Llingües chon

Les llingües chon formen una familia de llingües indíxenes de la Patagonia n'América del Sur. El grupu foi propuestu por Roberto Lehmann Nitsche en 1913 col nome tshon y na forma que lo concibe anguaño inclúi al idioma tehuelche, faláu n'Arxentina y cercanu a la estinción, al teushen cercanu al tehuelche y a les llingües estinguíes de Tierra del Fueu, el selk'nam y l'haush. El términu chon tomar del raigañu que significa 'xente' nestes llingües (tehuelche č'ōnk 'xente', 'home' selk'nam ch'óon 'home').

Llingües chon
Distribución xeográfica	Patagonia y Tierra del Fueu
Países	Arxentina  Chile
Falantes	< 6 (2009)
Filiación xenética	lengua chon-gününa-het (?)
Subdivisiones	Tehuelche-Teushen Selk'nam-Haush (†,1985) Puelche (†,1960)
Códigu Glottolog	chon1288
Ver tamién Idioma - Families - Clasificación de llingües
[editar datos en Wikidata]

Nun hai alcuerdu ente los llingüistes avera del restu de los sos miembros, porque esisten duldes sobre la filiación llingüística de los grupos septentrionales d'indíxenas pámpidos, tales como los querandíes o los puelches. Casamiquela apurre información pa considerar el puelche parte d'esta familia.

Clasificación

A fines del sieglu XIX intentar por primer vegada rellacionar les llingües tehuelche, teushen, ona y haush. Darréu, Darapsky buscó establecer una rellación ente estes llingües y l'idioma de los puelches o gününa küne.

Clasificación de la familia según Lehmann-Nitsche, 1913.

Para Lehmann Nitsche, les llingües de la Pampa y la Patagonia estremar en dos grupos, les llingües tshon y les llingües het. Referir al primeru d'ellos en 1913 en "El grupu llingüísticu tshon de los territorios magallánicos" y d'alcuerdu a les sos conclusiones, conformar la llingua teushen o tehuesh, la tehuelche estremada nos dialeutos péenken y aoniken, la shilk'nam y la manekenk. Consideraba que la llingua het yera falada por un grupu que s'allugaba al nordeste de los falantes de llingües chon y que se falara hasta'l sieglu XVIII na parte sur y el suroeste de la provincia de Buenos Aires.

Na obra "El complexu tehuelche" de 1949, Federico Esguilada refugaba la esistencia de les llingües het por considerar que'l vocabulariu arrexuntáu pol sacerdote xesuita Thomas Falkner nel sieglu XVIII y que foi usáu como base por Lehmann Nitsche pa postular qu'había un grupu het, en realidá podía esplicase como una llista de términos mapuches y tehuelches. Por eso propunxo qu'en llugar de les llingües chon y les het arrexuntar a toles llingües ente'l norte de la Patagonia y Tierra del Fueu nun namái tueru llingüísticu que llamó ken por considerar que yera esta la pallabra pa "xente" neses llingües. Según esta hipótesis, los miembros del grupu de llingües ken yeren los gününa küne, cola so llingua gününa iájech; los chewache kenk, col teushen; los elaciones ente'l teushen y el aonikenk.

L'antropólogu arxentín Rodolfo Casamiquela nel so artículu "Sobre'l parentescu de les llingües patagónicas" de 1956 comentó y rectificó el trabayu d'Esguilada, diciendo que los chewache kenk yeren los mesmos gününa küne y que los mecharnue perteneceríen al grupu de los tehuelches meridionales boreales, que la so llingua sería'l teushen. Esti autor plantegaba'l parentescu ente los pueblos patagónicos a quien estendía'l nome de "tehuelches", incluyía a los querandíes col nome de tehuelches septentrionales boreales y de que'l so idioma tener bien pocos datos; a los puelches o gününa küne, qu'él llamó tehuelches septentrionales australes y que la so llingua escastar na década de 1960 y Viegas Barros rellacionó col querandí; a los tehuelches meridionales boreales, falantes de teushen, qu'algamó a ser descrita por Lehmann Nitsche antes de la so desapaición pola presión de los idiomes circundantes; y, finalmente, a los tehuelches meridionales australes, tamién conocíos como aonek'enk, patagones o a cencielles tehuelches, de que la so llingua tener vocabularios y descripciones más completes.

Clasificación de la familia según Suárez, 1970.

