Liriu

Liriu
Xéneru	deporte y xuegu
	[editar datos en Wikidata]

‎Col nome de liriu conozse n'Asturies un refileru de xuegos que tienen como puntu en común l'usu de dos pieces de madera: una allargada, la “machorra”, y otra más pequeña y afilada pelos estremos, nomada “liriu”.

L'aición motriz común d'estos xuegos ye la siguiente: el xugador tendrá que llevantar el liriu del suelu golpiándolu cola machorra y, una vegada tea nel aire, aventa-y otra vuelta, bien p'alloñalu lo más que se puea, bien pa empobinalu a un sitiu determináu.

Tradicionalmente, yera un xuegu de cai practicáu por neños, anque nun privativamente varones. Anguaño, cola fin de recuperar el xuegu del escaezu, tá produciéndose un procesu d'esportificación, abanderáu polos miembros del Conceyu Nacional de Liriu.

Amás, anque esti xuegu seya tradicional asturianu, nun ye privativu d'Asturies: la mesma aición motriz espárdese dende la India hasta Cuba.

El nome del xuegu: orixe confusu y variedá

La etimoloxía de la pallabra “liriu” ye desconocida, anque la esistencia de rimes propies y referentes al xuegu ("Liriulariu, a la casa'l boticariu"; "Liriulariu, a la pica'l campanariu"), mui asemeyaes al nome del xuegu navarru "irulario" [n'eskera, hiru=trés], fórmula tamién recoyida nel País Vascu por Garmendia Larranaga en Ume Jolasak (2007), sofiten la teoría de que la pallabra "liriu" proceda de "l'iriu".

[1]

Pero, anque “liriu” ye'l nome más espardíu, esti conxuntu de xuegos recibe nomes estremaos según seya'l llugar onde se xuegue: palu na Cuenca del Nalón; palill.u o paliyu, pa la zona occidental; biyarda, na zona eo-naviega; la gocha, en Teberga; salta marrana en Riosa; birlla en Meré, LLanes; birya en Cabrales. Tamién recibe'l nome de “pala” cuando la machorra se sustitúi por una paleta de madera.

Variantes del liriu

Logotipu del Conceyu Nacional de Liriu

Preparación enantes del primer güepe al liriu

Hai variantes abondo de xuegos que comparten l'aición motriz referida na introducción.

La modalidá más particular d'Asturies ye la del liriu a encastrar, utilizada pol Conceyu Nacional de Liriu nes sos competiciones. Saliendo d'un mesmu puntu de partida, los xugadores han d'empobinar el liriu p'hacia un castru circular, siendo quien menor númberu de güelpes use pa metelu dientru'l ganador. Anque puen disputase partides por equipos, l'aición del xuegu ye individual. El castru circular yera sustituyíu tradicionalmente por marques que nun teníen por qué ser nin regulares ni fixes: la solombra un árbol podía ser utilizada.
Más senciella yera la competencia por ver quién unviaba'l liriu más lloñe dempués d'un númberu fixáu al principiu, o quién trespasaba una meta (la fin d'un camín, por exemplu) en menos llanzamientos.
Otra modalidá, tamién individual, ye la que consiste en llancar una machorra con punta nel suelu, dientro un área de llanzamientu, tantes veces como-y seya posible contar en voz alta al xugador que cutió'l liriu, mientres el restu puxen por garralu pa metelu nel área. Quien lu meta, pasa a llanzar y l'anterior cuenta pa sí tantos puntos como veces llancó la machorra. Si daquien garra'l liriu pol aire, pasa direutamente a llanzar, ensin que'l machorrador sume dengún puntu. Gana'l xugador qu'algama primero un númberu predetermináu de tantos.
Por equipos xuégase a eliminar. Un xugador, dientro un castru circular del radiu aproximáu al d'una machorra, tendrá trés oportunidaes pa llanzar el liriu lo más lloñe posible. Dende onde caiga el liriu, los xugadores del equipu contrariu tendrán que arreglase pa consiguir meter el liriu dientro'l castru, pasándoselu unos a los otros, ensin movese del sitiu una vez que tienen el liriu na mano y ensin poder volver a participar daquellos que yá lu pasaren. Si lo consiguen, el machorrador queda elimináu y cambia'l rol de los equipos. Pero si el liriu cai al suelu por un mal pase o al intentar encastralu, queda elimináu l'últimu xugador en tocalu, calteniendo el machorrador la so posición. Si se garra'l liriu enantes de que caiga al suelu, el machorrador ye elimináu, igual que si nun consigue llanzar el liriu dempués de tres intentos. Gana l'equipu que elimina a tolos xugadores del equipu contrariu.
Quiciás la más complexa d'estes variantes ye tamién la más común a otros xuegos nel restu'l mundiu, que xueguen coles mesmes regles y camudando solo'l tamañu los preseos y les marques en suelu. Un xugador tien trés oportunidaes pa llanzar el liriu, dexando entós la machorra en suelu nel sitiu d'onde tiró o pasando'l turnu de tiru a un compañeru del so equipu, si nun lo consigue. Un xugador del equipu contrariu tendrá que garrar el liriu del suelu pa escontra la machorra con intención de da-y, camudando'l rol de los equipos si lo fai. Pero si nun lo consigue, el machorrador tien trés nueves oportunidaes p'alloñar lo más que pueda'l liriu. Cutie'l liriu o non, ye'l momentu de la apuesta: el machorrador tien que proponer un númberu, que corresponderá a la cantidá de machorres que creya qu'hai de distancia, en llinia recta, dende'l liriu hasta'l sitiu onde tiró por primer vez. Si l'equipu contrariu acepta, suma tantos puntos como númberu de machorres dixere y vuelve a tirar. Pero si pide midilo y nun hai la distancia, gana'l turnu de llanzamientu. Tamién lu gana si dalgún miembru del equipu ye quien a garrar el liriu pol aire, enantes de que caiga. Gana l'equipu qu'algama la puntuación establecida al comienzu.

