Dialeutu tarantino

Tarandine
Faláu en
Faláu en	Italia
Númberu de falantes
Datos
Familia	Pugliese (en)
Sistema d'escritura	alfabetu llatín
Códigos

El dialeutu tarantino ye una llingua falada na ciudá de Taranto. En la parte norte de la homónima provincia ta presenta nes sos variantes massafrese, crispianese, etc. Tien la particularidá de ser un idioma comunal, o bien, la so variante más xenuina fálase dientro de les llendes de la ciudá, principalmente nel centru históricu. Sicasí, tamién equí, coles distintes diferenciaciones comunicatives debíes a los cambeos xeneracionales. Ello ye que anque Taranto parte con otres provincies de la Puglia, na fala tarantina nun s'atopen semeyances col dialeutu salentín o'l dialeutu barés nel acentu, nin na pronunciación, nin nos artículos d'estos postreros.

Camiseta para promocionar el dialectu tarantín.

Historia

Mientres el periodu bizantín y longobardu, la llingua tarantina adquirió un calter bien orixinal pa la dómina: la o pasó a ue, la y a ie, y el vocabulariu enllenar de nuevos vocablos.

Cola llegada de los normandos nel añu 1071 y de la casa d'Anjou en 1400, la llingua perdió bona parte de los sos trazos orientales y viose influyida por elementos franceses y galu-itálicos, como la y muda final.

Na Edá Media, la ciudá foi apoderada polos sarracenos cola consiguiente introducción de pallabres árabes, ente que nel añu 1502 Taranto cayó sol dominiu de la Corona d'Aragón; mientres tres siglo'l castellán foi la llingua oficial de la ciudá, y por eso entraron nuevos vocablos al tarantino. Nel añu 1801 la ciudá cayó sol dominiu de les tropes franceses, que dexaron definitivamente la influencia llingüística provenzal.

Cabo recordar que Taranto tuvo mientres enforma tiempu amestada al Reinu de Nápoles y que comparte dellos términos comunes col napolitanu. La influencia árabe, xunida cola francesa y la llatina, dio llugar a una gran desonorización de les vocales, tresformando en -y- semimudas, causando tamién un notable aumento fonética de dichu soníu.

Anguaño, el particular zarru vocálicu y l'allargamientu de les "vocales dures" dieron al dialeutu tarantino una cadencia que recuerda a un "dialeutu árabe" anque con dalguna referencia a los soníos dóricos arcaicos.

Tradiciones dialeutales

Les tradiciones dialeutales de Taranto afondan los sos oríxenes nes antigües tradiciones griegues y romanes.

Fonoloxía

Vocales

Amás de los cinco vocales típiques del italianu, el dialeutu tarantino cuenta con otros cinco: é y ó son vocales zarraes, la á que tien un soníu particularmente zarráu, cuasi semimudo, y í y ú llamaes "vocales dures", porque se pronuncien con una notable vibración de les cuerdes vocales.

Tamién tán la vocales abiertes à è ì ò ù y les vocales llargues â ê î ô û que tienen valor doble al respective de les italianes. Esiste tamién otra vocal, la y muda, que nun se pronuncia a final de pallabra y ye semimuda metanes pallabra; asina, una pallabra como perebìsse tien de pronunciase omo [p'r'biss]. Los diptongos pronúnciense como n'italianu, con esceición de la ie, que se pronuncia como una i llarga si s'atopa metanes pallabra, ente que si s'atopa a la fin va pronunciase como una i siguida darréu d'una y semimuda, y au que se pronuncia como en francés [o].

Consonantes

Les consonantes son les mesma que les del italianu, con solu cinco más: c si atopar en posición postónica tiende a ser pronunciada como sc en sciocoo, j pronúnciase como la Y de la pallabra inglesa yellow, el nexu sck onde sc pronúnciase como na pallabra italiana scena, l como la c de casa, el nexu ije pronunciáu más o menos como ille na pallabra francesa bouteille, y la v en posición intervocálica que nun tien nengún soníu (ej.: avuandáre, tuvi, etc.). Les consonantes dobles son bien frecuentes a principiu de pallabra, y tienen un soníu más fuerte al respective del so correspondiente solu.

