Llingües indíxenes d'América del Sur

Les llingües autóctones de Suramérica son aquelles que'l so orixe remontar a dómina precolombina. El subcontinente tien una gran diversidá llingüística pero'l númberu de falantes de llingües autóctones ta menguando, envalorándose que podría aportar a una de les rexones lingüísticamente menos diverses del planeta.

Les principales families d'América del Sur (quitando'l quechua, aimara y mapudungun).

Llingües aisllaes (negru), casi-aisllaes (gris escuru) y de clasificación dudosa (gris claru) d'América del Sur.

Conócense unes 600 llingües autóctones p'América del Sur, Centroamérica y les Antilles (ver Llistáu de llingües indíxenes d'América del Sur), anque la cifra real de llingües esistentes nel pasáu podría ser sustancialmente mayor.

Oríxenes

Les llingües autóctones de Suramérica, Centroamérica y les Antilles cubríen totalmente el subcontinente y les Antilles a principios del sieglu XVI. Les estimaciones de población total son bien imprecises, bazcuyando ente diez y venti millones d'habitantes. A principios de 1980 había unos 16 millones de falantes de llingües autóctones, trés cuartes partes de los mesmos vivía en Los Andes centrales.

El númberu de tribus y grupos étnicos esistentes ye d'alredor de 1500, anque dellos autores suxurieron que podríen llegar a los 2000. Sicasí, nun puede asegurase que cada unu d'esos grupos tuviera una llingua distinta, polo qu'eses cifres de xuru señalen la cota cimera pal númberu de llingües falaes. Pa munchos de los grupos históricos conocíos nun se tien rexistru de la so llingua y munchos d'ellos tán estinguíos na actualidá. Solamente tiense dalgún tipu de rexistru d'unes 550 o 600 llingües, tando unes 180 d'elles totalmente estinguíes na actualidá. En munchos casos, lo fragmentario de los rexistros nun dexa decidir si tratar de llingües distintes o de dialeutos diverxentes anque mutuamente intelixibles d'una mesma llingua.

Rellaciones con Norteamérica y Mesoamérica

Yá que los indíxenes d'América del Sur proceden históricamente d'América del Norte, el problema del orixe implica buscar parentescos xenéticos y llingüísticos colos grupos indíxenes d'América del Norte y Mesoamérica. Anguaño la única familia llingüística d'América del Sur qu'amuesa parentescu con llingües asitiaes fora d'esa rexón son les llingües chibchas, pa les que s'apurrió cierta evidencia de que tán emparentaes coles llingües misumalpas y lencas, de Centroamérica. Nos años 1970 propúnxose que les llingües uru-chipaya de Bolivia pudieren tar rellacionaes coles llingües mayes de Mesoamérica, pero magar esta propuesta tuvo cierta aceptación inicial, Campbell argumentó bien contundentemente contra ella.

Estudiu de les llingües suramericanes

Artículu principal: Arte (gramática)

La primer gramática d'una llingua suramericana foi la del quechua clásicu que publicó Domingo de Santu Tomás en 1560. Los misioneros del sieglos XVII y primer metá del XVIII llevaron a cabu una intensa actividá d'escoyeta de datos, redaición de gramátiques (llamaes usualmente artes de la llingua), diccionarios y catecismos col fin d'evanxelizar y someter a les poblaciones indíxenes. Tamién apaez una bona cantidá de rexistros llingüísticos en cróniques ya informes oficiales. Gran parte de la información d'esti periodu foi resumida por Lorenzo Hervás y Panduro na so obra Idea dell'universu (1778-87) y na obra de Christoph Adelung y Johan Severin Vater Mithridates (1806-17). Darréu la mayor parte de la información recoyida de primera mano foi arrexuntada por etnógrafos na primer metá del sieglu XX. A pesar de la magnitú y del calter fundamental de los trabayos d'esti periodu, la so calidá téunica ta per debaxo del lleváu a cabu n'otres partes del mundu. Razón pola cual Suramérica, xunto con Nueva Guinea, foi una de les partes peor conocíes dende'l puntu de vista llingüísticu.

