Nezahualcóyotl

Nezahualcóyotl (tamién escritu como Netzahualcóyotl) (1402-1472) (náhuatl: Nezahual.cóyō.tl 'coyote que ayuna') foi'l monarca (tlatoani) de la ciudá estáu de Texcoco nel Méxicu antiguu y convirtióse nel principal aliáu militar y políticu de los mexicas, pueblu col que taba emparentáu pola caña materna, anque nun se considera de raza mexica sinón chichimeca.

Nezahualcóyotl
tlatoani (es)
Vida
Nacimientu	Texcoco de Mora (es) , 26 d'abril de 1402
Nacionalidá	Méxicu
Muerte	Texcoco de Mora (es) , 4 de xunu de 1472 (70 años)
Familia
Padre	Ixtlilxóchitl I
Fíos/es	Nezahualpilli
Estudios
Llingües falaes	castellanu
Oficiu	poeta, filósofu

Exerció'l poder y desempeñóse notablemente como poeta, eruditu y arquiteutu. Nació'l 28 d'abril (según otres fontes, el 4 de febreru) de 1402 en Texcoco (anguaño un conceyu del Estáu de Méxicu) na actual República Mexicana y morrió en 1472. Yera fíu del sestu señor de los chichimecas, Ixtlilxochitl, que'l so nome significa 'flor escura' (īxtlīl- 'escuru, negru', xōchitl 'flor') señor de la ciudá de Texcoco, y de la princesa mexica Matlalcihuatzin, fía del tlatoani azteca Huitzilíhuitl, segundu señor de Tenochtitlan. Al nacer, foi-y asignáu'l nome de Acolmiztli (náhuatl: Acōlmiztli, 'felín fuerte' ), pero les murnies circunstancies qu'arrodiaron la so adolescencia fixeron que se camudara'l nome pol de Nezahualcóyotl que significa «coyote que ayuna o coyote afamiáu», entendiéndose l'ayunu como una forma de sacrificiu.^{[ensin referencies]}

Biografía

Primeros años

A principios del sieglu XV el mayor centru de poder na cuenca de Méxicu yera Azcapotzalco, capital de los tepanecas. El señoríu tepaneca baxu Tezozómoc tenía tintes tiránicos, y dempués d'un relativu fracasu militar, por aciu una combalechadura palaciega llogró espulsar de Texcoco y eventualmente, dar muerte a Ixtlilxochitl, padre de Nezahualcóyotl. Tiempu dempués ésti tuvo la oportunidá de participar nuna alianza colos mexicas, qu'amás de vengar la muerte del so padre, llogró derruir el poder tepaneca.

Equipu militar
Nezahualcóyotl afatiáu na so vistimienta militar: tambor de señalizaciones (teponaztli), armadura testil flexible (ichcahuipilli), espada d'obsidiana (macuahuitl), escudu anti-proyeutil (chimalli).
Grebas n'antebrazos y pantorríes de bronce. Cascu (cuatepoztli) de caoba en forma de cabeza de coyote o llobu, sandalies.

Ilustración a color (Códiz Ixtlixóchitl).

Una vegada que recuperó'l tronu, Nezahualcóyotl gobernó Texcoco. Coles mesmes, ganó reputación de sabiu y llogró fama como poeta. La so formación intelectual quedó reflexada non yá na arquiteutura de la ciudá, sinón tamién nes sos manifestaciones poéticu y filosóficu. Nezahualcóyotl llegó a construyir un xardín botánicu afatáu con poces d'agua y acueductos en Tetzcotzingo, onde yeren habituales les xuntes de poetes ya intelectuales. Dellos historiadores manifestaron qu'entá cuando los acolhuas profesaben el politeísmu, él empezó a desenvolver la idea d'un dios únicu, al cual llama Tloquenahuaque. Dellos de los sos versos atópense anguaño afiguraos nos murios del Muséu Nacional d'Antropoloxía na Ciudá de Méxicu.