Diéresis

Pola mor del gran númberu d'homófonos presentes nel dialeutu tarantino, dacuando estrémense per mediu d'un acentu o de la diéresis, esta postrera adóptase sobremanera pa indicar hiatu ente dos consonantes, por casu:

fiúre flores, fïure [figura];
pèsce [pexe], pésce [peor], etc.

Disimilación y asimilación

La disimilación ye un fenómenu pol cual dos soníos, atopándose n'estrechu contautu, tienden a estremase:

lat. cultellus - tar. curtíedde [cuchiellu].

L'asimilación ye cuando la consonante inicial d'una pallabra convertir na consonante de la segunda sílaba de la mesma pallabra, siguida d'una anticipación de l'articulación fonética d'esta postrera:

lat. juscellum - tar. sciuscijlle [tipu de sopa].

Una particularidá que salta rápido a la vista de quien per primer vegada llee un testu en dialeutu tarantino, ye'l fenómenu de la xeminación, o más simple la duplicación inicial o sintáctica.

Esto ye un fenómenu de fonosintaxis, esto ye, por causa de la perda de la consonante final de dellos monosílabos (asimilación fonosintáctica), la consonante inicial de la pallabra siguiente refuérzase.

Los principales monosílabos que dan llugar a la xeminación son:

a: a (preposición);
e: y (conxunción);
cu: con (conxunción o preposición);
addà: ellí, allá (alverbiu);
aqquà: equí (alverbiu);
ogne: cada(axetivu indefiníu);
cchiù: más (axetivu y alverbiu);
pe': para (preposición);
jè: ye (verbu ser);
sì: yes (verbu ser);
so': somos (verbu ser);
'mbrà: ente (preposición);
tré': trés (numberal).

La duplicación inicial ye indispensable na llingua oral pa entender el significáu de la frase:

hè fatte bbuéne [fixisti bien];
è ffatte bbuéne [ta bien fechu].

Como se ve nel exemplu, el refuerzu de la f revélase fundamental pal sentíu de l'afirmación. He equí otru exemplu:

'a máne [la mano] - a mmáne [a mano];
de pètre [de piedra] - cu ppètre [con piedra];
'a cáse [la casa] - a ccáse [a casa].

Gramática

La gramática tarantina ye daqué distinta de la italiana. Presenta construcciones de calter típicamente griegu y llatín.

Morfoloxía

Artículos y sustantivos

El dialeutu tarantino presenta dos xéneros, masculín y femenín. Teniendo la terminación en -y muda, el xéneru de les pallabres tan solo ye reconocible por aciu l'artículu, qu'en tarantino ye 'o, 'a para l'artículu determináu y 'na, 'na pal indetermináu. Si'l sustantivu que sigue al artículu empieza por vocal, apostrófase, nun siendo que nun hubiera una consonante primeramente enantes cayida:

l'acchiále [les gafes];
l'ome [l'home];
'n'àrvule [un árbol];
-y uáje [los problemes];
'o uéve [el güe];
'a uagnèdde [la moza].

Plural y femenín

La formación del plural ye bantante complexa. Pa munchos sustantivos y axetivos nun esiste, esto ye, son invariables:

'o libbre [el llibru] - -y libbre [los llibros];
l'àrvule [l'árbol] - l'àrvule [los árboles].

Dalgunos añaden el sufixu -ere:

a cáse [la casa] - -y càsere [les cases];

Otros camuden la vocal temática:

'a fogghie [la fueya] - -y fuègghie [les fueyes];
'o chiangóne [la roca] - -y chiangúne [les roques].

Otros camuden los dos cuesas:

'o pertúse [el furacu] - -y pertòsere [los furacos];
'o paìse [el país] - -y pajèsere [los países].

