Hiriberri

Hiriberri
Alministración
País	España
Comunidá foral	Navarra
Tipu d'entidá	conceyu d'España
Alcalde d'Hiriberri	César Del Río Bayonés
Nome oficial	Hiriberri (eu); Villanueva de Aezkoa (es)
Nome llocal	Villanueva de Aézcoa (es); Hiriberri (eu)
Códigu postal	31671
Xeografía
Coordenaes	42°57′14″N 1°12′39″W / 42.95398484°N 1.21079731°O
	Hiriberri Hiriberri (España)
Superficie	21.64 km²
Altitú	930 m
Llenda con	Abaurrepea, Ochagavía (es) , Orbaizeta, Orbara, Aria (es) , Aribe y Garaioa
Demografía
Población	101 hab. (2023); - 54 homes (2019); - 48 muyeres (2019)
Porcentaxe	0.02% de Navarra
Densidá	4,67 hab/km²
Más información
Estaya horaria	UTC+01:00
	hiriberri-villanuevadeaezkoa.es

Hiriberri (oficialmente Hiriberri/Villanueva de Aezkoa) ye un conceyu de la Comunidá Foral de Navarra, asitiáu na merindad de Sangüesa, na contorna d'Auñamendi, nel valle de Aézcoa y a 54 km de la capital de la comunidá, Pamplona. La so población ye de 101 habitantes (2023)^[2]^[3]. El so términu municipal, tien una superficie de 21,64 km² y una densidá de población de Plantía:DAN-NA hab/km².

Topónimu

La primer mención escrita d'esta población ye de 1366. Apaez mentada nel Llibru de Fueos de Navarra col nome Ireberri. En 1427 apaez col so nome romance, Villanueva. Dambos nomes tienen un significáu equivalente n'euskera y castellán.

Los nomes del tipu Villanueva, o'l so equivalente n'euskera Hiriberri suelen designar pueblos de nueva factura debíos a repoblaciones o reagrupamientos de población. Curiosamente la Villanueva asitiada nel Valle de Aézcoa, a pesar del so nome, pasa por ser una de les llocalidaes más antigües de dichu valle.

Históricamente recibió'l nome oficial de Villanueva nun teniendo l'apellativu de Aézcoa más qu'un calter coloquial pa estremalo d'otres llocalidaes homónimes. El 31 de xineru de 1989 tomó la denominación oficial bilíngüe de Hiriberri / Hiriberri. Hiriberri ye la forma n'euskera normativu del dialeutal ireberri. Pal nome en castellán del pueblu, optar por añader l'apellativu de Aézcoa, pero utilizando'l nome del valle n'euskera (Aezkoa), surdiendo asina un nome híbridu.

Xentiliciu

El xentiliciu de los sos habitantes, que provién del euskera, ye hiriberritarra, común pa homes y muyeres.

Según el Vocabulario Navarro de José María Iribarren, los habitantes d'esti conceyu reciben el llamatu de cipotes.

Tamién se-yos conoz como katedratikos, porque fabriquen unes pequeñes sielles de maderes que reciben el nome de katedras.

Xeografía

La población, vista dende'l Berrendi.

Forma parte del Valle de Aézcoa y asítiase na fastera suroccidental de la sierra de Abodi, nes faldes del monte Berrendi. El términu municipal baxa nuna llinia NO-SE, dende dicha sierra, faía'l valle formáu pol ríu Irati, unu de los más caudalosos de Navarra. Les estensiones de monte son considerables, siendo hayas y carbayos les especies más abondoses y destacaes.

Historia

Los rastros más antiguos de presencia humana nesti conceyu remontar al Neolíticu. Na sierra de Abodi, que dixebra los valles de Aézcoa y Salazar esiste una estación megalítica del mesmu nome, que la so parte más occidental enfusar dientro del términu municipal de Villanueva. Nel visu del monte Berrendi a 1412 m d'altitú atopa'l Dolmen de Gibelea, que marca'l puntu más occidental de dicha estación dolménica. Componer d'un pequeñu ya inapreciable túmulu cubiertu de yerba. Nel so interior una gran llosa semienterrada y elevada escontra'l sur acovez varia piedres pequeñes. Esti dolmen foi afayáu en 1960 por Tomás López Selles.