Texcoco o la guerra chichimeca de rojes

Dende la so infancia y mientres la so adolescencia, Nezahualcóyotl recibió una educación bien completa correspondiente al so llinaxe. Estudió primero nel palaciu con tutores designaos pol so padre, y más tarde nel calmecac, escuela d'estudios cimeros onde asistíen los mozos de les clases privilexáu y gobernante. D'esta forma aprendió la escritura, los ritos y tradiciones ancestrales de los sos antepasaos chichimecas-tolteques, la hestoria, les enseñances y les doctrines heredaes polos mexicas y acolhuacanos veníos del norte y les artes de la guerra y la política, que lo preparar pa gobernar al so pueblu.

Anque Netzahualcóyotl yera herederu nato del reinu de Texcoco, nun vivía como un príncipe arrodiáu de luxos y comodidaes, pos nesos años el so padre enfrentaba l'asediu de los tepanecas d'Azcapotzalco, que'l so belicosu rei, Tezozómoc, yá conquistara Tenayuca y Culhuacán, y naguaba estender el so imperiu escontra la rexón norte del gran llagu. La intención de Tezozómoc yera asesinar al rei Ixtlilxóchitl y a tola so familia pa poder apoderase del tronu de Texcoco. Aquel día, el reinu texcocano atopábase debilitáu, nun cuntaba con aliaos comprometíos, nin tenía les abondes armes nin l'exércitu necesariu pa sostener una guerra y repeler la invasión.

En 1418, los tepanecas sitiaron la ciudá de Texcoco mientres 30 díes. So l'amenaza de muerte llanzada por Tezozómoc, el rei Ixtlilxóchitl de 54 años, errante y furtivu, tuvo qu'abandonar el so palaciu. Mientres les huestes de Tezozómoc rastrexaben la contorna de la ciudá p'atopar al rei y príncipe texcocanos, éstos abellugar nes cueves de Cuauhyacac y Tzinacanoztoc, arrodiaos d'unos pocos lleales. Nun pudiendo despintase ellí por enforma tiempu, Ixtlilxóchitl ordenó al so fíu que s'enfusara nel monte, mientres él y unos pocos homes trataben de detener ensin ésitu la meyora de los sos captores. Sicasí, éstos antemanaron el so ataque y sorprender nel monte. El príncipe Nezahualcóyotl, ocultu ente les cañes d'un árbol, foi testigu de cómo'l so padre lluchó hasta cayer abatíu poles llances tepanecas.

Exiliu

Monumentu a Nezahualcoyotl nel Monte de Chapultepec

Depués de guardar l'asesinatu del so padre, Nezahualcóyotl, d'apenes 16 años, llogró escapar y fuxó. Antes pidiera a los sos partidarios que cesaren la resistencia y que, enagora, someter a la tiranía de Tezozómoc, mientres él buscaba'l sofitu d'otros pueblos y atopaba la manera de lliberar. Una vegada que Tezozómoc apoderóse dafechu de la ciudá, ordenó la captura de Nezahualcóyotl y ufiertó un pagu pa quien lo apurriera vivu o muertu; sabía que'l llexítimu príncipe herederu representaba un peligru pos intentaría lliberar al so reinu.

A partir d'entós y mientres los siguientes dos años, Nezahualcóyotl tuvo de refugar l'acoso y los acechos de los sos persiguidores. Clandestinamente, percorrió dellos poblaos col fin de consiguir aliaos y caltenese informáu de los planes del rei usurpador.

Un tiempu caltúvose tapáu en Tlaxcala, onde pudo pasar inalvertíu amarutáu de llabrador. D'ende treslladóse a Chalco ya incorporóse como soldáu al exércitu de los chalcas, pero foi descubiertu y zarráu nuna xaula. Toteotzintecuhtli, el soberanu d'esa ciudá, condergar a muerte pa congraciarse col tiranu Tezozómoc. Sicasí, Quetzalmacatzin, hermanu del gobernante chalca, se compadeció de Nezahualcóyotl y ayudar a escapar, camudando les sos ropes y ocupando el so llugar na xaula. Nezahualcóyotl pudo salir de Chalco y tornar a Tlaxcala ensin ser reconocíu; mentanto, el so proteutor foi executáu nel so llugar, acusáu de traición.