Diccionariu

El liriu tien averáu un bayurosu glosariu de términos usaos. A los diferentes nomes del xuegu según los llugares onde se practica, hai que sumar los nomes de los preseos, de les téuniques y de les xugades.

abiertu: tornéu con inscripción llibre pa quien quiera participar. Anque les formes puen ser diverses, dependiendo del númberu de participantes, el CNL estableció unes "Condiciones d'Homologación de los Abiertos" pa qu'estos valieren pa puntuar nel Campeonatu d'Asturies de Liriu Individual: rexistru, como mínimu, de representantes d'un 60% de los equipos CNL, espublización de la convocatoria con quince díes d'adelantu respeutu al eventu y unificación del formatu competitivu, con cuatro rondes de duración y un sistema progresivu de carreres.
bigarda, la: según el DALLA "sust. Xuegu de neños [que consiste en facer saltar un palu puntiáu pelos dos llaos con otru más llargu, pa volver a pega-y cuando ta nel aire y llanzalu lo más lloñe que se puea]".
birlla, la: nome que se-y da al xuegu nel llugar de Meré, en LLanes. El DALLA anota "sust. Bigarda. 2 Palu [col que se xuega a la bigarda]".
birya, la: nome que se-y da al xuegu nel conceyu Cabrales.
biyarda, la/billarda, la: nome que se-y da al xuegu'l liriu na zona Eo-Naviega.
carrera: estaya del xuegu de la modalidá CNL, onde s'enfrenten los machorradores dende que saquen hasta qu'encastren el liriu. Si la carrera ye d'un abiertu, llévenla quienes encastren primero nuna mesma ronda; si ye de partida, el so equipu recibe puntos de carrera según el momentu cuando encastre'l liriu y si lo fai o non.
castru, el: marca circular nel suelu que sirve de meta na modalidá d'encastrar, normativizada pol CNL de la siguiente mena: "El castru ye una estaya circular de 0,80 a 1,20 metros de diámetru (la lonxitú de una a dos machorres). Puede pintase en suelu, ser un círculu de lona o, inclusive, tener unos centímetros d'elevación. Tará colocáu na llinia medular de la pista a una distancia de salida equivalente al 75% del so llargor".
empará: nos xuegos d'aición por equipos, garrar el liriu, coles manes o la ropa, enantes de que caiga al suelu. Puen valir puntos o faer que cambien los roles de los equipos.
encastrar: meter el liriu dientru'l castru, na modalidá CNL.
encastráu: meter el liriu dientru'l castru d'un solu intentu. Ye una xugada perdifícil que ta premiada con 1 puntu extra na normativa pal Campeonatu d'Asturies de Liriu Individual y con otru puntu de carrera pal equipu, si s'algama nuna partida del Campeonatu por equipos.
gocha, la: nome que se-y da al xuegu'l liriu nel conceyu Teberga; nómase asina, tamién, al pedazu de madera afiláu que sirve de proyeutil y úsase "liriu" pa referise al palu allargáu (machorra n'otros sitios).
