Diferencies ente revisiones de «Imperiu aqueménida»

=== De Xerxes I a ArtajerjesArtaxerxes II ===

Dempués de los fracasos militares de la [[Segunda Guerra Médica]], los aqueménidas detuvieron la so espansión y perdieron dellos territorios. Cuando Xerxes morrió asesináu nel 465 a. C., desamarróse una crisis socesoria na que terminaría per imponer se [[ArtajerjesArtaxerxes I]] (465-424 a. C.), quien treslladó la capital de Persépolis a Babilonia. Foi mientres esti reináu que l'[[Idioma elamita|elamita]] dexó de ser l'idioma del gobiernu, y ganó en prominencia l'araméu. Foi probablemente mientres esti reináu que s'introdució como calendariu nacional el calendariu solar (basáu nel [[calendariu babilónicu|babilónicu]]).{{cita riquida}}

ArtajerjesArtaxerxes I morrió fora de [[Persis]], pero'l so cuerpu foi lleváu ellí pa ser soterráu al pie de los sos antepasaos, probablemente en [[Naqsh-y Rustam]]. Producióse una situación similar a la de la muerte de Xerxes I. Los trés fíos de ArtajerjesArtaxerxes apostaron el tronu, asocediéndose nel mesmu añu [[Xerxes II]] (el so fíu mayor, que-y asocedió y foi asesináu por unu de los sos hermanascos unes poques selmanes más tarde), [[Sogdiano]], y [[Darío II]]. Darío II, que taba en Babilonia cuando morrió'l so hermanu Xerxes, axuntó sofitu pa sigo mesmu, coló escontra l'Este y depunxo y executó al asesín y foi coronáu nel so llugar.

A Darío asocediólu'l so fíu [[ArtajerjesArtaxerxes II]], que reinó nel periodu [[años 400 e.C.|404 a. C.]]-[[años 350 e.C.|359 a. C.]] [[Plutarco]] cuenta (probablemente por autoridá de [[Ctesias]]) que'l movíu Tisafernes averar al nuevu rei'l día de la so coronación p'alverti-y de qu'el so hermanu menor, Ciro el Mozu taba preparar p'asesinalo mientres la ceremonia. ArtajerjesArtaxerxes arrestó a Ciro y executar si nun hubiera intercedido la so madre Parisatis. Ciro foi entós unviáu como sátrapa de Lidia, onde preparó una rebelión armada qu'españó nel añu [[años 400 e.C.|401 a. C.]] Con mercenarios griegos, Ciro llogró la victoria na batalla de [[Cunaxa]], pero resultó muertu na mesma. Asina, ArtajerjesArtaxerxes II caltuvo'l tronu, construyó una gran flota, y recuperó el dominiu d'[[Asia Menor]] y [[Xipre]].

ArtajerjesArtaxerxes&nbsp;II foi'l rei aqueménida que tuvo más llargu reináu (45 años). Seis siglo más tarde, [[Ardacher&nbsp;I]], fundador del segundu Imperiu persa, considerar a sigo mesmu como'l socesor de ArtajerjesArtaxerxes, un gran testimoniu de la importancia de ArtajerjesArtaxerxes pa la mentalidá persa. Mientres el so reináu realizaron actividaes de construcción en Susa y Ecbatana. Anque nun se conocen construcciones sos en Persépolis, foi él foi'l primer rei aqueménida en ser soterráu nes sos cercaníes.<ref>Briant 2002, p. 675. L'historiador griegu [[Polibio]] señala que Ecbatana foi ampliada lujosamente con columnes doraes y texas nel teyáu de plata y cobre (Polibio, 10.27.12).</ref> Nel ámbitu relixosu, ArtajerjesArtaxerxes protexó'l cultu de los dioses iranios [[Mitra (divos persa)|Mitra]] y [[Anahita]], a los cualos introdució nes sos inscripciones al par de Ahura Mazda. D'alcuerdu a la información proporcionada por [[Beroso]], ArtajerjesArtaxerxes protexó'l cultu de Anahita en numberoses rexones del Imperiu, incluyendo árees occidentales non-iránicas como [[Damascu]] o [[Sardes]].<ref>Briant 2002, pp. 676-677</ref>