Torna a Texcoco

Ye hasta 1420 cuando conclúi esi periodu errante, depués de que les tíes de Nezahualcóyotl, hermanes de la so madre y esposes de los gobernantes de Tenochtitlan y Tlatelolco, solicitaron al rei tepaneca el perdón pal so nuevu sobrín. Tezozómoc consintió que Nezahualcóyotl viviera en Tenochtitlan, ciudá onde'l príncipe ensin tronu foi afectuosamente recibíu.

Mientres los siguientes ocho años, gracies a la hospitalidá de la so familia materna, Netzahualcóyotl pudo siguir cola so educación y ensayamientu militar, lo cual dexó-y convertir se rápido nun guerreru; d'igual manera cultivó la so vocación poles artes y les ciencies. Nesos años, Tezozómoc dio-y un palaciu en Texcoco y autorizólu a viaxar ente les dos ciudaes. Sicasí, Nezahualcóyotl nun escaeciera los sucesos que provocaron el so exiliu. Decidíu a recuperar el so tronu, entamaba la estratexa pa cumplir el so oxetivu. Aquel día, el vieyu Tezozómoc, debilitáu y gravemente enfermu, abarruntaba de les intenciones de Nezahualcóyotl y, casi en cantu de la muerte, encamentó a los sos trés fíos Maxtla, Teyatzin y Tlatoca Tlitzpaltzin asesinar al príncipe destronáu.

Netzahualcóyotl, al tantu de los planes de los sos enemigos, abellugar en Tenochtitlan so la proteición del so tíu, el rei Chimalpopoca. Un añu dempués sobrevieno la muerte de Tezozómoc, y Maxtla ocupó'l so llugar como soberanu d'Azcapotzalco. Anque conocía'l propósitu d'asesinalo, Nezahualcóyotl asistió al funeral del patriarca tepaneca. L'herederu de Tezozómoc nun taba dispuestu a dexar el tronu de Texcoco a Nezahualcóyotl, y decidió faer prisioneru a Chimalpopoca como represalia contra este por ayudar al so enemigu; coles mesmes, unvió a un grupu de mercenarios pa buscar y executar al temerariu príncipe.

Netzahualcóyotl, desafiando'l peligru, llegó a Azcapotzalco pa interceder pola llibertá de Chimalpopoca. Maxtla asonsañó ser benevolente, pero trató d'asesinalo a traición. Netzahualcóyotl consiguió salir ilesu y escapó escontra Texcoco. Entós Maxtla preparó una nueva trampa pa esanicialo. Convenció a Yancuiltzin, fíu natural del padre de Nezahualcóyotl, por que convidara al so mediohermanu a una llacuada y una vegada que tuviera solo na so casa matar. Sicasí, Nezahualcóyotl ye alvertíu del siniestru plan por un amigu y, pa llibrase de la muerte, dispunxo qu'un llabriegu fixérase pasar por él p'asistir a la llacuada de Yancuiltzin. Ellí, el supuestu Nezahualcóyotl ye degolláu y la so cabeza foi apurrida como troféu a Maxtla, quien creía qu'a la fin acabara col invencible príncipe. Sicasí, nun tardó n'enterase de que Nezahualcóyotl entá taba vivu. Enfurecido, Maxtla dio órdenes a los sos principales capitanes por que se dirixieren a Texcoco en busca de Nezahualcóyotl y aniquilar ensin piedá.

Ataque de Maxtla

Glifo de Nezahualcóyotl

De nuevu, el príncipe texcocano tuvo que fuxir d'una feroz persecución. En múltiples ocasiones llogró salir indemne de les emboscaes ordenaes por Maxtla. Ésti, al nun poder dar algame al so esmucidizu oponente, descargó la so vengación contra Chimalpopoca y alevosamente asesinar, lo cual daría un drásticu xiru en favor de Nezahualcóyotl, pos los mexicas, indignaos, decidieron romper la so alianza con Azcapotzalco y nomaron a Izcóatl como'l so nuevu rei. Esto acarretó que Tenochtitlan fuera sitiada por Maxtla.

Entrín y non, con gran habilidá diplomática, Netzahualcóyotl consiguió atraese los favores d'otres ciudaes descontentes cola tiranía tepaneca y entamó un frente común, que'l so pesu principal recayó nos tlaxcaltecas y los huejotzincas. El terrible exércitu aliáu algamó victories en Otumba y Acolman antes de tomar Texcoco en 1429.