Dende los años 1940 el númberu de trabayos sobre llingües de Suramérica creció de manera importante, y foi lleváu a cabu fundamentalemnte por llingüistes y misioneros bien formaos en llingüística. Sicasí, entá esisten munches llagunes importantes qu'afecten al nivel descriptivu y poques llingües fueron llargamente descrites. Eso perxudicó'l trabayu comparativu, históricu y tipolóxicu de les llingües d'América del Sur. El trabayu descriptico tuvo problema por cuenta de la escasez de llingüistes y la rápida estinción de munches llingües, frecuentemente asitiaes n'árees remotes y difícilmente accesibles que riquen un estudiu urxente primero que desparezcan dafechu. Estes llingües presenten interés científicu una y bones el so vocabulariu reflexa la cultura tradicional, y contién datos importantes sobre la fauna, la flora y la hestoria llocal de rexones pocu conocíes. Amás, en dellos países los indíxenes tienen derechu a la educación billingüe y por que esa educación tenga ésitu ye importante cuntar con bonos materiales descriptivos de les llingües indíxenes.

Urheimat de delles families llingüístiques

Pa delles de les principales families llingüístiques d'América del Sur propunxéronse centros iniciales o Urheimats, a partir de los que s'espublizaron. Asina, por casu, paez abondo claro que les llingües tupí espandir dende Rondônia, que ye la zona de mayor diversificación, de fechu la práctica totalidá de les llingües tupí de fora de Rondônia pertenecen a namái una caña de los nueve cañes que formen la familia tupí. Esti principiu de que l'área orixinaria d'una familia llingüística suel ser tamién la de mayor diversificación, foi cuestionáu por dellos autores, anque ye unu de los principales preseos pa proponer una área d'espansión orixinaria pa la mayoría de families llingüístiques.

Apocayá demostróse la rellación filoxenética ente les llingües chibchas, les llingües lencas y les llingües misumalpa, lo cual suxure qu'estes llingües aniciar nuna rexón cercana al sur del área mesoamericana y por tanto les llingües chibchas espandiríense dende'l norte escontra Panamá y nordeste de Colombia. Igualmente conxetúrase que les llingües caribes espandiríense d'oeste a este y de ende dellos grupos mover escontra l'Amazonia oriental y otros escontra les islles del Caribe por onde se taben espandiendo nel sieglu XV, a la llegada de los europeos a América.

Clasificación

Anque dalgunes de les clasificaciones basar en criterios xeográficos, etnográficos o culturales, estos métodos nun son válidos dende'l puntu de vista llingüísticu, por más que n'ocasiones haya correlación ente ellos y el xenuinu parentescu filoxenéticu. La correlación anterior caltiénse namái en cañes o subgrupos, pero dientro de les families llingüístiques más estenses y diversificaes la correlación ente similaridad cultural y parentescu llingüísticu amenórgase notablemente, aportando a azarosa y arbitraria. Anque families como les llingües caribes o les llingües tupí tán formaes por pueblos con cultures típiques de la selva tropical, esisten pueblos que falen llingües tupí como los guayakís y los sirionó que tienen cultures bien distintes de les de la selva tropical. Ya igualmente, los pueblos d'una área cultural homoxénea como les fasteres orientales de los Andes, de fechu pertenecen a families llingüístiques non rellacionaes. De la mesma, les llingües aisllaes o families menos diversificaes tienden a concentrase n'árees marxinales, en tanto'l quechua, que ye una familia d'unes poques llingües non bien diverses, ocupa un llugar bien destacáu tantu dende'l puntu de vista históricu como demográficu.

Problemes na clasificación

La mayor parte de la clasificación puramente llingüística de les llingües d'América del Sur fíxose sobre la base de llistes de vocabulariu y delles traces gramaticales. Esi procedimientu magar lleva a la reconocencia clara de los grupos xenéticos d'últimu nivel nun dexa estremar bien les coincidencies y los préstamos léxicos de les pallabres reteníes de la protollingua común. Tamién la glotocronología, que ye más criticable p'atopar rellaciones de niveles más altos, usóse extensivamente. Namái bien apocayá aplicóse el métodu comparativu de forma cuidadosa y paciente p'atopar rellaciones ente los subgrupos filoxenéticos identificables a partir d'una simple llista de vocabulariu. Por esa razón, les clasificaciones filoxenétiques de les llingües d'América falten enforma de ser definitives, y los meyores d'elles nel meyor de los casos son namái un aproximamientu a los parentescos reales. Por esa razón munches families propuestes como Llingües macroarahuacanes o les Hipótesis chibchano-paezana son cuestionables porque esiste la evidencia nel so favor ye esporádica, discutible y pocu sólida.

