Criollización

La criollización (tamién traducíu como “creolización”) ye un conceutu creáu por Édouard Glissant que engloba la idea d'un “consciente de sigo mesmu”, desenvueltu nes sos obres Sol de la conciencia (1956), Poética de la rellación(1990) y Tratáu de too-Mundu (1997).

El términu provién de la pallabra criollu, del portugués crioulo, que de la mesma, derivar del verbu criar ‘crear; criar'. Darréu, esti vocablu emplegóse tamién pa designar una llingua compuesta, surdida del contautu ente diversos y heteroxéneos elementos llingüísticos. Pa Glissant, la pallabra criollización vien de la realidá de les llingües criollas, aquelles que tienen el so orixe nos choques y na consunción d'elementos llingüísticos absolutamente heteroxéneos ente sigo, daqué nuevu de lo que se va adquiriendo conciencia, respectu del cual nun ye posible identificar la operación orixinal.

Antecedentes

La formación intelectual de Glissant asocede coles mesmes en que se desenvolvía los movimientu de la Négritude en Francia. Esti movimientu afirma la validez de ser negru, restablez la so dignidá, venceyando al negru americanu (y sobremanera antillanu) cola so cultura y los sos raigaños africanos.

Glissant, más cerca de les postures de Frantz Fanon, toma nota d'elles pero refuga'l so aspeutu monolíticu. Glissant reivindica'l legáu de la Négritude pero concebir nuna dialéutica qu'intenta dir más allá de la visión del “África” de Césaire que-y paez demasiada trescalada d'una visión colonialista d'África. La torna” a África nun puede ser posible nel mundu contemporaneu sinón una reivindicación de la parte negra d'América.

A partir de la condición del antillanu y de la so esperiencia histórica, Glissant crea'l términu “criollización” (“créolisation”), que nun esistía en francés, tomándolo del poeta xamaicanu Edward Kamau Brathwaite.

Na mesma dómina (década de les ochenta), un grupu d'escritores antillanos, ente ellos Patrick Chamoiseau, Raphaël Confiant y Jean Bernabé, acuñen el términu de “Créolité” nel manifiestu Eloge de la Créolité reivindicando'l billingüismu francés/criollu. Entienden la pallabra francesa “créole” como la que designa a aquel que nació n'América, oponiéndolo al indiu autóctonu y al blancu conquistador. Glissant prefier el términu de “criollización” porque se presenta como un procesu y non una esencia. Amás, anque inspiráu de la esperiencia histórica de les Antilles, funciona como un conceutu operativu pa describir el movimientu global d'intercambios que tienen llugar nel mundu contemporaneu.

Desarrollu del conceutu

Sol de la conciencia Poética I (1956)

Nel so primer ensayu, Glissant empieza a desenvolver les sos propies idees, independizándose de Aimé Césaire en redol al conceutu de la negritú. El mozu martiniqués cavilga alrodiu de la situación colonial de les Antilles, lo mesmo que de la so Historia, proponiendo nueves idees alrodiu de la busca identitaria. D'esta manera, esboza lo que darréu denominaría criollización.

Escribió: “Quiciabes albidro que nun va poder haber yá cultura ensin toles cultures, nin civilización que pueda ser metrópolis de toles demás, nin poeta que faiga casu omiso de la evolución de la Hestoria.” Coles mesmes, nesta obra trató sobre les tensiones qu'hai na creación d'una identidá antillana frente al restu del mundu: Agora bien, nes Antilles, d'onde vengo, puede dicise qu'un pueblu ta en procesu de construcción. Nacíu d'un caldu de cultures, nesi llaboratoriu nel que cada mesa ye una isla, tenemos equí una síntesis de races, de vezos, de saberes, pero que tiende a la so propia unidá. ¿Puede esta síntesis, ésa ye efeutivamente la cuestión, convertise con ésitu nuna unidá?

Glissant buscaba responder tal cuestión nun contestu arrodiáu de “prosa, caos, midida, conocencia y poesía” que señalaben la esperiencia interna del martiniqués, quien reparaba cómo'l mundu européu, específicamente la cultura francesa, oponíase paradóxicamente a la suya, d'onde por aciu una alianza afayaría toa verdá.

Poética de la rellación - Poetique III (1990)

Nesta obra, desenvuélvense los conceutos de criollización y rellación.