Aína Netzahualcóyotl dedicó los sos esfuercios a lliberar Méxicu y Tlatelolco. Nuna cruenta batalla, destruyó Azcapotzalco dempués d'un sitiu de cientu catorce díes. Maxtla morrió a manes de Nezahualcóyotl, quien, dispuestu a inaugurar una dómina de rellumanza nel Valle de Méxicu, consiguió sellar un pactu confederal con Itzcóatl, de Tenochtitlan y Totoquiyauhtzin, señor de Tlacopan, pactu conocíu como la Ēxcān Tlahtolōyān.

Fallecimientu y herederu

Cuando en 1472 finó Netzahualcóyotl, xubió al tronu'l so fíu Nezahualpilli, quien gobernó la ciudá hasta l'añu 1516, siguiendo la política espansiva entamada pol so antecesor.

Obres mientres el so gobiernu

El gobiernu de Nezahualcóyotl non yá representó un modelu de gobiernu y alministración, el rei tamién entamó estraordinarios proyeutos de construcción y arquiteutura en Texcoco y Tenochtitlan. Tuvo especial interés poles obres de serviciu y ornatu, polo qu'edificó preses, acueductos, palacios, templos, monumentos, calzaes y xardinos. Gracies a la so visión estética, buscó harmonizar los requerimientos de los sistemes urbanos coles condiciones naturales del mediu ambiente. Amás de dirixir la urbanización del so reinu, fixo edificar más de cuatrocientes cases y palacetes pa los señores y caballeros de la so corte, cada unu acordies con el rangu y los méritos del so habitante. Ente les grandes obres realizaes por Nezahualcóyotl atópase'l Templu Mayor de Texcoco que taba dedicáu a Huitzilopochtli y a Tláloc, a que la so terraza cimera xubíase al traviés de 160 pasos.

Embellecimiento de la ciudá, xardín botánicu y zoolóxicu

Motiváu pol so amor pola naturaleza, nos montes de Tezcutzingo y Chapultepec, los sos llugares de recreación preferíos, caltuvo los manantiales y los árboles, condució l'agua pelos montes, introdució'l riego, talló estanques y banzaos nes formaciones predreses, llantó flores, arrobinó variaes especies animales y ordenó la construcción d'un zoolóxicu y un xardín botánicu. Coles mesmes destaquen los famosos xardinos del so sobeyosu palaciu, según el portentosu acueductu alzáu nel monte de Chapultepec p'abastecer d'agua potable a Tenochtitlan.

Dique de Nezahualcóyotl

La so mayor obra, a solicitú del so homólogu y aliáu Moctezuma I el grande, foi un gran dique de piedra y madera (que los españoles llamaron «el gran albarradón») que s'estendía por más de 16 km, que sirvió como defensa contra los hinchentes qu'afectaben a esa ciudá, y qu'amás torgaba que s'entemecieren l'agua salao y l'agua duce del gran llagu. Esta gran obra valió-y la reputación de meyor arquiteutu de les Amériques.

width = 250px

Detalle del primer mapa de la ciudá de Tenochtitlan onde puede vese el dique de Nezahualcóyotl

Nuevos descubrimientos avera del "coyote" o "llobu"

Apocayá especulóse qu'en realidá la pallabra en náhuatl, coyotl, pudiera referise en realidá al llobu y non al coyote. Esto básase principalmente nel descubrimientu d'un depósitu ritual na ufrienda númberu 126 del Muséu del Templu Mayor. Nesta hanse atopáu 9 mil huesos d'animales, ente ellos siquier güesos de 20 llobos. Estos animales yeren de toles edaes y hasta con enfermedaes dexeneratives asociaes a la vieyera, lo cual indica que los animales yeren curiaos hasta una edá avanzada más allá de la so esperanza de vida selvaxe, esto nel famosu Zoolóxicu de Tenochtlitlan.