El númberu de llingües muertes con rexistros escasos ye tamién bien alto ente les llingües d'América del Sur. Eses llingües frecuentemente etiquétense como llingües ensin clasificar, cuando en realidá son inclasificables una y bones el material rexistráu depende d'interpretaciones filolóxiques non verificables y de datos demasiáu escasos colos que nun ye posible establecer un parentescu de manera inequívoca, como asocede coles llingües vives pa les que pueden axenciase datos en númberu abondu pa decidir si tán emparentaes con otres llingües o se trata de xenuines llingües aisllaes.

Otra dificultá importante ye la multiplicidá de nomes usaos pa les llingües suramericanes. Munches vegaes los nomes reflexen convenciones ortográfiques de distintes llingües europees (español, portugués, inglés) o a cencielles el caprichu de cada autor a la de referise a una llingua d'ente los nomes de tribus, dialeutos o grupos rellacionaos con esa llingua. Esisten casos de llingües ficticies qu'apaecen nes clasificaciones, cuando en realidá ye una denominación alternativa pa otra llingua, n'otros casos nun ye posible decidir si dos nomes distintos representen dos llingües distintes o dialeutos cercanos de la mesma llingua. Y viceversa, dacuando un mesmu nome foi usáu pa referise a llingües ensin rellacionar, por casu el términu "catuquina" puede referise a una familia de llingües, al idioma katukina una llingua particular de la familia catuquina o a otra llingua de la familia pano-tacana, y entá el catuquinarú paez ser un grupu que falaba una llingua tupí. Igualmente los términos "tapuya" un términu tupí pa 'enemigu' aplicóse a munches llingües ensin rellacionar. La falta de estandirización ortográfica y la multiplicidá de nomes pa una mesma llingua dacuando fai difícil comparar ente sigo clasificaciones de distintos autores.

Clasificaciones importantes

La primer clasificación bien encontada y qu'usaba datos puramente llingüísticos ye la del antropólogu estauxunidense D. G. Brinton (1891), que reconocía 73 families sobre la base de semeyances gramaticales y una curtia llista de vocabulariu. En 1913, otru antropólogu, Alexander Chamberlain, publicó una clasificación bien influyente que mientres munchos años foi considerada como una referencia básica, anque dicha clasificación nun daba demasiaos detalles sobre'l so fundamentación. La clasificación del antropólogu francés Paul Rivet (1924) superó n'enforma a toles anteriores, apurriendo una gran cantidá de datos llingüísticos y evidencies hasta entós inédites; esta clasificación reconocía 77 families y basábase en similaridades léxiques. El americanista checu Čestmír Loukotka contribuyó con dos clasificaciones más (1935, 1944). Na mesma llinia de Rivet, la primera d'elles ampliaba'l númberu de families a 94 y la segunda revisaba l'anterior y reconocía 114 families. El mayor númberu de families en Loukotka deber al descubrimientu de nueves llingües y a qu'esti autor dixebró como families distintes dalgunos de los grupos más inseguros na clasificación de Rivet. Rivet y Loukotka trabayaron xuntos nuna nueva clasificación (1952) que proponía 108 families. Mientres gran parte de la segunda metá del sieglu XX, la clasificación de referencia foi una posterior revisión de Loukotka (1968) qu'afitaba'l númberu de families en 117.

Otres clasificaciones esistentes son la de Joseph Greenberg (1956) revisada posterioremente (1987), la de Morris Swadesh (1964) y la de Jorge Suárez (1973). Estes proponen un amenorgamientu del númberu de subgrupos y siquier los dos primeros autores acepten la hipótesis amerindia, de que, a lo postrero toles families d'América (sacante'l eskimo-aleutianu y el na-dené) tán rellacionaes. Estes clasificaciones fueron bien criticaes pola mayoría d'americanistes, que prefieren les clasificaciones más conservadores y por tanto más segures, anque incluyan un eleváu númberu de families. Más apocayá Terrence Kaufman (1994) y Lyle Campbell (1997) propunxeron les sos propies clasificaciones, el primeru más na llinia de Greenber y Swadesh ("mergers") y el segundu más na llinia de Loukotka ("splitters").