Separada de la sierra de Abodi pola collada de Zelane atópase'l monte Ugaibel onde s'atopa otru dolmen, el de Ugaibel. Ye un túmulu d'unos 12.00 m de diámetru y de 1.10 m d'altu, tou de piedres y cubiertu de yerba de la que sobresalen numberoses piedres. Nel centru tien un cráter nel qu'asomen dalguna piedres de tamañu mayor. Nun presenta llosa dalguna perteneciente a la cámara.

La hestoria de Villanueva corrió pareya a la del valle nel que s'asitia, el Valle de Aézcoa, siendo unu de los 8 llugares o pueblos que tradicionalmente componer. Como tol restu del Valle de Aézcoa, Villanueva perteneció al realengu de la Corona Navarra. Los habitantes del valle pagaben pecha de manera conxunta al rei. Los aezcoanos yeren montañeses con una cultura, tradiciones ya idioma propios (el dialeutu aezcoano del euskera). Anque hai noticies y rexistros históricos sobre'l valle dende sieglos antes, lo cierto ye que'l pueblu de Villanueva nun apaez mentáu nel rexistru históricu hasta 1366, cuando ye mentada per primer vegada nel Llibru de Fueos de Navarra. Por ello y por cuenta del so nome (Villanueva) créese que foi una fundación posterior a otros pueblos del valle. En 1462, el rei Xuan II de Navarra favorez a tola Aézcoa col privilexu coleutivu de franquicia y fidalguía.

En 1845, coles reforma lliberal y la llei municipal, producióse la disgegración del Valle de Aézcoa como unidá alministrativa y creáronse 9 conceyos independientes nel valle, siendo Hiriberri unu d'ellos.

La población vive dedicada a los llabores agrícoles y ganaderes.

Alministración

Alministración municipal

L'alministración política realízase al traviés d'un conceyu de xestión democrática que los sos componentes escoyer cada cuatro años por sufraxu universal dende les primeres eleiciones municipales tres la reinstauración de la democracia n'España, en 1979. El censu eleutoral ta compuestu polos residentes mayoría d'edá mayores de 18 años empadronaos nel conceyu, yá sían de nacionalidá española o de cualquier país miembru de la Unión Europea. Según lo dispuesto na Llei Orgánica del Réxime Eleutoral Xeneral,^[4] qu'establez el númberu de conceyales elegibles en función de la población del conceyu, la corporación municipal ta formada por 5 conceyales. La sede del Conceyu de Vilanueva de Aézcoa ta asitiada na cai San Salvador, e/n de la llocalidá.

Alcaldes

Estos son los últimos alcaldes de Hiriberri:

Llista d'alcaldes
Mandatu	Nome del alcalde	Partíu políticu
2003-2007	María Isabel Anchu Burusco	Aritz Artea
2007-	César Del Ríu Bayonés	Comisión Xestora
2015-	Oscar Anchu Remondegui	Desconocíu

Evolución de la delda viva

El conceutu de delda viva contempla solo les deldes con caxes y bancos relatives a creitos financieros, valores de renta fixa y préstamos o creitos tresferíos a terceros, escluyéndose, poro, la delda comercial.

Ente los años 2008 a 2014 esti conceyu nun tuvo delda viva.^[5]

Demografía

Gráfica d'evolución demográfica de Hiriberri ente 1842 y 2017

Población de derechu según los censos de población del INE.^[6] Población según el padrón municipal de 2017.^[7]

Hasta 1981 denominábase Villanueva.

Monumentos

Monumentos relixosos

Ilesia del Salvador. Edificiu góticu del sieglu XV

Monumentos civiles

Na sierra de Abodi puede visitase el dolmen de Gibelea a 1412 m sobre'l nivel del mar.

Unu de los cuatro horros qu'alluga la villa

Cultura

Esta foi una de les últimes llocalidaes onde se faló'l navarru, variante dialeutal del castellán bien influyida pol vascuenciu, al igual que'l gascón transpirenaico y emparentada col navarroaragonés, dialeutu altoaragonés.^{[ensin referencies]}

Fiestes

N'honor de l'Asunción. Festexar nel mes de mayu.

Lleendes

Cúntase que na antigüedá yera un conceyu onde habitaben bruxes, ello ye qu'inda ye visitada la zona na que se diz que vivíen, "la era de les bruxes" nel monte Petxuberro. Dende esi llugar pueden vese la mayoría de los pueblos del Valle de Aézcoa.

El Cruceru de Arrese ye un cruceru que data de 1645 al que-y falta la cruz. La lleenda diz que nesi llugar los llobos mataron a la fía del señor de Arrese, anque otros cunten que foi raptada por Gaueko, l'espíritu de la nueche.