D'alcuerdu a l'arqueóloga Ximena Chávez Balderes, munches de les representaciones nos códices nun son coyotes sinón llobos:

Platigué con munchos biólogos sobre les representaciones y dicen que morfolóxicamente dalgunes paecen más bien llobos, entós pienso que los investigadores interpretemos toes estes representaciones como coyotes, cuando en realidá dalgunes pueden corresponder a llobos. —Ximena Chávez Balderes.

Homenaxes

Fíu de Nezahualcóyotl: Nezahualpilli

Pa honrar la memoria d'esti pernomáu monarca prehispánicu, dedicóse-y una fonte nel Castiellu de Chapultepec, diseñada pol artista Luis Ortiz Monasterio. Igualmente la obra de Federico Cantú na Universidá Autónoma de Nuevo León, amás de bautizar col so nome un conceyu y una ciudá del Estáu de Méxicu.

Igualmente, na Universidá Nacional Autónoma de Méxicu alzóse la Sala Nezahualcóyotl col so nome.

Na ciudá española de Cáceres esiste una estatua nel so honor.

La so imaxe apaez nos billetes de 100 pesos mexicanos, acompañáu d'unu de los sos poemes más conocíos.

Nel añu 2005 el so nome foi inscritu con lletres d'oru nel muriu d'honor de la Cámara de Diputaos del Congresu Mexicanu.

Nel conceyu Texcoco, el so llugar natal, construyóse-y un monumentu, según tamién unes escueles.

Nel actu pa conmemorar el Día Internacional de la Llingua Materna, efectuáu'l 21 de febreru del 2013 nel Muséu Nacional d'Arte, la Direición Xeneral de Cultures Populares del Conseyu Nacional pa la Cultura y les Artes, al cargu de Miriam Morales Sanhueza, presentó l'aplicación gratuita para iPad dedicada a la obra poética de Nezahualcóyotl: inclúi 38 poemes que pueden lleese en náhuatl y n'español. Tamién s'incluyó un facsímil dixital de les primeres trescripciones calteníes de los cantares prehispánicos de Nezahuacóyotl y un cómic sobre la so vida. L'aplicación inclúi una seición de multimedia con entrevistes a Miguel León-Portilla y a Patrick Johansson.

Poesía

Conocíu como'l "Rei Poeta", Nezahualcóyotl escribió numberosos poemes que se diz caltener na Antigua Biblioteca de Texcoco, ente ellos el más conocíu ye'l siguiente:

Amo'l cantar del cenzontle, páxaru de les
cuatrocientes voces.
Amo'l color del jade, y el
enervante arume de les flores, pero lo que más
amu ye al mio hermanu, l'home.

.

Sicasí estudios recién indiquen qu'él podría nun ser l'autor d'esti poema, y que munchos más qu'él realizó desconócense

Ver tamién

• Estáu de Méxicu
• Billete mexicanu de 100 pesos
• Texcoco (arqueoloxía)

Referencies

Bibliografía

• Campos, Rubén. La producción lliteraria de los azteques, Méxicu: Talleres gráficos del Muséu Nacional d'Arqueoloxía, Hestoria y Etnografía, 1936.
• Garibay, Ángel María. Poesía indíxena de la Altiplanicie, Méxicu: Biblioteca del Estudiante Universitariu (BEU), núm.11, (reed. 1992).
• Garibay, Ángel María. Panorama lliterariu de los pueblos náhuas. Méxicu: Porrúa. (2ª ed., 1971).
• Martínez, José Luis. Nezahualcóyotl. Vida y obra. Méxicu: Fondu de Cultura Económica (FCE), 1972.

Enllaces esternos

• Wikiquote tien frases célebres suyes o que faen referencia a Nezahualcóyotl.

• Wikisource en castellanu contién obres orixinales de o sobre Nezahualcóyotl.
• Poemes de Nezahualcóyotl
• Corredor turísticu Texcoco
• Antoloxía Poética de Nezahualcóyotl (enllaz rotu disponible n'Internet Archive; ver l'historial y la última versión).

Predecesor: Ixtlilxóchitl

Tlatoani de Tetzcuco (1429-1472)

Socesor: Nezahualpilli

• Datos: Q379964
• Multimedia: Nezahualcoyotl
• Cites famoses: Nezahualcóyotl
• Testos: Autor:Nezahualcóyotl