Idioma quiché

L'idioma quiché (en quiché: k’iche’) ye parte del grupu quicheano de llingües, que de la mesma forma parte de la familia llingüística de les llingües mayenses. Ye faláu per bona parte de los miembros de la etnia quiché, orixinaria de Guatemala, anque tamién tien presencia nel sureste de Méxicu por causa de la migración de refuxaos a esi país mientres el periodu del xenocidiu maya nos años ochenta. Con alredor d'un millón de falantes en Guatemala,^[3] y con 524 falantes en Méxicu (2002),^[4] ye la llingua mayense cola comunidá llingüística más estensa y la segunda llingua de Guatemala, dempués del español. Munchos falantes del quiché son billingües de la so llingua nativa y español, anque esti fenómenu ye menos frecuente nos ámbitos rurales aisllaos.

Quiché 'k'iche
Faláu en	Guatemala Méxicu
Rexón	oeste de Guatemala, sureste de Méxicu
Falantes	~1.000.000
Puestu	Non nos 100 mayores (Ethnologue 1996)
Familia	Llingües mayenses quicheano-mameano quicheano mayor quicheano quiché-achí quiché
Estatus oficial
Oficial en	Nengún país. Reconocíu como llingua nacional en Guatemala^[1] y Méxicu^[2]
Reguláu por	Academia de Llingües Mayes de Guatemala (Guatemala) Secretaría d'Educación Pública (Méxicu)
Códigos
ISO 639-1	`nengunu`
ISO 639-2	`myn (coleutivu)`
ISO 639-3	`quc`

Esiste una substancial variación dialeutal del idioma quiché, y dalgunos de los sos dialeutos son consideraos en delles ocasiones como llingües separaes. La mayor parte de los falantes empleguen la variedá conocida como quiché central, que tamién ye la más emplegada nos medios de comunicación y l'ámbitu educativu. Otros dialeutos son el quiché centru-occidental, quiché de San Andrés, quiché de Joyabaj, quiché oriental, quiché de Nahualá y quiché de Cunén.

Anque nun ye una llingua oficial nin en Guatemala nin en Méxicu y los niveles d'alfabetización como primer llingua son baxos, la importancia del quiché tiende a crecer tantu nes escueles como nel radiu nel territoriu guatemalianu. Ye reconocíu como llingua nacional en Guatemala arriendes de la "Llei d'Idiomes Nacionales" aprobáu pol Congresu de Guatemala en 2003.^[1]^[5] En Méxicu, como resultáu de les reformes a la Constitución d'esi país y les lleis reglamentaries derivaes, el quiché tien reconocencia de llingua nacional, cola mesma validez nel territoriu mexicanu que l'español y otros sesenta y siete llingües indíxenes.

La obra más conocida escrita en quiché clásicu ye'l Popol Vuh (‘llibru de la comunidá’).

Fonoloxía

Vocales

[a]	a
[ə]	ä
[ɛ]	y
[i]	i
[o]	o
[o]	o

Consonantes

	Billabial		Alveolar		Palatal		Velar		Uvular		Glotal
	normal	implosiva	normal	eyectiva	normal	eyectiva	normal	eyectiva	normal	eyectiva	normal
Oclusives	p [p]	b’ [ɓ]	t [t]	t’ [t']			k [k]	k’ [k']	q [q]	q’ [q']	' [ʔ]
Africaes			tz [ʦ]	tz' [ʦ’]	ch [ʧʰ]	ch' [ʧ’]
Fricatives			s [s]		x [ʃ]				j [x]		h [h]
Nasales	m [m]		n [n]				nh [ŋ]
Líquides			l [l] r [r]
Semivocales					y [j]		w [w]

Ortografía

A lo llargo de la historia emplegar dellos sistemes ortográficos pa transliterar l'idioma quiché. La ortografía clásica del padre Francisco Ximénez, que trescribió'l Popol vuj, ta basada na ortografía española de la dómina. En tiempos recién foi reemplazada pola ortografía estandarizada de l'Academia de Llingües Mayes de Guatemala (ALMG).^[5]

Nel añu 1959, fundóse l'Academia de la Llingua Maya Quiché qu'aprobó un alfabetu creáu por Adrián Inés Chávez, ex caderalgu y llingüista guatemalianu. Esti alfabetu constaba de la implementación de siete consonantes y dos llomes más pa representar la velocidá de les vocales na llingua Quiché. L'Academia de la Llingua Maya Quiché propunxo establecer como oficial la llingua, partiendo del usu del alfabetu escurríu por Chávez, pero les autoridaes educatives refugar.

El etnohistoriador y mayista Dennis Tedlock emplega'l so propiu sistema de treslliteración, distinta en tolos sentíos de les ortografíes establecíes.^{[ensin referencies]}

Sintaxis y morfoloxía

L'idioma quiché emplega un orde suxetu verbu oxeto, n'oposición a munchos idiomes mayenses nos que'l verbu ye l'elementu inicial d'una oración. La variación d'esti esquema ye pocu común, y dalgunos falantes actuales empleguen el sistema verbu suxetu oxetu.

