Amurrio
Amurrio ye un conceyu español asitiáu nel territoriu de la histórica Tierra de Ayala o Aiara Herri, n'eusquera, perteneciente a la provincia d'Álava, na comunidá autónoma del País Vascu.
 Amurrio | |||
|---|---|---|---|
 | |||
| |||
| Alministración | |||
| País |  España | ||
| Autonomía |  País Vascu | ||
| Provincia | Álava | ||
| Comarca | Cuadrilla de Ayala (es)  | ||
| Tipu d'entidá | conceyu d'España | ||
| Alcalde d'Amurrio |
Txerra Molinuevo Laña (es) | ||
| Nome oficial | Amurrio (es)[1] | ||
| Códigu postal |
01470 | ||
| Xeografía | |||
| Coordenaes | 43°03′09″N 3°00′03″W / 43.0525°N 3.0009°O | ||
  Amurrio Amurrio (España) | |||
| Superficie | 96.36 km² | ||
| Altitú | 219 m | ||
| Llenda con |
| ||
| Demografía | |||
| Población |
10 313 hab. (2023) - 5100 homes (2019) - 5250 muyeres (2019) | ||
| Porcentaxe |
100% de Cuadrilla de Ayala (es) | ||
| Densidá | 107,03 hab/km² | ||
| Más información | |||
| Fundación | 1919 | ||
| Estaya horaria | UTC+01:00 | ||
| Llocalidaes hermaniaes |
Agüenit (es) | ||
| amurrio.org | |||
 | |||
Topónimu
editarAmurrio ye un topónimu qu'apaez documentáu d'esa forma dende'l sieglu XI ensin que tuviera otres variantes conocíes, siendo históricamente utilizáu tantu en llingua vasca como en castellán. El so orixe y significáu etimolóxicu son desconocíos.
Tratóse de buscar un orixe etimolóxicu al nome de tipu descriptivu basáu na llingua vasca, pero les esplicaciones asina consiguíes paecen abondo forzaes, como nos casos por casu de amu urri (mores escases) o (h)ar murru (muro/sierra de piedra); dalgunes de les esplicaciones que se llegaron a proponer pa esplicar l'orixe etimolóxicu del nome Amurrio.
Sicasí, la mayor parte de los filólogos de prestíu qu'estudiaron l'asuntu cunten que Amurrio ye un antropónimu. Koldo Mitxelena pensaba que Amurrio derivaría d'un primitivu Amurriano tresformáu en Amurrio por mutación del sufixu -iano en -io. El fenómenu de la perda de la n intervocálica ye un fenómenu bien habitual na toponimia vasca y esiste un casu, Ochandiano → Otxandio, que s'afadría como un guante al casu de Amurrio. Sicasí, esta hipótesis presenta'l problema de que nun ta documentáu Amurriano y que la forma Amurrio ye bien antigua, lo qu'indicaría qu'esti fenómenu produciríase nuna dómina bien temprana, anterior a los otros casos documentaos.
Sobre'l supuestu nome personal Amurri que taría nel orixe del topónimu, esistió una población nel sieglu IX llamada Amurrihuri na zona de los Montes Obarenes na provincia de Burgos. Esta zona foi repoblada por vascos y el sufixu -(h)uri en llingua vasca ye equivalente al castellanu villa. Suel venir acompañáu n'ocasiones de nomes propios y n'otres de nomes comunes. Anque non vale pa demostrar que Amurri foi un nome propiu, sí que dexa considerala una hipótesis plausible. Alfonso Irigoyen apuntó la posibilidá de qu'esti nome tuviera rellacionáu con amurru que significa rabia en llingua vasca y que foi utilizáu como nomatu na Edá Media. Cita un Lop Amurru que vivió en Navarra nel sieglu XIII.
El xentiliciu de los sos habitantes ye amurriano/a n'español y amurriarra n'eusquera.
Conceyos
editarAmás de la población homónima que ye la capital del conceyu y el so principal nucleu de población con 9.124 hab,[2] el conceyu inclúi los siguientes pueblos o conceyos, qu'hasta l'anexón en 1976 conformaron los conceyos de Arrastaria y Lezama:
- Aloria - 26 hab.
- Artómaña (oficialmente Artomaña) - 61 hab.
- Barambio (oficialmente Baranbio) - 135 hab.
- Délica (oficialmente Delika) - 166 hab.
- Larrimbe (oficialmente Larrinbe) - 265 hab.
