Xana

La Xana ye ún de los personaxes más conocíos nes mitoloxíes asturiana y llionesa. Ye una figura femenina qu'habita nes fontes y cursos d'agua puro y cristalino como los regatos; tamién vive nos llagos, nos pozos ya inclusives na mar. Nun ye polo xeneral una figura proteutora, sacante la Xana de les Cien Doncelles, sinón más bien inconsciente de la so ansia de venganza, ye perpeligrosa. Davezo, sal nes nueches de San Xuan en busca de mozos que l'acompanguen nes fondures de los llagos o regatos per tola eternidá.

Xana
Información
Sexu	femenín
Conexones	Mitoloxía griega
[editar datos en Wikidata]

Xana (Lamia, de John William Waterhouse, 1909)

Orixe del nome

Paez provenir del nome llatín que los romanos dieron a la diosa de la natura Diana y que la evolución fonética astur fizo que produxera la forma xana (medieval sería jana, con una pronunciación asemeyada al portugués actual). Amás la figura de la xana ta intimamente rellacionada coles ninfes acuátiques romanes. Tamién parez guardar rellación col términu Lamna griegu, que fai referencia a una mítica muyer que quedó ensin fiyos y naguaba polos de les demás muyeres.

En cualquier casu, nun tien que s'escaecer la rellación de les xanes coles fontes y güeyos de ríos y regatos; asina como la divinización d'estos llugares colos nomes de Deua diosa, de lo que tamién pudiere defendese un aniciu del nome de la xana dende un reconstruyíu *Deuana, esto ye, divina o ser de la Deva.

Los nomes

Dependiendo d'au vivan recibirán un nomatu estremáu. Dividiéndose en xanes, ondines y sirenes.

• Xanes: son aquelles que viven nes fontes y nos regatos d'agües pures y cristalines. A la xana alcontrámosla principalmente na estaya central d'Asturies, y munches son les hestories nes qu'intervién la xana rellacionada con encantexos, ayalgues, o mesmamente el tiempu. Hai xanes bones, y xanes males (la xana roba-neños), ya inclusive alcontramos xanes que xueguen a los bolos. D'ente toes destaca la xana qu'intervieno n'aida de Mauregatu na hestoria del Tributu de les Cien Doncelles.^{[ensin referencies]}
• Ondines: son aquelles que moraben los llagos y llamargales. Les ondines alcontrámosles nos requexos occidentales d'Asturies.Quiciabes la más afamada seya la ondina que, namorada del invasor romanu, lloró hasta criar un llagu; y sal nes nueches de San Xuan buscando mozos a los que tracamundiar. ^{[ensin referencies]}
• Serenes: son aquelles propies de la mar.

La Xana y l'Encantexu

Una vecina de La Canga, conceyu de Colunga, mientres diba a trabayar al campu, dexaba a un fíu suyu acostáu nel trubiecu.

Un día cuando volvió del campu, alcontró nel sitiu del so fíu, un neñu mui pelosu. Y la muyer dixo pa sí:

- "Dalguna xana llevó al nenu míu y dexó'l de so porque ella non trae llechi y quier que yo-y dé de mamar; pero magar que llore de fame trés meses siguíos, la teta mía non la chupa. ¡Non madiós!"

Al pocu tiempu, el neñu entamó a lloramicar bien forte. Y cuando la xana lu oyó, dixo a la muyer:

- "Amamanta y ania a ese nenu, bien se conoz que tuyu non e"

Y viendo que la muyer nun-y facía casu, averóse a ella diciendo:

- "Toma el tu mocosín,

y dame'l mió pelosín."

– (Aurelio de Llano, 'Del folclor asturiano', IDEA, 1977, p. 37)

Apariencia

Son moces, davezu más encantadores que fermoses; nun ye habitual que tean representaes con atributos, dependiendo les comarques o conceyos llevarán una rueca, un fusiu o dacuando un puñal d'oru ou plata; siempres como instrumentos de la so venganza.

Los topónimos

Ye necesario indicar que los topónimos que, en tola xeografía del dominiu llingüísticu ástur, apaecen semeyaos fonéticamente a xana, nun tienen, de primeres, nenguna conexón, sinón que deriven de la peculiar evolución fonética que'l llionés medieval produxo del greyu consonánticu llatín "pl-"; ésti desendolcóse nun soníu abondo asemeyáu a la "j" portuguesa d'anguaño (y per ende a la "x" asturllionesa), faciendo que les pallabres "planum" y "planam" ("llanada") tornaren en /janu/ y /jana/.

Sicasí, pue caltenese qu'en dellos topónimos, per enriba too n'Asturies, ye posible un enllaz col elementu mitolóxicu, por mor de la so abondanza y hasta en llugares o nomes que nun paecen xuníos a la idea de "llanada": La Peña les Xanes (Piloña) o La Cueva Las Inxanas (Llanes, Cabrales).

Familia y descendencia

Dacuandu dalgunes xanes, pero raro porque habiten soles, apaecen acompañaes por un collaciu de nome Xanu, qu'a vegaes ta representáu como Xuan Xuanucu, la figura mitolóxica que fai les truenes y vuela sentáu nes nubles (el Nuberu). Ya, inda menos, preséntense fíos nomaos xaninos y xanines; malque na mitoloxía llionesa estes dos figures nun apaecen, sí lo faen na asturiana.

Otros nomes

En delles comarques de Llión conócense col nome de nianinas. La presencia de janas nel sureste de Llión ye claramente por mor de la castellanización de la rexón, yá qu'esta figura namás se presénta nes relixosidaes populares asturiana y llionesa.

Ver tamién

• Mitoloxía asturiana

Enllaces esternos

• Datos: Q1974904