Nel artículu "Clasificación interna de la familia llingüística Chon.", el llingüista Jorge Suárez buscó determinar la situación de les llingües y dialeutos d'esta familia por aciu la comparanza de llistes de vocabularios. Pa él, la familia taba compuesta por cuatro llingües: teushen, tehuelche, shelknam y haush. Según l'autor, la evidencia esistente nun dexa incluyir al gününa küne como un miembru de la familia, anque tampoco dexa refugalo. Nesti estudiu probó que'l teushen y el tehuelche yeren dos llingües emparentaes recurriendo a la comparanza d'elementos gramaticales y de léxicu. Amás, alvirtió de la poca utilidá de faer subdivisiones en llingües y dialeutos basándose nos nomes de grupos o tribus y de la posibilidá de que los vocabularios usaos como fonte contuvieren munchos préstamos por causa de la esistencia ente los tehuelches d'un tabú llingüísticu rellacionáu col nome d'un muertu.

Llingües chon-gününa-het

Llingües het, idioma gününa küne y llingües chon.

La evidencia léxica disponible dexa arrexuntar tentativamente les llingües d'esta familia de la siguiente manera:

Proto-Chon	Nuclear  Continental  Teushen Tehuelche Insular  Haush Selk'nam  Norte  puelche querandí (diuihet)

Parentescu posible con otres families

Nun estudiu de Mary Key y Christos Claris de 1978, señálase que sería posible qu'esistiera rellación ente les llingües chon y el idioma kawésqar de les canales de la Patagonia. Especulóse que la familia chon podría tar rellacionada coles llingües mosetén formando una hipotética familia mosetén-chon o inclusive podría estrar rellacionada coles llingües pano-tacanas. Anque la evidencia en favor d'esto ye inconcluyente. Ello ye qu'en 1978, Key publicó otru estudiu rellacionáu en que s'esplicaba por aciu una diagrama les interrellaciones ente delles llingües y grupos; ellí, les llingües chon y el kawésqar veníen de un proto-qawasqar-chon descendiente d'un proto-pano-tacana que n'otra caña incluyía al pano-tacano, al mosetén, al yuracaré y al mapudungun. Sicasí, les conclusiones d'esti estudiu y otros entamaos por Key y otros autores de la dómina considérense prematures pola baxa calidá de dellos materiales qu'emplegaron pa llevalos a cabu.

Más especulativa entá ye la clasificación de Joseph Greenberg, abondo aldericada na actualidá, les llingües chon son un subrupo de les llingües amerindies del grupu andín meridional.

Comparanza léxica

La división de les llingües chon ente'l grupu septentrional, central o tehuelche-teushen (TT) y meridional o selk'nam-haush (SH) puede trate cenciellamente a partir de los numberales:

GLOSA	Chon norte	Chon central			Chon meridional
	Puelche	Tehuelche	Teushen	proto-TT	Selknam	Haush	proto-SH
'1'	čia	čočyʔ	čewken	*čewk-	sōs	setaul	?
'2'	beč	h'awke	xewkay	*h'ewke	sōki	aim	?
'3'	gueč	qa'aš	keaš	*qe'aš	sauke	šaukn	*šauk-
'4'	mala	qāgue	kekaguy	*qaga-	konisōki	?	?
'5'	damca	k't'en	keytsum	*k't'ɨm	kísmarei	?	*kism- (?)
'6'	čiman	weneqaš	wenekaš	*wenik'+qe'aš	karikonisōki	?	?
'7'	kačbeča	qōke / aiéke	kuka	*qoka	karikísmarei	?	?
'8'	buša	wenik'qāgue (poš)	wenekekage	*wenik'+qage	karikeikonisōkia	?	?
'9'	čdiba	xamaqt'en	kekaxetsum	*-qt'ɨm	kaukenkísmarei	?	?
'10'	zamazc	(o)qaken	xaken	*qaken	karaikísmarei	?	?

• Nel proto-tehuelche-teushen identifícase amás el formante wenik'- 'doble'.
• El sistema numberal del selk'nam ye complicáu yá que nél identifiquen los formantes koni-, kari- y karai- (toos ellos paecen indicar dalguna rellación col significáu '2') y kauken- (aparentemente rellacionáu con '4').
• La forma poš ye un posible préstamu del mapudungun pura.

Referencies

Bibliografía

• Fernández Garay, Ana (1998). El tehuelche. Una llingua en víes d'estinción. Valdivia: Facultá de Filosofía y Humanidaes. Universidá Austral de Chile.. ISBN 956-7105-13-8 p. 482..
• Adelaar, Willem (2004). The Languages of the Andes. Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-36275-7.

Ver tamién

• Llingües fueguinas

• Datos: Q33019