien de testos y con propiedá pue falase d'una blogosfera mirandesa que, por primer vegada en bien de tiempu, constitúi la ferramienta del averamientu de la comunidá llingüística asturiana y la mirandesa. Nun ye casualidá que Júlio Meirinhos seya, poro, académicu de la llingua.

Lleón

El Surdimientu vivíu n'Asturies nun aportó a Lleón cola mesma fuercia, masque delles de les sos principales figures, como'l secretariu de l'Academia de la Llingua, Roberto González-Quevedo, seyan d'orixe lleonés. Fálta-y a Lleón les ferramientes polítiques afayadices pal desendolcu de la llingua, amás de tener munchos menos falantes qu'Asturies, lo que nun fai sinón poné-y torgues al desendolcu de la llingua.

Magar qu'heba bien d'asociaciones favoratibles a la llingua como la lleonesa Conceyu Xoven o la zamorana Furmientu amás de Facendera pola Llingua, nun se traduz el so espíritu nuna política llingüística, y el asturianu ta ausente dafechu de los planes escolares de la comunidá autónoma. Sicasí, na última reforma del estatutu d'autonomía algamóse la reconocencia a la esistencia del lleonés, masque nun se fixare nenguna pauta d'actuación nin el calter de llingua. Poro, la sociedá lleonesa ye mayoritariamente castellanofalante y l'emplegu del lleonés queda arrequexáu a aries como'l norte y oeste.

Na estaya lliteraria, amás de los poemes sueltos qu'espublizaron autores lleoneses n'Asturies como Roberto González-Quevedo hebo iniciatives d'asoleyar llibros que retomen la llinia qu'abriere a entamos del sieglu XX Cuentos en Dialecto Leonés. D'esti mou, asoléyase Cuentos de Lleón, una esbilla de cuentos d'autores d'edaes mui variaes qu'espubliza la editorial Alborá en Xixón nel añu 1996 que retomaríen diez años dempués con Cuentos del Sil en 2006. Lo qu'amuesa que la lliteratura llionesa, por falta de falantes y de sofitu institucional, nun tien la mesma vitalidá que l'asturiana nin dio nomes que degolaren les llendes y foren valoraos fora del territoriu como Xuan Bello.

Enllaces esternos

• Datos: Q10990322