Wikipedia

Sak K'uk'

soberana mexicana

Ix Sak K'uk' o Sac Kuk (f. 9 o 12 de setiembre de 640) foi la gobernante de facto del estáu maya de Baakal, que la so sede taba na ciudá de Lakam Hai, anguaño conocida como la zona arqueolóxica de Palenque», no que güei ye l'estáu mexicanu de Chiapas. Rellacionar col nome d'unu de los dioses proxenitores de Palenque, Muwaan Mat, que ―d'alcuerdu a los xeroglíficos del sarcófagu del so fíu Pakal el Grande―, gobernó dende l'añu 612 hasta'l 615. El so nome puede traducise como 'Ave Blanca' (en idioma maya clásicu, sak: 'blancu'; y kuk: 'ave').[1] Tamién-y la menta como la Señora Bestezuela.[1]

Representación iconográfica del tableru oval del Palaciu de Palenque. Sak Kuk apúrre-y al so fíu'l tocáu que lo confirma como ahau del señoríu de B'aakal. Kinich Janaab Pakal atópase sentáu nun tronu de doble cabeza de xaguar.

Crisis dinástica

editar

El señoríu de Baakal, que la so sede principal yera Lakam Ja (Palenque) caltuvo guerres frecuentes col señoríu de Kaan, que la so sede atópase en Calakmul. Palenque foi ablayáu en dos causes. La primer derrota asocedió nel añu 599, y sufrir l'ahau Yohl Ik'nal, que sicasí siguió gobernando hasta la so muerte, asocedida nel 604. Posiblemente respetóse-y la so xerarquía en cuenta de un pagu de tributu.[2] El so fíu primoxénitu, y socesor, Aj Ne' Ohl Mat, sufrió la segunda derrota nel añu 611.[3] Mientres l'intre d'esta guerra asocedió una crisis dinástica. El so hermanu Janaab' Pakal exerció un cargu secundariu (ti'sakhuun) ente'l 608 y el 610. Esti últimu añu foi nomáu yajawk' ahk' ('señor del fueu') y atacó exitosamente la villa de Santa Elena.[4] Anque Aj Ne' Ohl Mat y Janaab' Pakal sobrevivieron a la fuerte derrota rexistrada n'abril del 611, nun ralu de dieciséis meses dambos morrieron, seique asesinaos por cuenta de la mesma conflagración.[5]

Jannaab' Pakal —a quien se-y considera padre de Sak K'uk— morrió en marzu del 612, ente que Aj Ne' Ohl Mat morrió n'agostu del mesmu añu ensin haber dexáu herederu al tronu.[6] La dinastía de B'aakal estremar en dos. Per una parte, Ik' Muuy Muwaan, quien reclamó'l so derechu al tronu estableciéndose en Tortuguero y per otra parte, Sak K'uk', quien decidió tornar a Palenque.[7]

Muwaan Mat

editar

Nos xeroglíficos del sarcófagu de Pakal “el Grande” que narren la socesión dinástica de Palenque atópase rexistráu que Muwaan Mat xubió al poder el 9.8.19.7.18 9 etz'nab 6 ceh de la cuenta llarga del calendariu maya, esto ye, el 19 d'ochobre del 612[5] —dos meses dempués de la muerte de Aj Ne' Ohl Mat— cola inscripción “k'uhul ixik, satay ajaw” que quier dicir: “perdida ta la divina señora, perdíu ta'l señor”. Esta frase qu'alude a la derrota de la guerra esplica de dalguna manera un renacer cola entronización de Muwaan Mat, quien ye un dios nacíu nel añu 3121 e. C., siete años antes de féchalo cero de la cuenta llarga (0.0.0.0.0 4 ajau 8 cumkú), que tomara'l títulu de «Divín Señor de Matwiil» nel 2305 e. C. y que tornara pa volver asumir el tronu nel 612 d. C.

Muwaan Mat yera consideráu unu de los trés dioses proxenitores de Palenque. La metáfora del so regresu p'asumir el tronu y restablecer nuevamente la varonía (socesión patrilineal), da llexitimidá al tronu del siguiente y futuru ahau K'inich Janaab' Pakal, quien nel 612 solo tenía nueve años d'edá.[8] Primeramente, cuando la escritura maya empezó a descifrase, los epigrafistes consideraron que Muwaan Mat yera un seudónimu de Sak K'uk', pero la idea foise refugando pos esti dios del maíz yera de sexu masculín.[9]

Entronización de Pakal el Grande y gobiernu de facto de Sak Kuk

editar
 
Tableru oval del Palaciu de Palenque, onde Sak K'uk' entroniza al so fíu K'inich Janaab' Pakal.

Sak K'uk' casóse con K'an Mo' Hix, quien yera cho'j ajaw, un noble de segundu rangu, que'l so llinaxe subordináu posiblemente vivía nel Grupu Piedres Boles.[7] Tres la crisis dinástica asocedida por cuenta de la guerra con Calakmul, dambos tornaron a Lakam Hai' col enfotu de entronizar al so fíu K'inich Janaahb' Pakal, meyor conocíu como Pakal “el Grande”, basándose na idea de que Sak K'uk' pertenecía al nucleu dinásticu del señoríu.[10]

La ceremonia de entronización de Pakal llevar a cabu'l 9.9.2.4.8 5 lamat 1 mol, esto ye, el 26 de xunetu de 615, cuando solo cuntaba con dolce años d'edá. Una semeya d'esti eventu ta talláu en alturrelieve nel tableru oval del Palaciu de Palenque.[11] La mayor parte de los mayistes considera que Sak K'uk' foi la depositaria del poder en Palenque y que detentó el poder de facto non solamente del añu 612 al 615, sinón probablemente hasta la so muerte, por cuenta de qu'hai bien pocos rexistros que narren l'actividá de Pakal mientres toos estos años.[12]

Sak Kuk morrió'l 9 o 12 de setiembre del 640 y el so maríu Kan Mo Hix morrió'l 29 d'avientu de 642.[13] Ye hasta entós cuando empiecen a construyise les obres arquiteutóniques que caracterizaron al gobiernu de Pakal “el Grande”.[12]

Referencies

editar
  1. ↑ 1,0 1,1 Sabines, 1993; páx. 69.
  2. ↑ Skidmore, 2008; páx. 51.
  3. ↑ Skidmore, 2008; páx. 62.
  4. ↑ Hull, 2012; páx. 213.
  5. ↑ 5,0 5,1 Bernal, 2012; páx. 4.
  6. ↑ Skidmore, 2008; páx. 63.
  7. ↑ 7,0 7,1 Bernal, 2011; páxs. 282-283.
  8. ↑ Skidmore, 2008; páx. 67.
  9. ↑ Skidmore, 2008; páx. 70.
  10. ↑ Bernal, 2011; páx. 286.
  11. ↑ Skidmore, 2008; páx. 71.
  12. ↑ 12,0 12,1 Florescano, 2009; páxs. 236-237.
  13. ↑ Bernal, 2011; páx. 288.

Bibliografía

editar

Enllaces esternos

editar


Predecesor:
Aj Ne' Ohl Mat 		Ahau de facto de Palenque

Muwaan Mat (según rexistros)
612 - 615

Socesor:
K'inich Janaab' Pakal



Sacáu de «https://ast.wikipedia.org/w/index.php?title=Sak_K%27uk%27&oldid=4286264»