Saludos en K'iche'

Saqirik bonos díes
Xb'eq'ij bones tardes
Xokaq'ab' bones nueches

Ver tamién

Referencies

↑ ^1,0 ^1,1 Congresu de la República de Guatemala. «Decreto Númberu 19-2003. Llei d'Idiomes Nacionales». UNICEF. Consultáu'l 17 de marzu de 2012.
↑ «Llingua nacional en Méxicu.». Archiváu dende l'orixinal, el 2007-02-08.
↑ Según el censu de 2002 hai 1 270 953 persones que pertenecen a la etnia quiché (vease «XI Censu Nacional de Población y VI d'Habitación (Censu 2002) - Pertenencia de grupu étnicu». Institutu Nacional d'Estadísticu. Consultáu'l 27 de mayu de 2008., de les cualos 890 596 son falantes del idioma (vease «XI Censu Nacional de Población y VI d'Habitación (Censu 2002) - Idioma o llingua en qu'aprendió a falar». Institutu Nacional d'Estadística. Consultáu'l 27 de mayu de 2008.).
Sicasí, SIL International menta cifres muncho más elevaes y estima que'l númberu total de falantes del quiché en más que 2 000 000 (vease «Languages of Guatemala». Summer Institute of Linguistics (SIL). Consultáu'l 27 de mayu de 2008.).
↑ CDI-PNUD, Sistema d'Indicadores sobre la Población Indíxena de Méxicu, 2002. Publicáu en: Serrano Carreto, Enrique. 2003. " ¿Cuántos indíxenes falen llingua indíxena?, en: Méxicu Indíxena, nueva dómina, Vol. 2, Non. 4, mayu de 2003. Institutu Nacional Indixenista, Méxicu.
↑ ^5,0 ^5,1 «Comunidá Llingüística K'iche'». ALMG. Consultáu'l 28 de xunu de 2009.

Referencies

Edmonson, Munro S. (1965): Quiche-English Dictionary. Middle American Research Institute, Tulane University, publ. nᵘ 30.
García-Hernández, Abraham, Yac Sam, Santiago, y Pontius, David Henne (1980): Diccionariu quiché-español. Guatemala: Institutu Llingüísticu de Branu.
Mondloch, James L. (1978): Basic quiche grammar. Institute for Mesoamerican Studies, University at Albany, The State University of New York, publ. nᵘ 2.
OKMA [Oxlajuuj Keej Maya' Ajtz'iib'] (2000): Ujunamaxiik ri k'ichee' ch'ab'al, variación dialeutal en k'ichee’. Guatemala: Cholsamaj. ISBN 99922-53-07-X.
Sam Colop, Luis Enrique (1999). Popol wuj: versión poética k’iche’ (escritu n'idioma maya quiché). Guatemala: PEMBI/GTZ/Cholsamaj.
Tedlock, Dennis (1996): «Popol vuh»: the definitive edition of the mayan book of the dawn of life and the glories of gods and kings. Touchstone Books. ISBN 0-684-81845-0.

Enllaces esternos

[Llei-1] 1,0 ^1,1 Congresu de la República de Guatemala. «Decreto Númberu 19-2003. Llei d'Idiomes Nacionales». UNICEF. Consultáu'l 17 de marzu de 2012.

[2] «Llingua nacional en Méxicu.». Archiváu dende l'orixinal, el 2007-02-08.

[INE-3] Según el censu de 2002 hai 1 270 953 persones que pertenecen a la etnia quiché (vease «XI Censu Nacional de Población y VI d'Habitación (Censu 2002) - Pertenencia de grupu étnicu». Institutu Nacional d'Estadísticu. Consultáu'l 27 de mayu de 2008., de les cualos 890 596 son falantes del idioma (vease «XI Censu Nacional de Población y VI d'Habitación (Censu 2002) - Idioma o llingua en qu'aprendió a falar». Institutu Nacional d'Estadística. Consultáu'l 27 de mayu de 2008.).
Sicasí, SIL International menta cifres muncho más elevaes y estima que'l númberu total de falantes del quiché en más que 2 000 000 (vease «Languages of Guatemala». Summer Institute of Linguistics (SIL). Consultáu'l 27 de mayu de 2008.).

[CDI-4] CDI-PNUD, Sistema d'Indicadores sobre la Población Indíxena de Méxicu, 2002. Publicáu en: Serrano Carreto, Enrique. 2003. " ¿Cuántos indíxenes falen llingua indíxena?, en: Méxicu Indíxena, nueva dómina, Vol. 2, Non. 4, mayu de 2003. Institutu Nacional Indixenista, Méxicu.

[ALMG-5] 5,0 ^5,1 «Comunidá Llingüística K'iche'». ALMG. Consultáu'l 28 de xunu de 2009.

[3]

[4]

[1]

[2]

[5]