Según les fontes griegues, el socesor de ArtajerjesArtaxerxes&nbsp;II, el so fíu [[ArtajerjesArtaxerxes&nbsp;III]] [[años 350 e.C.|359&nbsp;a.&nbsp;C.]]-[[años 330 e.C.|338&nbsp;a.&nbsp;C.]], llegó al tronu per medios sangrientos, asegurando la so posición por aciu l'asesinatu d'ocho de los sos hermanascos. En 343&nbsp;a.&nbsp;C., ArtajerjesArtaxerxes&nbsp;III ganó a [[Nectanebo&nbsp;II]], espulsándolo d'Exiptu y fixo d'Exiptu de nuevu una satrapía persa. En 338&nbsp;a.&nbsp;C., el mesmu añu en que [[Filipo II de Macedonia|Filipo de Macedonia]] xunió a los estaos griegos pola fuercia, y de tal manera allanó el camín al so fíu [[Alexandru Magno|Alejandro]], ArtajerjesArtaxerxes&nbsp;III morrió de causes naturales (según les fontes cuneiformes) pero según l'historiador Diodoro, ArtajerjesArtaxerxes foi asesináu pol so ministru, [[Bagoas (visir)|Bagoas]].<ref name="a3dead">Chr. Walker, "Achaemenid chronology and the babylonian sources", en: John Curtis (ed.), ''Mesopotamia and Iran in the Persian period: conquest and imperialism, 539-331 BCE''. Londres, 1997.</ref>

A ArtajerjesArtaxerxes&nbsp;III asocedió-y el so fíu [[ArtajerjesArtaxerxes&nbsp;IV]] Arses [[años 330 e.C.|338&nbsp;a.&nbsp;C.]]-336&nbsp;a.&nbsp;C. Primero que pudiera actuar foi tamién envelenáu por Bagoas. Dizse qu'esti mató non solo a tolos fíos de Arses, sinón a munchos otros príncipes de la tierra. Bagoas fixo entós que [[Darío&nbsp;III]] (336-330&nbsp;a.&nbsp;C.), un sobrín de ArtajerjesArtaxerxes&nbsp;IV, ocupara'l tronu. Darío&nbsp;III, anque primeramente [[dinastía oróntida|sátrapa d'Armenia]], nun tenía esperiencia nel gobiernu del Imperiu, pero nel so primer añu como emperador personalmente forzó a Bagoas a beber venenu.

En dos époques distintos, los aqueménidas gobernaron [[Exiptu]] anque por dos vegaes los exipcios llograron una independencia temporal de Persia. Siguiendo la práutica de [[Manetho]], los historiadores [[Antiguu Exiptu|exipcios]] referir a los periodos n'Exiptu cuando la dinastía aqueménida [[dinastía XXXI d'Exiptu|gobernaba]] como la [[dinastía XXVII d'Exiptu]], 525–404&nbsp;a.&nbsp;C., hasta la muerte de Darío&nbsp;II, y la [[dinastía XXXI d'Exiptu]], 343–332&nbsp;a.&nbsp;C., qu'empezó dempués de que [[Nectanebo&nbsp;II]] fuera derrotáu pol rei persa [[ArtajerjesArtaxerxes&nbsp;III Oco|ArtajerjesArtaxerxes&nbsp;III]]. Esta segunda ocupación persa d'Exiptu acabó en 332 cuando Alexandru Magno entró n'Exiptu y foi bienveníu como un lliberador nel [[Periodu helenísticu d'Exiptu|Exiptu ocupáu polos perses]].

El rei persa foi prindáu por [[Besos]], el so [[sátrapa]] [[bactriano]] y compatriota. Conforme averábase Alejandro, Besos y los sos homes asesinaron a Darío y depués declaróse a sí mesmu socesor de Darío, como ArtajerjesArtaxerxes V, antes de retirase a [[Asia Central]] pa llanzar una campaña de guerrilla contra Alejandro. Abandonaron el cuerpu de Darío nel camín pa retrasar a Alejandro, quien lo llevó a Persépolis pa un entierru honrosu.

Al Imperiu aqueménida asocedió-y l'[[Imperiu seléucida]], esto ye, de los xenerales d'Alejandro y los sos descendientes, quien gobernaron Persia. De la mesma, asoceder la dinastía arsácida de [[Partia]] nel nordés d'Irán, quien, de manera bastante miquera, señalaron a ArtajerjesArtaxerxes&nbsp;II como'l so antecesor.

Istakhr, unu de los reinos vasallos de los arsácidas, sería ganáu por Papak, un sacerdote del templu. El fíu de Papak, [[Ardacher&nbsp;I]], quien se nomó a sigo mesmu n'alcordanza de ArtajerjesArtaxerxes&nbsp;II, remontar contra los partos, ganar y siguió alantre pa establecer el segundu Imperiu persa, 556&nbsp;años más tarde del final del primeru.

