Idioma kakchikel

El kaqchikel, kakchikel o cakchiquel ye un idioma faláu pola población kaqchikel na rexón centro occidental de Guatemala. L'idioma kakchikel forma parte del grupu quicheano de llingües, que de la mesma ye parte de la familia llingüística mayense. Con aproximao mediu millón de falantes, ye una de les llingües mayenses más importantes en Guatemala. La mayoría de los falantes del kakchikel ye billingüe de la so llingua nativa y español.

kakchikel 'kaqchikel ch'ab'äl'
Faláu en	Guatemala Méxicu
Rexón	Chimaltenango, Sololá, Sacatepéquez, Quetzaltenango, Quiché, Chiapas y Campeche,
Falantes	500 000 (aprox.)
Familia	llingües mayenses quicheano-mameano quicheano9mayor kakchikel
Alfabetu	llatín
Estatus oficial
Oficial en	Guatemala^[1]^[2] Méxicu^[3] (Reconocíu como llingua nacional)
Reguláu por	Academia de Llingües Mayes de Guatemala
Códigos
ISO 639-1	nengún
ISO 639-2	`myn`
ISO 639-3	`cak`

La variación dialeutal del idioma kakchikel ye relativamente elevada ya inclúi al kakchikel central (132.000 falantes) en Chimaltenango y Patzún, el kakchikel oriental (100.000) al noroeste de la Ciudá de Guatemala y alredor de San Juan Sacatepéquez, San Pedro Sacatepéquez, el kakchikel occidental, el kakchikel centro-sur (43.000) nel área de la panamericana al oeste de la Ciudá de Guatemala, el kakchikel sureñu (43.000) al sur d'Antigua, El kakchikel nortizu (24.000) al nor-este de Chimaltenango, según el kakchikel de San Martín Jilotepeque y Santa Ana Chimaltenango.

La obra más antigua escrita nel idioma kakchikel son los Añales de los Cakchiqueles.^[4]

Clasificación

El kaqckiquel ye una llingua mayense, de la la subfamilia quicheana.

Escritura kakchikel

Lletres usaes nel kakchikel
a ä	b' b	y ë	i ï	j	k k'	l	m	n	o ö	p	q q'	r	s	t t'	o ü	'	w	x	y	tz tz'	ch ch'

Usu de diéresis

Esta grafía indica que la vocal sobre la cual atópase tien de pronunciase relaxada. Les vocales relaxaes son a, e, i, o, u con diéresis en caúna.

Exemplu: tzäy = saláu

Usu d'apóstrofu

Esta grafía indica la pronunciación fuerte sobre la lletra que ta asitiada.

Exemplu: ti'ij = carne

Usu de la X

Esta lletra pronúnciase como la SH del idioma inglés.

Exemplu: Matyox = gracies

Usu de la Q

Esta lletra pronuncia igual qu'en castellán pero nun s'acompaña de la lletra O y puede escribise con cualesquier vocal.

Exemplu: b'aq = güesu

Vocabulariu

Animales

chiköp - animal

chikopi' - animales

ajqaj - aviespa negra :

umül - coneyu : utiw - coyote : utiwa' - coyotes

tz'i' - perru :

tzi'a' - perros

sanïk - formiga :

sanika' - formigues

kej - caballu :

ixpeq - sapu : ixpa'ch - llagartesa : täp - cámbaru : b'atz' - monu : t'ot' - cascoxu : köj - lleón, puma : ch'oy - mure : kök - tortúa : äk - pita : b'alam - tigre, xaguar

ut - palombu :

xi'l - grillu : utiw - coyote : k'üch - zopilote

m'ye - gatu :

kär - pez

üs - mosca :

tukür - uxu

ch'ök - sanate

kot - águila :

wuch - tacuacín

öm - araña :

q'uq' - quetzal

Anatomía

Kakchikel	Castellán
jolomaj	-bgcolor="#EFEFEF"	xikinaj	-----	tzamaj	ñariz
eyaj	-----	telemaj	-bgcolor="#EFEFEF"	tz'umaj	-----	tz'ikaj	-bgcolor="#EFEFEF"	ruwi' q'ab'aj	deos
pamaj	-bgcolor="#EFEFEF"	runaq' wachaj	güeyos
metz'aj	ceyes
wi'aj	-----	chi'aj	-bgcolor="#EFEFEF"	qulaj	-----	q'ab'aj	-bgcolor="#EFEFEF"	ixk'äq	-----	q'otzaj	-bgcolor="#EFEFEF"	ch'ekaj	-----	aqanaj	-bgcolor="#EFEFEF"	kïk'	-----	b'aq	güesu
ruchi' pamaj	-----	muxu'x	-bgcolor="#EFEFEF"	aq'aj	-----	paläj	-bgcolor="#EFEFEF"	moq'öq'	camote

Pronomes personales (k'exeb'i'aj)

Kakchikel	Castellán
rïn	-bgcolor="#EFEFEF"	rat	-----	rixa'	-bgcolor="#EFEFEF"	röj	nós
rïx	ustedes
rije'	ellos, elles