A lo último, esisten plurales irregulares:

l'anijdde [l'aniellu] - l'anèddere [los aniellos];
'o figghie [el fíu] - -y fíle [los fíos], o sustantivos

de doble formación:

'a mulèdde [la mazana] - -y mulìdde o -y mulèddere [les mazanes].

La formación del femenín sigue les mesmes regles: Dellos sustantivos y axetivos permanecen invariables:

bèdde [bellu] - bèdde [bella].

Otros camuden el diptongu uè por o:

luènghe [llargu] - longhe [llarga].

Pronomes

Los pronomes demostrativos son:

duviesu [esto];
quèste [esta];
quidde, [aquel];
quèdde [aquella, aquelles];
chiste [estos];
chidde [aquellos].

Más usaes al falar son les formes embrivíes: 'stu, 'sta, 'ste.

Los pronomes personales son:

Si la forma dativa del pronome suxetu ta siguida d'un pronome oxeto, a diferencia del italianu, la forma dativa omítese dexando puestu solo'l pronome oxeto:

'o diche cchiù ttarde [lo digo más tarde].

Si quierse, puede especificase el suxetu por aciu la adición d'un pronome personal:

'a jidde 'o diche cchiù ttarde [a él dicir más tarde].

Pa la forma de cortesía, el tarantino adopta la forma alocutiva que, como había en Roma, da a toos respetu por igual. Si realmente quier espresase respetu escontra l'interlocutor, añader l'axetivu ussegnorije, dexando siempres el verbu en segunda persona del singular:

d'addò avíne ussegnorije? [Ella¿d'ónde vien?].

Cuando'l pronome reflexivu de la primer persona del plural ta siguíu d'un pronome oxeto (n'italianu facer con ce) y atópase en negativu, convertir en non'nge en dialeutu tarantino:

nu' non'nge ne sciáme [nós nun vamos ellí].

Los pronomes relativos son:

ci, ce [chi];
ca [el cual, que, que, Les cualos].

Por casu:

ci sì el to'? [¿Quién yes?];
'a cristiáne c'hagghie vìste ajére [La señora que vi ayeri];
-y libbre ca m'hé parláte [los llibros de los cualos falástime].

Axetivos

Los axetivos posesivos son:

persona	suxetu	átonu	tónicu	reflexivu
1a singular	ije	me	méje	me
2a singular	tune	te	téje	te
3a singular masculina	jidde	-y	jidde	se
3a singular femenina	jèdde	-y	jèdde	se
1a plural	nuje	ne	nuje	ne
2a plural	vuje	ve	vuje	ve
3a plural indistintu	lóre	-y	lóre	se
impersonal	se	--	--	se

En tarantino, l'axetivu posesivu va siempres dempués del nome al cual refierse:

'a màchene méje [la mia automobile].

Otra carauterística d'esti dialeutu ye tamién la forma enclítica del posesivu al traviés del sufixu, que sicasí ta llindada a les persones:

attànm [el mio padre];
màmt [la to madre];
sòr [la so hermana], etcétera..

Preposiciones

Les preposiciones simples son:

de [di];
a [a];
da [da];
jndre ('nde) [in];
cu [con];
suse [el so];
pe' [per];
'mbrà [ente].

Podemos usar tamién como preposiciones:

sott [baxu];
abbàsch [debaxo, embaxo].

Les preposiciones articulaes son:

persona	masculín singular	femenín singular	plural indistintu	forma enclítica
1a singular	mije	méje	mije	-me
2a singular	tuje, tuvi	toje, tove	tuje, tuvi	-te
3a singular	suje, suve	soje, sove	suje, suve	-se
1a plural	nuèstre	nostre	nuèstre	-
2a plural	vuèstre	vostre	vuèstre	-
3a plural	lòre	lòre	lòre	-se

	'o	'a	-y
d'o\|\|d'â\|\|de -y
a'o (ô)\|\|a'\|\|a lle
d'ô\|\|d'â\|\|da -y
jndre	jndr'ô	jndr'â	jndre -y, jndr'a lle
cu	c'o	cu 'a	cu lle
suse	los sos'ô	los sos'a	suse -y
pe'	p'o	p'a	pe' lle