liriu, el: trozu de madera cilíndricu colos estremos afilaos, que, dependiendo'l xuegu, val p'aventar cola machorra y/o llanzar coles manes. Esti preséu del xuegu, según la normativa camentada pol CNL, "tendrá, tolo más, 22 centímetros de llargor y 3 centímetros de diámetru máximu. Ha ser de madera y nun tener elementos artificiales, a nun ser una pegatina o una rotulación". En Teberga, nomen asina a la machorra, mientres que'l proyeutil nómase "gocha".
machorra, la: pieza de madera allargada y cilíndrica que s'usa, según el xuegu, p'aventar el liriu, colocala de marca o llancalu en suelu. Según la normativa CNL "tendrá, tolo más, 4 centímetros de diámetru mayor y ha ser de madera. El cau de golpéu nun pue tener elementu artificial nengún".
machorrador/a: xugador de liriu.
machorrazu: golpe fuerte al liriu cola machorra.
pala, la: pieza de madera plana con mangu qu'en dalgunes zones usen en vez de la machorra.
palu, el: nome que se-y da al xuegu'l liriu na Cuenca'l Nalón.
paliļļu, el: nome que se-y da al xuegu'l liriu nel Occidente.
paliyu, el: nome que se-y da al xuegu'l liriu, recoyíu pola ALLA nel so diccionariu de la siguiente mena: "5 Xuegu de neños [que consiste en facer saltar un palu puntiáu pelos dos llaos con otru más llargu y cuando ta nel aire, volver a pega-y pa llanzalu lo más lloñe que se pue]. 6 Palu [pequeñu que se llanza dándo-y con otru más llargu pa llanzalu cuanto más lloñe se pue]".
partida: términu que recibe, na normativa CNL, l'alcuentru ente diferentes equipos. Si la partida ye de Campeonatu d'Asturies, los equipos reciben diferentes puntuaciones según el resultáu qu'algamaren n'ella, puntos que valdrán pa establecer la clasificación del Campeonatu. Divídese en 30 carreres, a nun ser que los equipos decidan por consensu acurtiala.
puntu de carrera: son los puntos que los machorradores algamen nuna carrera dientro d'una partida. La normativa CNL establez que "puntuarán los tres primeros xugadores n'encastrar: 3, 2 y 1 puntu respeutivamente. En casu d'empate, otórguense los mesmos a tolos xugadores empataos, anque seyan más de tres, per enriba, dexando llibre el/los siguientes puestos" y "establezse en 3 el númberu de rondes posteriores a que'l primer xugador encastre'l so liriu, pa que'l restu xugadores de la carrera encastren los de so. Solo puntuarán aquellos que lo faigan nesi intre, faciéndolo según la posición d'encastre, independientemente de la ronda cuando lo faigan". L'equipu que más puntos de carrera consiga, gana la partida.
puntu de partida: son los puntos que los equipos algamen terminada la partida dientro d'una xornada del Campeonatu d'Asturies de Liriu. La normativa CNL diz que "Gana la partida l'equipu que sume más puntos de carrera. Asígnense n+1, n-1, n-2… y asina hasta n-(n-1) puntos de partida. En casu d'incomparecencia d'un equipu, nun sumará dengún puntu de partida." [Por "n" entiéndese'l númebru d'equipos inscritos nel Campeonatu]
salta marrana: nome que se-y da al xuegu'l liriu nel conceyu Riosa.
zarrapastrón: dar al liriu por segunda vez, dempués de que yá cayera al suelu.