La tesis que sostién Glissant ye que'l mundu se criolliza de cutio, “les cultures del mundu, en contautu instantáneu y absolutamente conscientes, altériense mutuamente per mediu d'intercambios, de choques irremisibles y de guerres ensin piedá, pero tamién per mediu de progresos de conciencia y d'esperanza.”

De primeres, retrata la naturaleza de les Antilles, archipiélagu que sirve de prólogu xeográficu onde s'axunten les carauterístiques d'América: mares abiertos, sierres abruptas y tropezoses, vexetación exuberante, tou lo contrario a la naturaleza europea, que los sos mares son zarraos, les estaciones del añu defínense meticulosamente la una de la otra, una alliniación constante que paez dirixir el pensamientu inexorablemente al de lo Uno.

Esti primer acercamientu resulta crucial, porque d'esta manera l'escritor introduz el so conceutu de criollización: l'América tien per se un calter criollu, si pensar dende la reciprocidá y l'aportación que fai cada unu de los sos componentes, conexón perfecta ente “verticalidá y la abrupta acumuladura de lo real”.

Darréu, estrema a la población americana en tres tipos, d'alcuerdu al so orixe: Mesoamérica, que los sos pobladores siempres tuvieron ende, los pueblos testigos; Euroamérica, aquella América que ye más cercana a les formes culturales europees y Neoamérica, l'América de la criollización integrada pol Caribe, el nordeste de Brasil, les Guyanas y Curaçao, el sur d'Estaos Xuníos, la mariña de Venezuela y Colombia y una parte considerable d'América Central y Méxicu.

Sicasí, la división d'estos trés tipos d'América supera les fronteres polítiques, llegando a superponerse. Magar esta superposición xenera conflictos, nun torgar qu'ente elles s'empresten elementos qu'inflúin ente sigo, principalmente la Neoamérica: “la coincidencia d'elementos culturales provenientes d'horizontes absolutamente diversos y que realmente se criollizan, realmente inxérense y confundir ente sigo p'allumar daqué absolutamente imprevisible, absolutamente novedosu, que nun ye otra cosa que la realidá criolla.”

Glissant identifica como Neoamérica a estes rexones del continente en función del tipu de poblador que nelles habita. Si a Mesoamérica conformar los pueblos orixinarios, y si la Euroamérica componer d'aquellos emigrantes europeos que caltuvieron les sos costumes y la so llingua, la Neoamérica ta formada pol migrante desnudu”, aquel que forzadamente foi traíu al continente dende África, principalmente por tratar d'esclavos. A esti tipu de poblador intentóse-y extirpar tou sesgu de la so cultura orixinal, incluyendo la so llingua materna, dexándolo asina a suerte de la so memoria. Esti poblador ye pieza clave pal desenvolvimientu de la criollización, pos ye'l que vive en comunidaes perifériques y treslládase constantemente a otres comunidaes centrales, lo que resulta como un apurra a la visión del pueblu como la suma de toos: “la coincidencia d'elementos culturales provenientes y horizontes absolutamente diversos y que realmente se criollizan, inxérense y confundir ente sigo p'allumar daqué absolutamente imprevisible, absolutamente novedosu, que nun ye otra cosa que la realidá criolla”. Entós, pa Glissant, ye la Neoamérica la que determina la esperiencia concreta de la criollización, llevando a la conversión del ser.

D'esta manera, Glissant formula la tesis de que la criollización efeutuada na Neoamérica ye la mesma qu'opera en tou mundu, lo que supondría que “la identidá d'un individuu nun tien vixencia nin reconocencia sacantes seya esclusiva respectu del tolos demás individuos”.

La criollización dexa faer efeutivu un nuevu enfoque de la dimensión espiritual de la humanidá na so diversidá. Esto porque la criollización porta que los elementos culturales qu'alleguen deben obligatoriamente ser “equivalentes en valor”, con cuenta de que esta criollización efectúese realmente, entós, si dalgunos elementos culturales n'interacción son infravalorados en comparanza con otros, la criollización nun se produz realmente.

Glissant toma como exemplu al Caribe o Brasil, onde llegaron migrantes per motivu de la esclavitú; ende, la criollización foi espuria o inicua porque los elementos culturales africanos fueron infravalorados. Esto nun significa que nun opere la criollización, que sí producir, pero'l ser queda tullíu porque se ve desestabilizáu pol amenorgamientu que lleva en sí, que-y torga considerar se a sigo mesmu como tal, amenorgamientu, por casu del so valor puramente africanu. La criollización esixe que los elementos heteroxéneos concurrentes sían valoraos, que nun haya degradación o amenorgamientu del ser, yá seya internu o esternu, nesi contautu y nesi amiestu.