Conxugación en saludos

Kakchikel	-----	¿achike nub'i' rïn?	¿cuál ye'l mio nome?
¿achike ab'i' rat?	¿cuál ye'l to nome?
¿achike rub'i' rixa'?	¿cuál ye'l so nome?
¿achike qab'i' röj?	¿cuál ye'l nuesu nome?
¿achike ib'i' rïx?	¿cuál ye'l so nome? [d'ustedes]
achike kib'i' rije'	¿cuál ye'l so nome? [d'ellos]

Kakchikel	Castellán
[nome] nub'i' rïn	yo llámome [nome]
[nome] ab'i' rat	tu te llames [nome]
[nome] rub'i' rixa'	él llámase [nome]
[nome] qab'i' röj	nós llamámonos [nome]
[nome] ib'i' rïx	ustedes llámense [nome]
[nome] kib'i' rije'	ellos llámense [nome]

Kakchikel	-----	¿achike ab'i' rat?	¿cuál ye'l to nome?
Xwan nub'i' rïn.	el mio nome ye Juan

Pronomes posesivos

Kakchikel	Kakchikel	-----	nu	w	el mio
aw	el to
ru	r	el so
qa	q	-----	i	iw	el so
ki	k	el so

Los pronomes de la primer columna utilizar en sustantivos qu'empecipien con lletra consonante.

Los pronomes de la segunda columna utilizar en sustantivos qu'empecipien con vocal. En kakchikel nun se dexa l'usu de diptongos.

Ver tamién

Sara Curruchich

Referencies

↑ Congresu de la República de Guatemala. «Decreto Númberu 19-2003. Llei d'Idiomes Nacionales». ALMG. Archiváu dende l'orixinal, el 29 d'abril de 2009. Consultáu'l 22 de xunu de 2009.
↑ «Proyeutu de Reformes a la Constitución Política». Base de Datos Políticos de les Amériques (Llunes 26 d'ochobre de 1998). Consultáu'l 21 de xunetu de 2006. La Consulta Popular realizóse'l 16 de mayu de 1999. Les Reformes Constitucionales nun fueron aprobaes pol pueblu.
↑ «Documentu pal discutiniu del proyeutu de decretu de llei xeneral de derechos lingüísiticos». laneta.apc. Archiváu dende l'orixinal, el 11 de xunu de 2007. Consultáu'l 26 de xunu de 2007.
↑ Brinton, Daniel G. (1885 [2007]). The Annals of the Cakchiquels. The Original Text, with a Translation, Notes and Introduction (HTML) (en kakchikel ya Inglés), Philadelphia: Project Gutenberg, 2007.

Bibliografía

La carta de Cristóbal Colón (Ru wuj ri' Cristobal Colon). Traductor: Luis Ajú Tambriz, profesor de la Universidá Rafael Landívar (Facultaes de Quetzaltenango) y miembru del Proyeutu de Desenvolvimientu Integral de la Población Maya (Guatemala).^[1]

Enllaces esternos

Proyeutu Gutenberg: Testu orixinal de los "Añales de los cakchiqueles" n'idioma cakchikel y la so traducción al inglés por Daniel G. Brinton, publicáu nel Proyeutu Gutenberg.
Annals of the Cakchiquels, por Daniel G. Brinton, en Guatemala, cradle of the Maya civilization.
Memorial de Sololá Una parte del testu del Memorial de Sololá n'español, publicáu nel sitiu web Lliteratura Guatemaliana.

Wikcionariu tien definiciones y otra información tocante a idioma.

↑ Ajú Tambriz, Luis (2008): La carta de Cristóbal Colón (Ru wuj ri' Cristobal Colon); edición, introducción, trescripción y notes de Juan José Antequera Luengo. Huelva: Facediciones, 2008.

[Llei-1] Congresu de la República de Guatemala. «Decreto Númberu 19-2003. Llei d'Idiomes Nacionales». ALMG. Archiváu dende l'orixinal, el 29 d'abril de 2009. Consultáu'l 22 de xunu de 2009.

[Constitución_Guatemaliana-2] «Proyeutu de Reformes a la Constitución Política». Base de Datos Políticos de les Amériques (Llunes 26 d'ochobre de 1998). Consultáu'l 21 de xunetu de 2006. La Consulta Popular realizóse'l 16 de mayu de 1999. Les Reformes Constitucionales nun fueron aprobaes pol pueblu.

[Rev._CE-ACATL-3] «Documentu pal discutiniu del proyeutu de decretu de llei xeneral de derechos lingüísiticos». laneta.apc. Archiváu dende l'orixinal, el 11 de xunu de 2007. Consultáu'l 26 de xunu de 2007.

[4] Brinton, Daniel G. (1885 [2007]). The Annals of the Cakchiquels. The Original Text, with a Translation, Notes and Introduction (HTML) (en kakchikel ya Inglés), Philadelphia: Project Gutenberg, 2007.

[5] Ajú Tambriz, Luis (2008): La carta de Cristóbal Colón (Ru wuj ri' Cristobal Colon); edición, introducción, trescripción y notes de Juan José Antequera Luengo. Huelva: Facediciones, 2008.

[1]

[2]

[3]

[4]

[1]