L'usu escritu del persa antiguu paez habese práuticamente acutáu a les inscripciones reales; hasta'l momentu identificóse tan solo un documentu alministrativu nesti idioma,<ref name=stolper/> anque apaez tamién en dellos sellos y oxetos artísticos. El fechu de qu'apaeza principalmente n'inscripciones aqueménidas del oeste d'Irán suxure entós que'l persa antiguu yera l'idioma común d'esa rexón. Sicasí, nel reináu de ArtajerjesArtaxerxes&nbsp;II, la gramática y l'ortografía de les inscripciones taben tan "llueñe de la perfección"<ref>{{cita publicación|autor=Ware, James R. and Kent, Roland G.|títulu=The Old Persian Cuniform Inscriptions of Artaxerxes&nbsp;II and Artaxerxes&nbsp;III|revista=Transactions and Proceedings of the American Philological Association|volume=55|añu=1924|páxines=52–61|doi=10.2307/283007}} p. 53</ref> que se suxurió que les escribes que compunxeron aquellos testos yá escaecieren en gran midida l'idioma, y teníen que basase n'inscripciones más antigües, qu'ellos en gran midida reproducíen textualmente.<ref>{{cita publicación|apellíu=Gershevitch|nome=Ilya|títulu=Zoroaster's own contribution|revista=Journal of Near Eastern Studies|volume=23|númberu=1|añu=1964|páxines=12–38|doi=10.1086/371754}} p. 20.</ref>

Ente los otros dioses [[indoiranios]] reverenciados nel Imperiu inclúyense [[Mitra (divos indoiranio)|Mitra]] (deidá [[sol]]ar acomuñada a la [[nobleza]] y los guerreros) y la diosa [[Anahita]]. A mediaos del [[sieglu&nbsp;V&nbsp;a.&nbsp;C.]], esto ye, mientres el reináu de ArtajerjesArtaxerxes&nbsp;I y Darío&nbsp;II, Heródoto escribió "[los perses] nun tienen imáxenes de los dioses, nin templos nin altares, y consideren un signu de llocura usalos. Esto vien, creo yo, de qu'ellos nun creen que los dioses tengan la mesma naturaleza que los homes, como imaxinen los griegos." Afirma que los perses ufierten sacrificios a: "el sol y la lluna, a la tierra, al fueu, a l'agua, y a los vientos. Estos son los únicos dioses que la so veneración llegó-yos dende los tiempos antiguos. Nuna dómina posterior empezaron a venerar a [[Urania]], qu'ellos tomaron emprestada de los árabes y los asirios. [[Ninlil|Militta]] ye'l nome pol que los asirios conocen a esta [[diosa]], a quien los árabes llamen [[Alitta]] y los perses [[Anahita]]." El nome orixinal equí ye [[Mithra]], lo que dende entós s'esplicó como un tracamundiu de Anahita con Mitra, comprensible cuidao que dambos yeren veneraos conxuntamente nun solu templu.{{citarequerida}}

Pol sacerdote-estudiosu babiloniu [[Beroso]], quien ―anque escribía más de setenta años dempués del reináu d'[[ArtajerjesArtaxerxes II|ArtajerjesArtaxerxes&nbsp;II Mnemon]]― documenta que l'emperador fuera'l primeru en faer estatues de [[cultu]] de divinidaes y fixo que les asitiaren en templos en munches de les principales ciudaes del Imperiu (Beroso, III.65). Beroso tamién confirma a Heródoto cuando él diz que los perses nun sabíen nada d'imáxenes de los dioses hasta que ArtajerjesArtaxerxes&nbsp;II alzó aquelles imáxenes. Como mediu de sacrificiu, Heródoto añede que "ellos nun alcen nengún altar, nun encender nengún fueu, nin arramen llibación dalguna". Esta frase interpretóse pa identificar una acreción crítica (pero tardida) al zoroastrianismo. Un altar con fueu de madera amburando y el serviciu [[Yasna]] nel que s'arramen llibaciones son toos claramente identificables col modernu zoroastrianismo, pero aparentemente, yeren práutiques que nun se desenvolvieron inda a mediaos del sieglu&nbsp;V&nbsp;a.&nbsp;C. Boyce tamién asigna esi desenvolvimientu al reináu de ArtajerjesArtaxerxes&nbsp;II (sieglu&nbsp;IV&nbsp;a.&nbsp;C.), como una respuesta ortodoxa a la innovación de los cultos de santuarios.

:* [[ArtajerjesArtaxerxes I]] "Longímano", fíu de Xerxes I, gobernó 465-424&nbsp;a.&nbsp;C.

:* [[Xerxes II]], fíu de ArtajerjesArtaxerxes I, gobernó 424&nbsp;a.&nbsp;C.

:* [[ArtajerjesArtaxerxes II]] "Mnemon", fíu de Darío II, gobernó 404-359&nbsp;a.&nbsp;C. (vease tamién [[Xenofonte]]).

:* [[ArtajerjesArtaxerxes III]] "Oco", fíu de ArtajerjesArtaxerxes II, gobernó 358-338&nbsp;a.&nbsp;C.

:* [[Arsés|ArtajerjesArtaxerxes IV Arses]], fíu de ArtajerjesArtaxerxes III, gobernó 338-336&nbsp;a.&nbsp;C.