Ca y Cu

Ca (lat. quia) puede tener valor de:

preposición relativa: vòche a accàtte 'o prime ca jacchie [voi mercar el primeru qu'atope];
conxunción:
1. na proposición declarativa: sacce ca jè 'nu bbuène uagnóne [sé que ye un mozu valiente];
2. en laproposición consecutiva: téne numunne de lìbbre c'a cáse soje pare 'na bibbliotèche [Hai tantos llibros que la so casa paez una biblioteca];
introduciendo'l segundu términu de la comparanza: jéve cchiù 'a fodde ca 'o rèste [yera più la folla che il resto].

Cu (lat. quod) puede tener valor de:

preposición: tagghiáre c'o curtíedde [cortar col cuchiellu];
conxunción [con];
dempués de los verbos qu'espresen un deséu o una orde: vôle cu mmange [quier comer];
pa formar el presente de suxuntivu: cu avéna aqquà [que venga equí];
na forma adversativa: cu tutte ca [con tou que];
nes proposiciones finales: vuléve cu éve cchiù ìrte [querdría ser más altu];
nes proposiciones finales: avàste cu ppáje [basta que pague];
como presente perifrásticu: sté cu avéne [ta al cayer].

El partitivu nun esiste en tarantino, y pa traducilo utilícense dos formes:

'nu pìcche [un pocu];
dóje [dos].

Por casu:

pozze avè 'nu pìcche de marànge? [potrei avere delle arance?];
ajére hagghie accattáte do' mulèddere [Ayeri merqué dos manzanes].

Verbos

El sistema verbal tarantino ye bien complexu y distintu del italianu. Esto debe a la construcción d'orixe llatín y griegu. Tien dos conjugación, que son: -áre ed -ére.

Los verbos principales y les sos conxugaciones n'indicativu presente son:

Ser (non como auxiliar): so', sì(nde), jé (o éte), síme, síte, sò(nde);
Haber (tamién en llugar de deber): hagghie, hé, hai, ame, avíte, honne;
Tar: stoche, sté(je), sté(je), stáme, státe, stonne;
Andar: voche, vé(je), vé(je), sciáme, sciáte, vonne;
Tener (nel sentíu posesivu): tènghe, tíne, téne, teníme, teníte, tènene;
Faer: fazze, fáce, fáce, facíme, facíte, fàcene.

Carauterística típica ye l'usu frecuente de la prótesis de la vocal -a-, que lleva a una doble forma verbal:^[1]

cògghiere y accògghiere [recoyer];
'ndruppecáre y attruppecáre [zarapicar].

Tamién ta la presencia del sufixu incoattivo -èscere deriváu del antiguu -ire:^[2]

durmèscere [dormir];
sparèscere [sumir];
sckurèscere [anochar].

Ye bien estensa l'alternanza vocálica ente los verbos de la primer conxugación, por cuenta de la metafonía. Estos tán suxetos a la diptongación de la postrera vocal temática (-o- en -uè- y -y- en -ie-). Por casu:

sciucáre [xugar]: ije scioche, el to' sciuèche, jidde scioche,...;
annegghiáre [sumir]: ije annègghie, el to' anniegghie, jidde annègghie,....

Conxugaciones

Los verbos de la segunda conxugación, camuden la o en o:

còsere [coser]: ije cóse, el to' cúse, jidde cóse,...;
canòscere [conocer]: ije canòsche, el to' canúsce, jidde canòsce,....

Infinitivu

El infinitivu del verbu realízase, especialmente na fala informal, por aciu l'apocopación de les formes llamaes "del diccionariu":

addumandà, addumannà [pidir];
canoscè [conocer].

Si al infinitivu siguir un verbu de deséu o orde, se traducee cola conxunción cu siguida del presente d'indicativu del verbu:o^[3]

te vògghie cu dìche [quiero dicite];
dìlle cu avéne [di-y que venga].