- Lecamaña (oficialmente Lekamaña) - 40 hab.
- Lezama - 269 hab.
- Saracho (oficialmente Saratxo) - 87 hab.
- Tertanga - 90 hab.
Nota: Los datos de población son de 2015.[2]
Demografía
editarGráficu de población 1900-2000
editar| Gráfica d'evolución demográfica d'Amurrio ente 1900 y 2000 |
 |
Gráficu de población 1988-2008
editar| Gráfica d'evolución demográfica d'Amurrio ente 1988 y 2008 |
 |
Economía
editarLa economía de Amurrio ta basada na industria. Tien una industria sidero-metalúrxica bien fuerte centrada na fabricación de tubos d'aceru. En Amurrio tán asitiaes dos empreses piqueres nesi sector: Tubos Aconceyaos y Tubacex, qu'empleguen cuasi 1500 trabayadores ente los dos. La plantía de Tubos Aconceyaos en Amurrio (incluyendo'l so filial Inauxa) supera los 1000 emplegaos.
Empreses industriales asitiaes en Amurrio que según el Catálogu Industrial Vascu superen los 50 trabayadores:
- Aceralava Acería d'Álava: Ye l'acería de Tubacex. Fabrica semiproductos siderúrxicos. Emplega 150 trabayadores.
- Amurrio Ferrocarril y Equipos: material ferroviario. 175 emplegaos.
- Industria Auxiliar Alavesa (MUBEA-INAUXA): Fabrica pieces tubulares pal sector de la automoción. 140 emplegaos.
- Kime: moblame metálicu. 110 trabayadores. Pertenez al Grupu Kider.
- Lázaro Ituarte Internacional: Válvules industriales. Pertenez al grupu Valvospain. Emplega a 50 trabayadores.
- Megatech: tresformamientu de plásticos per inyeición pa los sectores de automoción y electrodomésticos. Pertenez a una multinacional. Na so planta de Amurrio hai 330 trabayadores.
- Tubacex Tubos Inoxidables (TTI): Pertenez al Grupu Tubacex. Fabrica tubos d'aceru ensin soldadura. En Amurrio atópase la planta d'acabáu de la producción de tubos qu'emplega 160 trabayadores según la empresa de comercialización y distribución del grupu
- Tubos Aconceyaos: tubos d'aceru ensin soldadura. En Amurrio ta la so sede central según la so principal planta de producción. Emplega a 940 trabayadores
Por cuenta de la fuerte presencia de grandes compañíes industriales, Amurrio desenvolvió una trupa rede d'empreses de tamañu mediu rellacionaes col sector del metal.
- Talleres F.Larrinaga: fabricación de productos empobinaos, polo xeneral, al sector de valvulería tales como reductores de engranaje cónicu.
- Castinox: fundición d'aceru inoxidable y aleaciones especiales. Fabricación de pieces pa válvules y otros componentes industriales.
Tamién ye destacable l'actividá rellacionada col sector de la madera y la construcción.
- Etxeguren: proyeutos industriales: montaxes, Instalaciones Industriales, caltenimientu y tresllaos de maquinaria.
- Plaza Amurrio: suministros pa la construcción, materiales, grifería, moblame, etc.
Magar que el sector agrícola asitiar nun segundu planu, cabo señalar la importancia d'empreses rellacionaes col güertu ecolóxicu y el ganáu ovín y bovín, como por casu:
- Lur Denok: una iniciativa dedicada a la producción y distribución d'alimentos ecolóxicos por aciu güertos nel territoriu de la Euskal Herria y con presencia en Amurrio.