Una clasificación de compromisu estrema a les llingües suramericanes nunes 40 families formaes por dellos elementos y un númberu importante de llingües aisllaes. Ente les families bien establecíes tán:

1. Llingües aimaraicas (3)
2. Llingües arauanes (8)
3. Llingües arawak (64)
4. Llingües arutani-sapé (2)
5. Llingües barbacoanes (11)
6. Llingües bora-witoto (6)
7. Llingües cahuapananas (2)
8. Llingües caribe (32)
9. llingües cañar-puruhá (2,†)
10. Llingües chapacura-wanham (5)
11. Llingües charrúas (10)
12. Llingües chibchas (22)
13. Llingües chocó (12)
14. Llingües chon (2)
15. Llingües guahibanas (5)
16. Llingües harakmbet (2)
17. Llingües hibito-cholón (2)
18. Llingües jivaroanas (4)
19. Llingües jirajaranas (7,†)
20. Llingües lule-vilela (2)
21. Llingües macro-yê (32)
22. Llingües makú (6)
23. Llingües mascoyanas (5)
24. Llingües mataco-guaicurú (11)
25. Llingües mura-pirahã (4)
26. Llingües nambicuaranas (3)
27. Llingües pano-tacanas (33)
28. Llingües peba-yagua (2)
29. Llingües quechues (46)
30. Llingües salibanas (3)
31. Llingües tallán-sechura (3,†)
32. Llingües timote-cuica (2,†)
33. Llingües tinigua-pamigua (3)
34. Llingües tucanas (25)
35. Llingües tupí (76)
36. Llingües uru-chipaya (2)
37. Llingües yanomami (4)
38. Llingües zamucoanas (2)
39. Llingües záparo (7)

Les llingües aisllaes o non clasificaes incluyiríen:

1. Aguano [NC,†]
2. Aikaná [A]
3. Andaquí [NC,†]
4. Alacalufe (Qawasqar) [A]
5. Andoque (Andoke) [A]
6. Arára [†]
7. Baena [NC,†]
8. Bagua [NC,†]
9. Betoi<!R0> [A,†]
10. Bolona [NC,†]
11. Candoshi [A]
12. Canichana (Canesi, Kanichana) [A,†]
13. Camsá (Sibundoy, Coche, Kamsá) [A,†]
14. Carabayo (Yurí, Aroje, Macusa) [NC,†]
15. Cayubaba o Cayuvava [A]
16. Chacha [NC,†]
17. Cofán<!R1> [A]
18. Colima [NC,†]
19. Comechingón [NC,†]
20. Copallén [NC,†]
21. Cueva (Panamá: mariña Pacífica, †) [NC,†]
22. Culle [NC,†]
23. Esmeralda (Takame) [A,†]
24. Gamela [NC,†]
25. Gorgotoqui [NC,†]
26. Guamo (Wamo) [A,†]
27. Hoti Makú? [NC/Makú?,†]
28. Huancavilca [NC,†]
29. Huaorani (Waorani, Auca, Sabela) [A]
30. Huarpe [A,†]
31. Humahuaca [NC,†]
32. Irantxe [NC]
33. Itonama (Saramo, Machoto) [A,†]
34. Kambiwá [NC,†]
35. Katembrí (Kiriri, Kariri) [NC,†]
36. Kapixaná (Kanoé, Kapishaná) [A]
37. Karahawyana (Brasil: Amazones) [NC,,†]
38. Koayá (Kwazá) [A]
39. Korubo [NC]
40. Kukurá [NC,†]
41. Kunza (Atacama, Atacameño, Lipe). [A,†]
42. Leco (Lapalapa, Leko) [A,†]
43. Maku [NC]
44. Malibú [NC,†]
45. Mapudungun [A]
46. Matanawí (?) [NC,†]
47. Mocaná [NC,†]
48. Movima [A]
49. Muniche (Muniche) [A,†]
50. Muzo (Colombia [NC,†]
51. Natú [NC,†]
52. Omurano (Mayna, Mumurana) [A,†]
53. Oti (Chavante) [NC,†]
54. Otomaco (Taparita) [NC,†]
55. Páez (Nasa Yuwe) [A]
56. Palta [NC/Jivaroano?,†]
57. Panche [NC,†]
58. Pankararú [NC,†]
59. Panzaleo (Latacunga, Quito, Pansaleo) [NC,†]
60. Pijao (Natagaima, Coyaima) [NC,†]
61. Puelche (Guenaken, Gennaken) [A,†]
62. Pumé (Yaruro, Yuapín) [A]
63. Puquina [A,†]
64. Quingnam [A,†]
65. Sacata [NC,†]
66. Sanavirón [NC,†]
67. Tabancale [NC,†]
68. Tarairiú [NC,†]
69. Taruma [NC,†]
70. Taushiro (Pinchi, Pinche) [A]
71. Tekiraka(Avishiri) [A]
72. Ticuna (Magta, Tikuna, Tukna, Tukuna) [A]
73. Tremembé (Teremembé) [NC,†]
74. Trumaí [A]
75. Tuxá [NC,†]
76. Uamué [NC,†]
77. Umbrá (Colombia: Caldas, Risaralda) [NC,†]
78. Urarina (Shimacu, Itukale) [A]
79. Warao (Guarao, Warraw, Guarauno) [A]
80. Yámana (Yahgán, Tequenica, Háusi Kúta) [A]
81. Yarí [NC]
82. Yuracaré (Yura) [A]
83. Yurí [NC]
84. Yurumanguí (Yirimangi) [NC,†]