Manera indicativa

Les desinencies pa formar el presente d'indicativu son:

primer conxugación: -y, -y, -y, -áme, -áte, -ene;
segunda conxugación: -y, -y, -y, -íme, -íte, -ene.

A diferencia de los otros dialeutos de Puglia, nel tarantino nun apaez la desicencia -che na primer persona. Esta desinencia utilízase, sicasí, nos verbos mosílabos.:^[4]

voche [voi];
vèche [veo];
stoche [toi].

El presente continuu en tarntino formar col indicativu presente del verbu stare + preposición a + indicativu presente del verbu:

stoche a ffazze [toi faciendo].

Faen esceición a esta regla la segunda y la tercer persones del singular, que nun precisen l'usu de la preposición a:

sté studie [ta estudiando];
sté mmange [ta comiendo].

Nel imperfectu atopamos les siguientes desinencies::^[2]

primer conxugación: -áve, -áve, -áve, -àmme, -àveve (-àvve), -àvene;
segunda conxugación: -éve, -íve, -éve, -èmme, -ivene (-ìvve), -èvene.

Pal tiempu perfectu les desinencies son:^[5]

primer conxugación: -éve, -àste, -óje, -àmme, -àste, -àrene;
segunda conxugación: -íve, -ìste, -íje, -èmme, -ìste, -érene.

En tarantino nun esiste una forma univerbal de futuru, polo que de cutiu se sustitúi pol tiempu presente o bien s'espresa por aciu la perífrasis de futuru derivada del llatín habeo ab + infinitivu, caracterítisca común a otres llingües, como la sarda:

hagghie a ccundà' [voi dicir].

Esta construcción tamién s'utiliza pa espresar necesidá:

Ce amm'a ffà? [¿Qué tenemos de faer?].

Manera suxuntiva

El presente de suxuntivu tien una forma particular, típica de los dialeutos salentinos; construyir cola conxunción cu siguida del presente de inficativo:

Dille cu avènene cu nnuje! [¡Di-y que venga con nós!].

Otra manera, el imperfectu de suxuntivu tien desinencies propies:

primer conxugación: -àsse, -àsse, -àsse, -àmme, -àste, -àssere;
segunda conxugación: -ìsse, -ìsse, -èsse, -èmme, -ìste, -èssere.

Manera condicional

Otru tiempu verbal inesistente ye'l condicional', sustituyíu pol imperfectu d'indicativu o pol imperfectu de suxuntivu:

vuléve scè' ô cìneme [Gustaríame dir al cine.];
vulìsse venè' pur'ije [Gustaríame dir yo tamién].

Manera imperativa

El imperativu fórmase añadiendo la desinencia -y a la segunda persona del singular, -àme o -íme a la primer persona del plural, y -àte o -íte a la segunda persona del plural:

tremíende! [¡Mira!], *

sciàme! [¡Vamos!], * aveníte! [¡Ven!].

La formación del imperativu negativu ye más complicada, se obtinen por aciu la perífrasis verbal scére + xerundiu (del llatín ire iendo):^[6]^[7]

'nò scè' scènne a' scole créje! [¡Nun vaigáis mañana a la escuela!].

Manera xerundiu

El xerundiu se obtine añadiendo la desinencia -ànne a los verbos del priemer grupu, y -ènne a los verbos del segundu:

'nghianànne [xubiendo], *

fuscènne [corriendo].

Dacuando pa traducir el xerundiu recurrir a una preposición relativa:

hagghie vìste 'o filme ca stè mangiáve [Vi la película comiendo].

Manera participiu

El participiu pasáu fórmase añadiendo'l sufixu -áte a los verbos del primer grupu, y -úte a los del segundu. Entá queden participios pasaos terminaos en -ste:

visti [vistu], *

puèste [puestu], * rumàste [calteníu].