Eleiciones municipales
editar| Partíu políticu | 2015[3] | 2011[4] | 2007[5] | 2003[6] | 1999[7] | 1995[8] | ||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Votos % | Conceyales | Votos % | Conceyales | Votos % | Conceyales | Votos % | Conceyales | Votos % | Conceyales | Votos % | Conceyales | |
| Partíu Nacionalista Vascu (EAJ-PNV) | 39,92 | 7 | 39,03 | 7 | 24,57 | 4 | 58,01 | 9 | 18,03 | 2 | 24,36 | 3 |
| Euskal Herria Bildu (EH Bildu) / Bildu | 27,64 | 5 | 35,62 | 7 | - | - | - | - | - | - | - | - |
| Agora Amurrio-Orain Amurrio (AA-OA) | 13,71 | 2 | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - |
| Partíu Socialista d'Euskadi-Euskadiko Ezkerra (PSE-EE) | 6,76 | 1 | 9,80 | 1 | 12,31 | 2 | 12,41 | 1 | 8,95 | 1 | 8,53 | 1 |
| Partíu Popular (PP) | 5,24 | 1 | 11,05 | 2 | 11,24 | 1 | 16,93 | 2 | 18,16 | 2 | 9,48 | 1 |
| GUK Bai | 5,09 | 1 | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - |
| Per Un Mundu Más Xustu (PUM+J) | - | - | 1,80 | 0 | - | - | - | - | - | - | - | - |
| Eusko Abertzale Ekintza-Aición Nacionalista Vasca (EAE-ANV) | - | - | - | - | 15,93 | 2 | - | - | - | - | - | - |
| Aralar | - | - | - | - | 4,56 | 0 | 6,69 | 1 | - | - | - | - |
| Ezker Batua-Berdeak (EB-B) | - | - | - | - | 2,51 | 0 | 3,17 | 0 | 2,17 | 0 | - | - |
| Eusko Alkartasuna (EA) | - | - | - | - | 27,11 | 4 | - | - | 31,89 | 5 | 43,27 | 7 |
| Unidá Alavesa (UA) | - | - | - | - | - | - | 1,15 | 0 | 0,53 | 0 | 2,15 | 0 |
| Euskal Herritarrok (EH) | - | - | - | - | - | - | - | - | 19,29 | 3 | - | - |
| Herri Batasuna (HB) | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | 10,06 | 1 |
Fiestes
editar- Fiestes patronales del 11 al 17 d'agostu, n'honor de La nuesa Señora y San Roque.
- Fiestes n'honor de San Prudencio, patrón d'Álava, cada 28 d'abril.
- Txakolin Eguna, en mayu, el domingu siguiente a San Isidro. Destaca'l concursu gastronómicu nel qu'un ingrediente imprescindible ye'l chacolín que se encuantra so la denominación d'orixe d'Arabako Txakolina.
- Artzain Eguna o día del pastor, el tercer domingu de setiembre. Mientres esi día entamen ensame d'actividaes rellacionaes col mundu del llendo, degustación de carne d'oveya, concursu de quesu, demostración de esquileo, etc.
- Mikoturismo Eguna, en payares. Dende'l Conceyu inténtase averar el mundu de la cogorda a tou aficionáu, celebrando conferencies con micólogos, menús especiales ellaboraos con cogordes, conurso de pintxos, actividaes pa los más nuevos, etc.
Sociedá Micológica Arriola
editarGrupu micológico que se dedica a la cultura de los fungos o cogordes. Esta sociedá foi creada en 1981 y naquel momentu escoyóse presidente a Luis Roberto López que tuvo al mandu hasta'l 2011, nel cual escoyóse una nueva directiva con un nuevu presidente. Unu de los promotores foi'l difuntu Felix Murga.
Museos
editar
- Muséu al campu Aresketamendi
El Parque Aresketamendi de les enerxíes anovables, ta dedicáu al aire, sol, agua y biomasa con 26 inxenios enerxéticos, onde los neños y adultos pueden probar y comprobar por sigo mesmos el funcionamientu de tales artiluxos. El Conceyu de Amurrio, nel so apueste decidíu pola sostenibilidá, tresformó parte de la redolada del cuetu de "Aresketamendi" nun enclave empobináu a tresmitir d'una manera didáctico y lúdico, les enerxíes anovables amestaes al sol, a l'agua, al vientu, a la biomasa,...
El parque ye un espaciu espositivu al campu de 22.600 m², nel qu'una pasarela de madera n'espiral, de cuasi 1 km introduznos nes distintes árees del parque, atopándonos con numberosos inxenios, artiluxos participativos, maquetes y paneles, rellacionaos coles distintes fontes d'enerxía: l'agua, el vientu, el sol, la tierra..., que nos tresmiten los principios enerxéticos polos qu'apuesta'l desarrollu sostenible.
- Muséu del Llicor
El Muséu del Llicor de Amurrio ye'l primeru d'esti tipu n'Euskadi. Percuerre la trayeutoria de la destilería Manuel Acha, fundada en 1831, que cunta con marques tan famoses como'l llicor Karpy o Pacharan Sierra de Orduña. El Muséu del Llicor realiza un percorríu pola historia de la fabricación de beberaxos. Recuéyense barriques utilizaes a primeros de sieglu, llibros de contabilidá, material publicitario de primeros del S.XX y referencies al equipu ciclista Karpy, equipu profesional de los años 60 y 70 (camisetes, bicicletes). La cortil tien aproximao 250 metros cuadraos distribuyíos en 3 sales.