Carauterístiques llingüístiques

Les llingües de Suramérica son descomanadamente diverses y nun esisten carauterístiques comunes a toes elles yá que pertenecen a families llingüístiques distintes y en xunto nun formen un área llingüística única onde hubiera converxencia a ciertes traces comunes. Les carauterístiques comunes más frecuentes son similares a les que s'atopen pal restu del mundu, polo que nun esisten peculiaridaes de les llingües de Suramérica.

Gramática

Al igual qu'asocede a nivel mundial, la mayoría de llingües de Suramérica son predominantemente sufijantes como les llingües andines y les llingües bora-witoto. Tamién ye frecuente atopar llingües aglutinantes qu'usen munchos sufixos y dellos pocos prefixos como asocede coles llingües arawak y les llingües pano-tacanas. Delles families de llingües usen prefixos y sufixos, pero unos pocos por pallabra como asocede nes llingües caribes, tupís y macro-yê (curiosamente apocayá propúnxose qu'estos trés families podríen formar una superfamilia yê-tupí-caribe). Delles poques llingües usen extensivamente prefixos y entá en mayor midida sufixos, como les llingües hibito-cholón. Nun s'atoparon llingües qu'usen puramente prefixos pa marcar les rellaciones gramaticales. Les llingües aislantes, que práuticamente escarecen d'afixos, como'l selknam y el tehuelche, son bastante escases n'América del Sur.

La complexidá morfolóxica de les pallabres varia descomanadamente, en guaraní (f. tupí) el permediu ye de tres morfemes, ente qu'en piro (f. arawak) ye de seis morfemes. En yuracaré munches pallabres formar por reduplicación, un procedimientu usáu sistemáticamente tamién nes llingües tupí. La composición dase bien frecuentemente, al igual que nel restu del mundu, anque ye un procedimientu raru nes llingües chon que son altamente aislantes. La incorporación nominal nel verbu ye tamién frecuente n'América. Tocantes a los tipos morfolóxicos clásicos ente les llingües aglutinantes atópense'l quechua, les llingües pano-tacanas o'l mapuche. Les llingües caribes y les tupís son llixeramente fusionantes, y les llingües chon son el casu más claru de llingües aislantes.

Les llingües guaicurú (f. mataco-guaicurú) tienen distinción de xéneru gramátical nel nome, anque otres llingua tienen morfemes especiales pa estremar masculín y femenín nes marques de persona del verbu (arawak, witoto, tucano), anque les llingües ensin distinción de xéneru gramatical son les más numberoses, al igual que nel restu del mundu. En cuanto al númberu gramatical, la distinción ente singular y plural ye opcional na tercer persona de munches llingües caribes y tupís, ente que'l mapuche y el yámana estrema obligatoriamente el singular, del dual y del plural. El casu gramatical indícase xeneralmente por aciu sufixos o postposiciones, más frecuentemente que con preposiciones. Los clasificadores nominales que clasifiquen los nomes según la forma del oxetu o la manera como apaecen naturalmente, son frecuentes nes llingües chibchas, tucanas y waicanas. Tamién ye común en delles llingües (guaicurú, mataco, cocama) que delles pallabres tengan formes distintes si quien fala ye home o muyer.