Ser

persona	Presente d'indicativu	Imperfectu	Perfectu	Presente de suxuntivu	Imperfectu de suxuntivu
Ije	so'	ére	fuéve	cu sije	fòsse
Tune	sì(nde)	ìre	fuìste	cu sía	fuèsse
Jidde, Jèdde	jè, éte	ére, jéve	fu'	cu sije	fòsse
Nuje	síme	èreme	fuèmme	cu síme	fòsseme
Vuje	síte	írene	fuèsteve	cu síte	fuèsseve
Lóre	sò(nde)	èrene, jèvene	fúrene	cu síene	fòssere

Tar

persona	Presente d'indicativu	Imperfectu	Perfectu	Presente de suxuntivu	Imperfectu de suxuntivu
Ije	hagghie	avéve	avìbbe	cu hagghie	avìsse
Tune	hé	avíve	avìste	cu hagghie	avìsse
Jidde, Jèdde	hai(ve)	avéve	aví	cu hagghie	avèsse
Nuje	ame	avèveme	avèmme	cu avìme	avìsseme
Vuje	avíte	avìveve	avìsteve	cu avíte	avìsseve
Lóre	honne	avèvene	avèrene	cu honne	avèssere

Exemplos

El Padrenuesu

Táte nuéstre, :ca

stéje jindr'a -y cíjele, :cu ssije sandefecáte 'o nóme túve;

cu avéne 'o règne túve;

cu ssija fatte 'a vulundá' ttóve, :a ccume

'Ngíjele accussíne 'nDèrre.

Dànne ósce a nnúje 'o páne nuèstre y pp'ogne ggiúrne, :y llívene

a nnúje -y díebbete nuèstre

a ccúme nú' -y leváme a lle debbetúre nuèstre, :y nnò

ffá' ca n'abbandúne a' 'ndendazzióne, :ma lìbberene d'ô mále.

Amen.

El Ave María

Avemmaríje, :Ave Maríje,

chiéna de gràzzie, :'o Segnóre sté' cu ttéje, :el to' sìnde 'a benedètte 'mbrà -y fèmene

y bbenedètte jié' 'o frùtte

d'a vèndra tóje, Gesù.

Sànda Maríje, màtra de Dixi, :ppríje

pe' nnúje peccatúre, :móne y jind'a ll'ore d'a mòrta nòstre.

Amen.

Referencies

↑ .
↑ ^2,0 ^2,1 .
↑ .
↑ .
↑ .
↑ .
↑ .

Bibliografía

Domenico Ludovico De Vincentiis - Vocabolario del dialetto tarantino in corrispondenza della lingua italiana - Arnaldo Forni Editore - Taranto, 1872.
Rosa Anna Greco - Ricerca sul verbu nel dialetto tarantino (dalla rivista Studi Linguistici Salentini volume VI) - Congedo Editore - Galatina, 1973
Paolo De Stefano - Saggi y ritratti di cultura ionica - Scorpione Editrice - Taranto, 1985
Giancinto Peluso - Ajère y ôsce. Alle radici del dialetto tarantino - Edizioni Bnd - Bari, 1985
Nicola Xigante - Dizionario critico etimologico del dialetto tarantino - Piero Lacaita Editore - Manduria, 1986
Nicola Xigante - Dizionario della parlata tarantina. Storico critico etimologico - Mandese Editore - Taranto, 2002
Claudio De Cuia - Vocali y consonanti nel dialetto tarantino - Mandese Editore - Taranto, 2003
Campanini - Carboni - Il dizionario della lingua y della civiltà llatina - Paravia - Torino, 2007
Rohlfs G. - La perdita dell'infinitu nelle lingue balcaniche y nell'Italia meridionale in Omagiu lui Jordan - Sofia, 1958
C. Acquaviva - Taranto... Tarantina - Taranto, 1931

Enllaces esternos

Consulta la edición de Wikipedia en dialeutu tarantino.
Taranto Nostra
Taranto en postales Archiváu 2005-12-18 en Wayback Machine
Telediariu en dialeutu tarantino
Vocabulariu tarantino

[Greco-1] .

[Xigante-2] 2,0 ^2,1 .

[Rohlfs_1-3] .

[Rohlfs_2-4] .

[Mancarella-5] .

[Monreale_1-6] .

[Monreale_2-7] .

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]