- Muséu de la Bicicleta de Amurrio
- Txakolineria
Ye la mayor bodega productora de txakoli con D.O. Arabako Txakolina. La visita entiende un percorríu pola txakolineria y una degustación nel txoko.
Ye'l txakolí un vinu carauterístico del Altu Nervíon y de la zona vascu-cantábrica, de baxa graduación, finu cielu la boca y allegre color payizu. Topónimos como "La Viña", "Mahatsondo" y "Maskuribai" (El ríu del viñéu, según Barrengoa), según el pagu de diezmos en txakoli, como se faía en Larrimbe, dicen bien a les clares la importancia que n'otres dómines tuvo'l viñéu na zona de Amurrio y contorna. La historia vien confirmanos esti datu, al fechar l'añu 864 la presencia de la viña en Retes de Tudela, cerca d'Artziniega. Enfermedaes como'l mildiu y la filoxera a finales del sieglu XIX y principios del XX, amenorgaron drásticamente el viñéu d'estes tierres.
En 1989, fundóse l'asociación Arabako Txakolina, con sede en Amurrio, que representó un resurdir d'esti productu tan típicu de la tierra y de que la so calidá falen los premios internacionales qu'en pocos años conquistó.
Deportes
editarAmurrio cuenta con un equipu de fútbol de Tercer División, el Amurrio Club, fundáu en 1949.
Tamién dispón d'un club de baloncestu, el Zaraobe ST, club fundáu en 1985 por Marcos Maroto. Anguaño cunta con más de 150 miembros y alredor de 10 equipos, 2 d'ellos federaos. Los sos empiezos fueron en Lucas Rei. Agora cunta con pabellón multiusos conocíu como'l Bañueta Center.
Persones destacaes
editar- Martín Pérez de Ayala (1504–1566): arzobispu de Valencia. Natural de Larrinbe.
- Manuel José de Laredo y Ordoño (1842-1896): artista polifacéticu y políticu.
- Antonio Aldama y Mendívil (1867–1930): noble, diputáu integrista y sacerdote católicu.
- Justo de Echeguren (1884–1937): sacerdote católicu qu'aportó a obispu d'Uviéu.
- Jesús de Galíndez (1915–1956): escritor, xurista, profesor y políticu del PNV.
- Inma Shara (1972): direutora d'orquesta.
- Izaskun Bengoa (1975): ex-ciclista.
- Iñaki Bea (1978): ex-futbolista y segundu entrenador del Sociedad Deportiva Eibar de la Primer División d'España.
- Diego Martin-Etxebarria (1979): direutor d'orquesta.
- Eli Pinedo (1981): xugadora de balonmano.
- Mikel Álvaro Salazar (1982): futbolista del FC Dinamo Tbilisi.
Hermanancies
editar
Referencies
editar- ↑ Afirmao en: Llista de Conceyos y los sos Códigos por Provincies a 1 de xineru de 2019. Data d'espublización: 8 febreru 2019. Editorial: Institutu Nacional d'Estadística.
- ↑ 2,0 2,1 «Población del Padrón Continuu por Unidá Poblacional en 2015». Consultáu'l 8 de xineru de 2017.
- ↑ ara.cat (ed.): «Resultaos eleiciones municipales Amurrio 2015». Consultáu'l 10 d'agostu de 2015.
- ↑ Ministeriu del Interior (ed.): «Resultaos eleiciones municipales Amurrio 2011». Consultáu'l 10 d'agostu de 2015.
- ↑ El País (ed.): «Resultaos eleiciones municipales Amurrio 2007». Consultáu'l 10 d'agostu de 2015.
- ↑ Ministeriu del Interior (ed.): «Resultaos eleiciones municipales Amurrio 2003». Consultáu'l 10 d'agostu de 2015.
- ↑ Ministeriu del Interior (ed.): «Resultaos eleiciones municipales Amurrio 1999». Consultáu'l 10 d'agostu de 2015.
- ↑ Ministeriu del Interior (ed.): «Resultaos eleiciones municipales Amurrio 1995». Consultáu'l 10 d'agostu de 2015.
Ver tamién
editarEnllaces esternos
editar
Wikimedia Commons acueye conteníu multimedia sobre Amurrio.- Conceyu de Amurrio.