Nos pronomes personales ye frecuente la distinción d'inclusividad na primer persona del plural. Tamién ye frecuente marcar na tercera persona si'l referente ta presente o ausente, sentáu o de pies y otres distinciones accidentales similares (movima, guaicurú). La posesión indicar por aciu prefixos o sufixos. Los sistemes nos que les marques de posesión del nome coinciden coles marques de suxetu de los verbos intransitivos son abondo frecuentes.

Nel verbu ye común marcar tantu la persona del suxetu, como la persona del oxetu, como la negación dientro de la mesma forma verbal. El aspeutu gramatical y el tiempu gramatical rexistrar en práuticamente toes llingües, anque la so realización varia grandemente d'unes llingües a otres: n'aguaruna hai una forma de futuru frente a trés formes de pasáu que s'estremen según la distancia relativa nel tiempu, ente que'l guaraní estremes formes de futuru de formes de non-futuru. Otres llingües como'l jébero espresen básicamente'l manera gramatical, siendo les otres categoríes verbales menos importantes. Tamién ye bien frecuente l'usu de direccionales o afixos qu'indiquen movimientu respeuto al falante o al oyente o la llocalización na aición verbal (quechua, záparo, itonama). Otros afixos que se dan son "modales" de como se lleva a cabu l'aición (cutiendo, mordiendo, caminando, ...), éstos apaecen en jébero o ticuna. El caribe amás indica si una aición llevar a cabu colectivamente o individualmente. Pa la predicación nominal ye frecuente l'usu d'oraciones ecuativas, formaes pola yuxtaposición simple de suxetu y atributu son comunes en munches llingües, esto oldea coles llingües europees que frecuentemente usen verbos copulativos nesti tipu de predicaciones.

Fonoloxía

Al igual qu'asocede cola gramática nun hai carauterístiques comunes a les llingües de Suramérica. Esiste muncha variación nel númberu de fonemes: en jaqaru (f. aru) estrémense 42 fonemes segmentales, ente qu'en campa (f. arawak) estrémense namái 17. El jaqaru tien 36 consonantes ente que'l makushí (f. caribe) namái 11; delles variedaes quechues tienen namái trés vocales, ente que el apinayé (f. yê) tien diez vocales orales y siete vocales nasales más.

Un dialeutu del tucano estrema namái tres puntos d'articulación, ente que el chipaya estrema nueve puntos d'articulación. Les oclusives sordes /p, t, k/ apaecen práuticamente en toles llingües ente que les correspondientes sonores /b, d, g/ frecuentemente tán ausentes, y más frecuentemente pueden faltar fricatives como /f, v, z/. Les oclusives glotalizadas apaecen nes llingües andines y nes llingües chibchas. Les aspiraes dar en llingües quechues y llingües aru, pero polo xeneral son pocu frecuentes. Tampoco les consonantes palatalizadas del puinave son bien frecuentes. La distinción ente velares y postvelares dar en quechua, aru y chon; ente que la diferencia ente velares y labiovelares apaez en tacana y siona. Les consonantes retroflexes son pocu frecuentes anque apaecen en llingües pano-tacanas y llingües uru-chipayas.

Los sistemes vocálicos con vocales nasales son frecuentes (f. macro-yê, f. salibana), pero en munches llingües la nasalidá nun ye una propiedá de la vocal sinón d'un fonema suprasegmental de la pallabra (f. tupí, f. waicana). Les vocales anteriores arrondaes (ö =[ø], ü =[y]) tán virtualmente ausentes, anque sí son comunes les vocales centrales (ï =[ɨ) y posterior non arrondada (ï =[ɯ). Les distinción ente vocales llargues y curties apaecen na familia caribe y na familia uru-chipaya. Les vocales glotalizadas apaecen en tikuna y na familia chon. El tonu y l'acentu tonal son bien frecuentes en Suramérica. De toes formes les llingües tonales de Suramérica tienen sistemes simples, los sistemes más complexos son los del acaricuara (tres tono), los del mundukurú (cuatro tono) y los del ticuna (cinco tono).

