Gaita asturiana

Gaita asturiana
	[editar datos en Wikidata]

La gaita asturiana ye un instrumentu de vientu.

Historia

La gaita asturiana, en si, conozse dende la Edá Media anque créyese que la so nacencia produzse muncho enantes, al mesmu tiempu que'l restu les atlántiques.

Les primeres prebes de la esistencia de la gaita son del sieglu XIII, pue vese un gaiteru nun capitel de la ilesia Santa María de Villaviciosa "La Oliva"; nuna miniatura'l llibru "Llibru la regla colorada" (sieglu XIV) nel que pue vese un coneyu tocando la gaita o na sillería gótica de la Catedral d'Uviéu nel qu'apaez un xabaril tocandola.

Morfoloxía

Morfoloxía de la gaita asturiana.
1) Soplete
2) Punteru
3) Roncón
4) Fuelle

Soplete

Soplete d'una gaita asturiana	Boquiella Espigu Llingüeta

El soplete ye'l tubu qu'usa'l gaiteru pa meter l'aire que fai que suene la gaita, nel fuelle. Polo xeneral ta fechu de madera.

Tien no cimero una boquiella, que ye'l trozu de soplete que'l gaiteru mete na boca, nun principiu yera de madera na mesma pieza del restu'l soplete, más alantre entamó a facese d'otros materiales por razones hixéniques y pa que la madera nun podreciera tan aína pola humedá. Nun primer momentu usáronse metales, y nos caberos tiempos usense febres plástiques ya que'l metal yera molestu y mancaba nos dientes.

L'espigu ta diseñáu p'asentase nel saliveru (pieza que recueye'l cuspe del gaiteru y dexa pasar l'aire al fuelle), pa poder axustalu úsase filo anque anguaño úsense otros materiales como goma o llexa.

La llengüeta ye la parte más delicada del soplete, ye una válvula pa evitar que l'aire que tien el fuelle escape pel soplete p'arriba de la que dexa de soplar el gaiteru. Normalmente ye un trocín de cueru fixáu con un clavu o grapa al final del tubu del soplete. Tamién úsense otros materiales como la goma.

Punteru

El punteru ye un tubu acampanáu al final con furacos nos que'l gaiteru dixita pa dar distintes notes según la postura de los deos. Los tres furacos más baxos, troneres, namás que valen p'axustar l'afinación del instrumentu, nun se dixita n'ellos. Cuenta con un espigu pa empatar col asientu de madera que sal del fuelle. Dientru d'esti espigu va la garganta que ye un conu invertíu nel que se pon la payuela, pieza vital de la gaita que da el soníu del instrumentu.

Tipos de punteru

Los punteros varíen el so llargor según les afinaciones, d'esta mena tenemos:

RE Mayor (30 cm)
DO Sosteníu Mayor (31,5 cm)
DO Mayor (33 cm)
SI Mayor (35 cm)
SI Bemol Mayor (36,5 cm)

Tradicionalmente les gaites asturianes clasifiquense según el llargor del punteru en:

Grilleres (afinaes en RE, 30 cm)
Reondes (afinaes en DO, 33 cm)
Tumbales (afinaes en SI, 35 cm)

Anque esta ye la clasificación más aproximada, pue variar según zones, asina en Villaviciosa una grillera sería de 31,5 cm, una reonda de 32 cm y una tumbal de 33 cm.

Payuela

La payuela, como ya diximos enantes, ye la pieza que-y da'l soníu a la gaita. Son dos pales de caña amarraes a un tubín metálicu nomáu ferrete. El filo usáu p'amarrar les pieces val tamién p'asentar la payuela na garganta del espigu del punteru. Pa caltener les pales xuntes ta'l frenu, que nun ye más qu'un pequeñu tensor fechu de caña y filo, que val pa separtar o axuntar les pales.

Roncón

Roncón d'una gaita asturiana	Payón Prima Tercia Copa

El roncón ye una pieza (o conxuntu de pieces) al travies del cualu emítese una nota contínua afinada cola tónica del punteru (dos octaves más baxa). Divídese en tres pieces prima, tercia y copa. Pa poder axustar l'afinación col punteru deslizamos la tercia sobre l'espigu de la prima hacia arriba, si queremos baxar el tonu, o p'abaxu, si queremos xubilu.

El roncón suel dir adornáu con una riestra flecos dende la copa hasta la prima llamaos farraplos, y con una, dos o tres borles de flecos tamién.

Ronquín

La gaita asturiana tradicionalmente lleva un roncón, pero delles vegaes apaez con dos, nomandose ronquín el segundu de menor tamañu, que fai más armoniosu el conxuntu col roncón y punteru. Magar que'l ronquín yera una rareza nes gaites antigües, anguaño ye bastante común el so usu, especialmente poles formaciones modernes como bandes de gaites o grupos folk.

Payón

El payón ye una llingüeta percenciella qu'empata nel espigu inferior de la prima, ye la que produz el soníu del roncón. Tradicionalmente yeren de caña, pero anguaño cola aparición de materiales plásticos los payones evolucionen de contino tanto pol tipu de material como pola morfoloxía de los mesmos.

Fuelle

El fuelle quiciabes seya la parte más llamativa de la gaita asturiana, ye una bolsa que llénase d'aire permitiendo mantener el soníu de la gaita de contino anque'l gaiteru pare de soplar pa respirar, incluso hai gaiteros capaces de cantar tonada y acompañase col instrumentu al mesmu tiempu. Tradicionalmente taba fechu con pelleyu de cabritu, pero nuevos materiales, como'l Politetrafluoretilenu expandíu (conocíu pola marca comercial GORE-TEX®) van imponiendose por razones de comodidá y llimpieza.

El fuelle va cubiertu por una tela, más o menos decorada, a la que nomamos vistíu.