Criollización vs. Mestizaje

La principal diferencia que marca Glissant ente dambos términos ye que la criollización “ye imprevisible, ente que los efeutos del mestizaje son fácilmente determinables”. La criollización ye un mestizaje con un valor añadíu, el que-y confier la imprevisibilidad. Por casu, resultó absolutamente imprevisible que les poblaciones d'América crearen llingües o de formes artístiques totalmente inédites: “la criollización xenera nes Amériques microclimes culturales y llingüísticos inesperaos, espacios nos que la mutua interacción de les llingües y de les cultures ye d'una gran brusquedá.” De la mesma manera, les microclimes cultural y llingüísticu que xenera la criollización nes Américas representen los signos mesmos de lo qu'asocede nel restu del mundu: “créanse micro y macroclimas de interpenetración cultural y llingüística”.

El mundu se criolliza

Según nes llingües criollas, onde'l choque d'elementos diversos y heteroxéneos resulta nun llinguaxe imprevisible, el términu criollización ye aplicable a la situación del mundu. Glissant señala qu'una totalidá tierra”, na que nun esiste nenguna autoridá orgánica y na que tou ye archipiélagu, dexa que los elementos culturales más distantes y más heteroxéneos puedan entrar en rellación, lo cual xenera resultaos imprevisibles. D'esta manera, l'escritor estrema ente dos modalidaes culturales xenériques onde s'asitia la perceición de lo qu'asocede nel mundu: modalidaes culturales atávicas, esto ye, procesos de criollización antiguos, y modalidaes culturales compuestes, que'l so proceso de criollización preséntase ante los nuesos güeyos, como l'exemplu prototípicu del Caribe.

Nes modalidaes culturales compuestes, la visión de la identidá consiste en que ye en función y resultancia de la criollización, esto ye, de la identidá como rizoma, la identidá non como raigañu únicu, sinón como raigañu múltiple, formulación que s'opondría al modelu cultural atávico, qu'afirma que cualquier identidá ye radicalmente única y esclusiva. Tal planteamientu lleva a Glissant a preguntar cuál ye'l puntu de tangencia ente eses cultures compuestes que tiren al atavismo y eses cultures atávicas qu'empiecen a criollizarse. La respuesta construyir dientro del conceutu de rellación.

Rellación

Pa nun esviase de la concepción identitaria compuesta por un raigañu que se ramifica, Glissant imaxinó como s'igua una identidá de rellación, que los sos elementos porten apertures ente sigo mesmos y ensin peligru d'eslleise. Asina, la poética de la rellación dexa entender estes fases ya interdependencies ente les situaciones de distintos pueblos nel mundu actual. Esto ye, abandonar la identidá de raigañu únicu y enfusase na auténtica criollización del mundu. Reconciliase col pensamientu del rastru, aquel proviniente de la memoria, con un pensamientu asistemático, non dominador nin autoritariu, sinón que va ser un pensamientu carauterizáu pola intuición, la fraxilidá, l'ambigüedá, en concordanza cola estraordinaria multiplicidá de dimensiones del mundu actual.

Tratáu del Tou Mundu (1997)

“La imaginería irradia y refaise nel enriedu del Tou Mundu. El enredamiento de les llingües, de la mesma, tornar legible esa llingua qu'usamos: el nuesu usu de la llingua nun puede ser yá monollingüe.”

Nesti compendiu d'ensayos, Glissant retoma dellos de los sos conceutos desenvueltos n'obres anteriores y concentrar na visión de mundialidad (opuesta a la mundialización), que ye l'apertura a toles diversidaes y posibilidaes.

De primeres, si la “antillanité” entendiérase como una manera de vida que se manifiesta na realidá de les Antilles (por casu, nel sistema de plantíu azucreru y l'esplotación del home pol home, la insularidad, el colonialismu, la criollización de la llingua y del costumes, la memoria d'un legáu africanu, la primacía de la oralidad), la mundialidad entiéndese como una visión más abarcadora de la realidá, el Caos-Mundu, plantegáu nel Tratáu del Tou Mundu y que ye travesada pola criollización, que confírmase como'l mestizaje ensin llendes, que los sos elementos tán multiplicaos y que les sos resultantes son imprevisibles.