Árees llingüístiques

Esisten siquier dos grandes árees con carauterístiques claramente distintes dixebraes per una zona de transición, estes son l'área andina y l'área amazónica. Entá habiendo traces más frecuentes en caúna d'estes árees, los dos árees alluguen una gran diversidá llingüística tando les diferencies básicamente na frecuencia con qu'apaecen ciertes traces en caúna d'elles.

Llingües per país

• Llingües indíxenes d'Arxentina
• Llingües indíxenes de Bolivia
• Llingües indíxenes de Brasil
• Llingües indíxenes de Colombia
• Llingües indíxenes de Chile
• Llingües indíxenes d'Ecuador
• Llingües indíxenes de Paraguái
• Llingües indíxenes de Perú
• Llingües indíxenes de Venezuela

Referencies

Bibliografía

• Adelaar, Willem (2004). The Languages of the Andes. Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-36275-7.
• Campbell, Lyle. (1997). American Indian languages: The historical linguistics of Native America. New York: Oxford University Press. ISBN 0-19-509427-1.
• Dixon & Alexandra Y. Aikhenvald (eds.), The Amazonian languages. Cambridge: Cambridge University Press, 1999. ISBN 0-521-57021-2.
• Gordon, Raymond G., Jr. (Ed.). (2005). Ethnologue: Languages of the world (15th ed.). Dallas, TX: SIL International. ISBN 1-55671-159-X. (Online version: http://www.ethnologue.com).
• Greenberg, Joseph H. (1987) Language in the Americas. Stanford University Press, CA.- ISBN 0-8047-1315-4
• Kaufman, Terrence. (1990). Language history in South America: What we know and how to know more. In D. L. Payne (Ed.), Amazonian linguistics: Studies in lowland South American languages (pp. 13-67). Austin: University of Texas Press. ISBN 0-292-70414-3.
• Kaufman, Terrence. (1994). The native languages of South America. In C. Mosley & R. Y. Asher (Eds.), Atlas of the world's languages (pp. 46-76). London: Routledge.
• Key, Mary R. (1979). The grouping of South American languages. Tübingen: Gunter Narr Verlag.
• Loukotka, Čestmír. (1968). Classification of South American Indian languages. Los Angeles: Latin American Studies Center, University of California.
• Mason, J. Alden. (1950). The languages of South America. In J. Steward (Ed.), Handbook of South American Indians (Vol. 6, pp. 157-317). Smithsonian Institution Bureau of American Ethnology bulletin (Non. 143). Washington, D.C.: Government Printing Office.
• Migliazza, Ernest C.; & Campbell, Lyle. (1988). Panorama xeneral de les llingües indíxenes n'América. Hestoria xeneral d'América (Vol. 10). Caracas: Institutu Panamericanu de Xeografía y Hestoria.
• Poser, William J. (1992) The Salinan and Yurumanguí Data in Language in the Americas. International Journal of American Linguistics 58.2.202-22.PDF
• Rowe, John H. (1954). Linguistics classification problems in South America. In M. B. Emeneau (Ed.), Papers from the symposium on American Indian linguistics (pp. 10-26). University of California publications in linguistics (Vol. 10). Berkeley: University of California Press.
• Tax, Sol. (1960) "Aboriginal languages of Latin America"; Current Anthropology 1: 430-436.
• Tovar, Antonio, y Larrucea de Tovar, C.: Catálogu de les Llingües d'América del Sur (1986). Con clasificaciones, indicaciones tipolóxiques, bibliografía y mapes. Ed. Gredos, Madrid. Col. Grandes Manuales.
• Voegelin, Carl F.; & Voegelin, Florence M. (1965). Classification of American Indian languages. Languages of the world, Native American fasc. 2, sec. 1.6). Anthropological Linguistics, 7 (7): 121-150.
• Voegelin, Carl F.; & Voegelin, Florence M. (1977). Classification and index of the world's languages. Amsterdam: Elsevier. ISBN 0-444-00155-7.

• Datos: Q54801970
• Multimedia: Indigenous languages of South America