Verbu vascu
Esti artículu o seición necesita referencies qu'apaezan nuna publicación acreitada, como revistes especializaes, monografíes, prensa diaria o páxines d'Internet fiables. |
El verbu ye una de les partes más complexes de la gramática del euskera. De cutiu preséntase como unu de los retos más difíciles pa quien aprienden la llingua, y munchos gramáticos vascos dediquen la mayoría de les sos páxines a llistes o tables de los paradigmes verbales. Esti artículu nun recueye toles formes verbales esistentes, el so propósitu ye esplicar la naturaleza y estructura del sistema.
Conxugación sintética y perifrástica editar
Una de les carauterístiques remarcables del verbu n'euskera ye'l fechu de que solo dellos verbos pueden conxugase sintéticamente (esto ye, tienen formes morfolóxiques finitas), ente que'l restu solo tienen formes non finitas, que pueden formar parte d'una variedá d'estructures compuestes (que consisten nuna forma verbal non finita combinada con una forma verbal finita d'un verbu auxiliar) y son conxugaos d'esta manera ("perifrásticamente"). Asina, por casu, 'vengo' dizse nator (una forma sintética finita), ente que 'llego' dizse iristen ari naiz (una forma perifrástica, que lliteralmente significa 'llegando toi').
Ello ye que tolos verbos pueden conxugase na forma perifrástica. En dellos casos la forma sintética y la perifrástica oldeen semánticamente (por casu, nator y etortzen naiz, la so correspondiente forma perifrástica, nun son xeneralmente intercambiables); y n'otros el contraste ye más un asuntu d'estilu, rexistru o inclusive diacronía. En particular, delles formes sintétiques son arcaiques o obsoletas. Amás, otres formes sintétiques presentes na lliteratura del sieglu XX son extrapolaciones feches a posteriori o formes ensin atestiguar históricamente creaes con motivos estilísticos, poéticos o purísticos.
Raigaños verbales editar
Tradicionalmente, los verbos euskeras cítense usando una forma non personal conocida convencionalmente como "participiu", anque non tolos sos usos corresponder colos del participiu español. Otres formes non personales deriven del participiu, como se va ver n'otra seición más palantre. Cuando'l verbu tien formes sintétiques personales, éstes básense nun raigañu, llamada "raigañu básicu", que de normal tamién apaez nel participiu. (Por casu, el verbu etorri, "venir", tien como raigañu básicu -tor-, de la que se deriven tanto'l participiu (col prefixu de formes finitas y- y el sufixu de participiu -i) como'l raigañu personal de presente, -ator-, y el raigañu personal pa otros tiempos, -etor-.)
A partir del participiu, topar el raigañu básicu del verbu ye polo xeneral senciellu, una y bones la forma del participiu respuende a dos tipos básicos:
- De primeres, el participiu de verbos con raigañu etimológicamente non analizse forma de la siguiente manera:
| Prefixu de participiu | Raigañu básicu | Sufixu de participiu |
|---|---|---|
| y- / i- / j- | -i / -n / -ø |
- El prefixu j- úsase cuando'l raigañu básicu empieza por vocal, ente que los prefixos i- y y- úsense indistintamente (esto ye, depende de cada verbu) cuando'l raigañu básicu empieza por consonante.
- El sufixu -n úsase cuando'l raigañu básicu acaba en vocal, ente que'l sufixu -i úsase cuando ésta acaba en consonante. En delles ocasiones nun s'usa nengún sufixu, y el participiu acaba col raigañu básicu.
- Otros verbos formar a partir de sustantivos, frases enteres, o pallabres estranxeres. La estructura del participiu d'estos ye:
| Raigañu básicu | Sufixu de participiu |
|---|---|
| -du / -el to |
- El sufixu -du úsase cuando'l raigañu básicu acaba en -n o -l. Nel restu de los casos úsase -el to.
Esisten otros dos raigaños non personales, el nome verbal y el raigañu curtiu, que se formen a partir del participiu:
- El nome verbal fórmase camudando'l sufixu del participiu por -te o -tze, depende del verbu en particular.
- El raigañu curtiu fórmase esaniciando los sufixos -i, -du y -el to del participiu. (En casu de tenelo, el sufixu -n caltiénse.)
Amás, pa les formes personales de los verbos que pueden conxugase sintéticamente, esisten dos raíz derivaes del raigañu básicu:
- El raigañu de presente fórmase añadiendo'l pre-infixu -a- al raigañu básicu.
- El raigañu de non presente, que s'usa nel restu de tiempu, fórmase añadiendo'l pre-infixu -y- al raigañu básicu.
Dellos exemplos de toes estes formes son los siguientes:
| Raigañu básicu | FORMES PERSONALES | FORMES NON PERSONALES | Significáu | |||
|---|---|---|---|---|---|---|
| Raigañu de presente | Raigañu de non presente | Participiu | Nome verbal | Raigañu curtiu | ||
|
-y- + raigañu básicu | (y-/i-/j- +) raigañu básicu- + i/n/ø |
(y-/i-/j- +) raigañu básicu- + te/tze | (y-/i-/j- +) raigañu básicu- + n | ||||
| -tor- | -ator- | -etor- | y-torr-i | y-tor-tze | y-tor | 'venir' |
| -bil- | -abil- | -ebil- | i-bil-i | i-bil-tze | i-bil | 'andar' |
| -da- | nun tener conxugación sintética |
y-da-n |
y-da-te | y-da-n | 'beber' | ||
| -baki- | nun tener conxugación sintética |
y-baki |
y-baki-tze | y-baki | 'cortar' | ||
| -a- | nun tener conxugación sintética |
j-a-n |
j-a-te | j-a-n | 'comer' | ||
| alda- | nun tener conxugación sintética |
alda-el to |
alda-tze | alda | 'camudar' | ||
| gal- | nun tener conxugación sintética |
gal-du |
gal-tze | gal | 'perder' | ||
Raigaños defeutivos o irregulares editar
Dellos verbos presenten raigaños irregulares o defeutives pa dalgún de los tiempos. Dalgunos de particular importancia son:
- Izan, "ser", el más común nel llinguaxe. Ye irregular y presenta alomorfismo nes sos formes personales, esto ye, dellos raigaños distintos.
- Egon, "tar".
- Izan / *Ukan / *Edun, "haber tener". El participiu real d'esti verbu ye izan, pero pa evitar tracamundios col verbu "ser", que tien el mesmu participiu, usar con función metallingüística *ukan, enraigonáu nos dialeutos occidentales, o *edun, forma hipotética y non atestiguada del participiu del verbu, formada a partir del raigañu -du-.
(Pa evitar el problema, nesti artículu vamos referinos a cencielles a estos verbos como "ser" y "haber").
- *Edin, *Ezan, participios hipotéticos de los auxiliares estándar de la manera aoristo (ver más embaxo), que solo tienen formes personales.
- Eduki, "tener"
- Esan, "dicir", que presenta un raigañu distintu, -io, en dellos tiempos personales. (Ello ye que dellos gramáticos consideren que nesti casu tratar de dos verbos distintos.)
Referencies editar
Enllaces esternos editar
Wikimedia Commons tien conteníu multimedia tocante a Verbu vascu.
Datos: Q3753073- Multimedia: Basque verbs