L'Archipiélagu ye errabundo, de tierra a mar, devasar de fola y d'alba. Pero tamién hai albes na llanura cultivada, nel cuetu quietu, na península que vela na avanzadura de les tierres y provoca a lo desconocío. Tienen habitantes. Y si nun los tuvieren, mereceríen tenelos. Eses humanidaes ocupen la buelga, del Ser al siendo.

Coles mesmes, Glissant afirma que lo diverso abre los países nesti Caos-mundu nel que vivimos:.

Llamo Caos-mundu al actual choque de tantes cultures que se prinden, refúguense, sumen, persisten sicasí, adormilitiar o se tresformen, adulces o a la velocidá fulminante: esos rellumos, esos españíos que'l so enconto entá nun empecemos a entender, nin tampoco la so organización, y que'l so arrebatada meyora nun podemos prever. El Tou-Mundu, que ye totalizador, nun ye (pa nós) total.

Glissant oponer nesti sentíu a la idea de sistema-mundu una y bones el sistema implica una organización d'ésti onde les particularidaes esténense y fúndense nun tou. El Tou mundu nun ye lo uno, lo mesmo, sinón una totalidá onde los alcuentros y choques ente cultures, pola so imprevisibilidad, esbaraten la posibilidá de la so sistematización.

Y llamo Poética de la Rellación a esa posibilidá de lo imaxinario que nos mueve a concebir la globalidad inasible d'un Caos-mundu como ési, de la que nos dexa faer qu'espunte dalgún detalle y, bien particularmente, déxanos cantar el llugar que nos correspuende, insondable y irreversible.

La rellación ye una manera d'andar nel mundu, entendiendo y aceptando la multiplicidá. Ye un alcuentru dinámicu, onde tien de primar l'apertura escontra les diferencies, garantizando lo diverso, y proponiendo la identidá non como una identidá raigañu–únicu, sinón como una identidá–rizoma..

La criollización ye'l nun Ser por fin en fechu: por fin la sensación de que la resolución de les identidaes nun ye'l cabu de l'alba. Que la Rellación, esa resultante en contautu y procesu, camuda ya intercambia, ensin perdenos nin desnaturalizarnos. Nun ta dichu qu'haya qu'arrenunciar (al siendo) p'aceptar por fin (los estaos del mundu). Non, nun ta dichu, nin siquiamente supuestu. Puedes escapar d'esa cai d'adoquinos xelaos onde tresmanares

la cadarma, escapar p'almirar por fin lo que te arrodia y alendar

l'aire frío. La multi-enerxía de les criollizaciones nun crea un campu neutro onde podríen adormilitiase los carecimientos de les humanidaes; vuelve activar esa dilatación vertixinosa onde se desfacer non les diferencies, sinón los pasaos carecimientos frutu de la diferencia.

Ver tamién

• Lliteratura de Martinica
• Lliteratura antillana
• Négritude
• Créolité

Bibliografía

• Baba Abraham Jatoe Kaleo, “La différence conceptuelle ente la Négritude, l'Antillanité et la Créolité”, European Scientific Journal February 2013 edition vol.9, Non.5, p..244-257.
• Jean Bernabé, Patrick Chamoiseau, Raphaël Confiant, Eloge de la Créolité, Paris, Gallimard, 1989.
• Michel Giraud, « La créolisation. -y muscle ou la graisse », L'Homme 2013/3 (n° 207-208), p. 333-347.
• Édouard Glissant, Sol de la conciencia, trad. de María Teresa Gallego Urrutia, Barcelona: El Cobre, 2004 _______, Introducción a una poética de lo diverso, trad. de Luis Cayo Pérez Bonu, Barcelona: Ediciones del Bronce, 2002 _______, Tratáu del Tou Mundu, trad. de María Teresa Gallego Urrutia, Barcelona: El Cobre, 2006
• Alain Ménil, « les offrandes d'Édouard Glissant : de la créolisation au tout-monde », Littérature 2014/2 (n° 174), p. 73-87. _______, Les Voies de la créolisation. Essai sur Édouard Glissant, De l'incidence éditeur, 2011, Grenoble,688 p.
• Irene Nahir Chada Hauría, Édouard Glissant: aproximamientos al pensamientu antillanu contemporaneu, Dossier Revista en llinia de la Maestría n'Estudios Llatinoamericanos FCPyS–UNCuyo. [Disponible en: revistes.uncu.edu.ar/ojs/index.php/mel/article/view/198]

Enllaces esternos

• Institut du Tout-Pulgue: http://www.tout-monde.com/
• Sitio de Edouard Glissant: [1]

• Datos: Q2030628